Аруақ культі -  қазақтағы қайтыс болған туысқандардың, ру-тайпа көсемдерінің, ең ақырында елдің игі-жақсыларының аруағы желеп-жебейді, артқы ұрпақтарын қолдап-қоршайды, қолтығынан демейді деген ежелден қалыптасқан наным-сенімге байланысты артқарылатын ғұрыптар жүйесі. Аруаққа табыну   әлем халықтарында жиі кездесетін салт. Аруақ культінің пайда болуына байырғы адамдардың жанның  мәңгіліктігі туралы түсінігі, бір сөзбен айтқанда, анимистік көзқарасы ілкіде баспалдақ болса, кейіннен қауымның әлеуметтік құрылымын нығайта түсуге себепші болған тотемизм сенімінің ықпалы зор болған. Байырғы тайпалардың  мифтерінде рудың ілкі атасы зооантропоморфты тотем-бабалар ұрпақтарына ұдайы шарапат жасаушы бейне болып келеді. Мәселен, көк бөрі, ақ қаз, аққу, марал  түрік халықтарының арғы нәсілін таратушы кейіпкер ретінде сипатталаса, қырғыздардың бір руы мүйізді бұғы анадан, Шыңғыс ханның арғы тегі бөрі мен марал анадан жаралғаны аңыздарда айтылады. Осы киелі аң-құстар көшпелі қауымның ежелгі дәуірден  табынатын нысанына айналып,  аса қадірленеді. Кейіннен патриархалдық-рулық қоғам дамығанда аталмыш тотем хайуанаттардың орынын біртіндеп  тайпаның билігін ұстаған көсемдер тұлғасы алмастырып, түйіндеп айтқанда, тотемизмді аруақ культі ығыстырғаны ғылымда дәлелденген.

Аруақ культі -  қазақтағы қайтыс болған туысқандардың, ру-тайпа көсемдерінің, ең ақырында елдің игі-жақсыларының аруағы желеп-жебейді, артқы ұрпақтарын қолдап-қоршайды, қолтығынан демейді деген ежелден қалыптасқан наным-сенімге байланысты артқарылатын ғұрыптар жүйесі. Аруаққа табыну   әлем халықтарында жиі кездесетін салт. Аруақ культінің пайда болуына байырғы адамдардың жанның  мәңгіліктігі туралы түсінігі, бір сөзбен айтқанда, анимистік көзқарасы ілкіде баспалдақ болса, кейіннен қауымның әлеуметтік құрылымын нығайта түсуге себепші болған тотемизм сенімінің ықпалы зор болған. Байырғы тайпалардың  мифтерінде рудың ілкі атасы зооантропоморфты тотем-бабалар ұрпақтарына ұдайы шарапат жасаушы бейне болып келеді. Мәселен, көк бөрі, ақ қаз, аққу, марал  түрік халықтарының арғы нәсілін таратушы кейіпкер ретінде сипатталаса, қырғыздардың бір руы мүйізді бұғы анадан, Шыңғыс ханның арғы тегі бөрі мен марал анадан жаралғаны аңыздарда айтылады. Осы киелі аң-құстар көшпелі қауымның ежелгі дәуірден  табынатын нысанына айналып,  аса қадірленеді. Кейіннен патриархалдық-рулық қоғам дамығанда аталмыш тотем хайуанаттардың орынын біртіндеп  тайпаның билігін ұстаған көсемдер тұлғасы алмастырып, түйіндеп айтқанда, тотемизмді аруақ культі ығыстырғаны ғылымда дәлелденген. Әйткенмен тотемизммен аруаққа табыну салты синкреті өмір сүрген  кезеңдер мен  ортақ мәдени қабаттар да байқалады. Соның салдарынан қаһарман рубасылардың дене мүшесінде тотем аңның бір белгісі болғандығы туралы аңыздар таралады. Немесе ерекше тұлға туарда оның анасы киелі аң-құстың етіне жерік болады. Нәтижесінде болашақ қаһарман нысаналы жаралып, адами мүмкіндіктен артық алапат қуатқа ие болады. Айталық, наймандар мен қыпшақтардың ұраны болған   Қаптағай атан жілікті, нар денелі, жараған бурадай қаһарлы болған деп түйемен байланысты аңыздалады, себебі қаптағай деген сөз үйір-үйір болып түзде  жүретін тағы түйенің бурасының атауы. Демек, Қаптағай бабаның  киесі арғы тотемнен дарығаны халық аңызында тұспалданған деуге болады. Жазушы Ғ.Мүсірепов Қаптағай батыр бейнесін сомдағанда оның күш-қуатын түйемен ұштастырады. Сондай-ақ Шапырашты бабаның тегі «Бөрі басы - ұраным, бөрілі менің байрағым» деп Сүйінбай ақын жырлағандай қасқырмен жанастырылса, Мүйізді Өтеген, Қаз дауысты Қазыбек, Қу дауысты Құттыбай деген теңеулерде ежелгі мифтік символдар  белгілі дәрежеде сәулеленген. Халық батырларда болатын жойқын күш, көзсіз ерлік, жорықтағы сәттілікті   арғы баба аруақтың сыйы, қамқорлығы деп ұғынған. Бұл жайында Х.Досмұхамедұлы « Исатайдың бабасы «ақтабан шұбырынды» замандарында ел қорғап, ұранға шыққан Ағатай батыр еді. Ағатайды жұрт «әулие» дейді. Ата-бабаның әруағын сыйлағыш рушыл халыққа Исатайдың Ағатайдың тұқымы болғандығы да әсер берсе керек... Ағатайдың әруағы Исатайға қонған екен. Әруақ түнде ұйықтап жатқанда үш түрлі болып келеді екен: 1) айдаһар жылан болып келіп, беліне оралып жатады екен, 2) қара бура болып күркіреп келіп, үстіне шөгіп жатады екен, 3) қабан болып күрілдеп келіп, қойынына кіріп жатады екен» деп жазады.

Қазақ шежірелерінде рубасы аруақ нәсілді таратушы ғана емес, ұлысты ұйыстырушы, оның әлеуметтік-психологиялық мәнге ие салтын, ереже-жарғысын қалыптастырып, нығайтып орнықтырушы, осы құндылықтарды ұрпақтарға мәңгі аманат етуші, ақырында  тұрақты бақылаушы тұлға бейнесінде өсиеттеледі. Қазіргі ұрпақ сол аруақты атаның аманатын орындаушы, ақ жолын жалғастырушы буын ретінде таңбаланып, арғы баба мифтік энергияның сарқылмас көзіне, қиын-қыстау сын сағаттарда қуат беруші, ал, ата жолын бұрмалаушыларды жазалайтын киелі күшке айналады. Сол себептен де «Аруақ атсын!» деген қарғыс өте қатерлі саналады.

Тарих атасы Геродот скифтердің парсыларға «Егер біздің аруақтар жатқан зиратты қорласаңдар, онда сендердің жандарыңды жаһаннамға жіберетін боламыз» деген мағынадағы сөзін жазып қалдырған. Қазақтың «Бұл жерде атамның басы бар» деген сөзі ежелгі заманнан бері Отанның территориялық тұтастығына мирасқорлықты білдіреді, демек, алаш жұрты адам мен жерді байланыстырушы күш   -    аруақ деп ұққан. Сол себептен де ел басына күн туған соғыс жылдарында  ержүрек бабалар рухы әрдайым патриоттық сезімді оятушы бірегей құндылық болып келгендігі айдан анық жайт.

Қазақтың байырғы мифологиялық ұғымында рухтар әлемі мен адам әлемі, өлі мен тірі, о дүние мен бұ дүниенің аралығында қатаң шекара жоқ, тіпті ескертетін елеулі жайт -    ұжмақ пен тозақ туралы категория мүлде жоқ екендігі. Бұған Ш.Уәлиханов жариялаған «Өлі мен тірінің достығы» туралы айтылатын аңыз да жақсы дәлел болады. Тәңіршілдік сенім бойынша адамның жаны мәңгілік, о дүниеде де рухтар адам әлеміндегідей сапарын жалғастыра береді, мына өмірінде кісі қандай дәрежеде, нендей бет-беделге, абырой-ықыласқа ие болып тіршілік етсе, арғы әлемде де ол сол деңгейде құрметке, қуатқа ие, егер пәниде күнаға батқан, рухы төмен күйкі жандар болса, ол сол күйінде пәс кейіпте қала бермек. Бұл түсініктің көріністерін қазақтың ертегілерінен де, эпостарынан да, шежіресі мен жырларынан да көруге болады. Ертек пен эпоста батырға бабалардың қамқоршы аруағы керемет көмектер жасап отырады.  Ол көбінде қаһарманға түс аяны арқылы білінеді. Өлі мен тірінің айтысында да («Ақбала мен Боздақ», «Аймаңдай мен Бабас», «Насира мен Шолым») бұл жайттар нақтылы көрініс табады.

Осы мәселе жайында Х.Досмұхамедұлы: «Қазақ жұрты өліктерін өте сыйлайды. Там салу, ас беру, өліктің аруағына сыйыну секілді ырымдар қазақтың бұрынғы шамандығынан қалған ырымдар. Күйікке шыдай алмай сүйгенінің моласына барып зарлайды. Моладағы кісіден жауап алады. Іштегі шерін шығарып, мауқын басады. Өлік зарлаушыға жауап береді. Мола басында айтыс болады. Аруақпен айтысу - жоқтаудың бір түрі.  Аруақпен айтысу көбінде ерлі-зайыпты адамдардың  арасында болады.

Үлгі үшін төменде күйеуі жауда өлген Аймаңдай деген қыздың моланың басына барып күйеуінің топырағын құшып жатып, біресе өзі болып, біресе күйеуі болып айтысқанын келтіреміз», -  деп жазады. Әжептәуір көлемді айтыстан қажетімізге жарай бір-екі шумақ үзінділерін берсек:

Қыз:

Жігіттер жиырма бесте аттай желді,

Басыңнан атқара гөр бір тайпа елді.

Алғаным, аш қойныңды, көтер басты,

Басыңа Аймаңдайдай досың келді.

Жігіт:

Жігіттер жиырма бесте аттай желді,

Басымнан атқарайын бір тайпа елді.

Далада иесіз тұрған қу молаға,

Аймаңдай мұңдық болған неге келді?

Қыз:

... А, Бабас, сөзімді айтқан қостаймысың,

Сөзімді айтқан менің тастаймысың.

Жаныңды жер ауыртып жатыр екен,

Берейін қызыл тоным жастаймысың?

Жігіт:

Аймаңдай тая көрме сертіңізден,

Кетіпті ішің толып дертіңізден.

Ки-дағы қызыл тоның, той тойлай бер,

Сүйегім басқаланған етімізден.

Аруақ туралы осындай бірегей ұғымдарға байланысты  жерлеу ғұрпының кешенді жүйесі бағзы заманнан қалыптасады. Хуннулар, сақтар тайпа көсемдерін жерлегенде оларды арғы өмірдегі ұзақ сапарына шығарып салу мәнінде рәсімдер жасағаны тарихтан белгілі. Марқұмдарға күрделі зират кешендерін орнатып, олармен бірге мінетін тұлпарларын, құрал-саймандарын, салтанатты алтын киімдерін, тіпті сенімді серік қолбасыларын, әскери жасақ тобын, жорықта бірге жүретін жұбайларын да құрбандыққа шалып, бір сөзбен айтқанда, бұл өмірде тізе қосып бірге билікте жүрген нөкерлерін қосақтап арғы дүниеге жөнелтіп отырған. Бұндай рәсімді «хойлогон» деп атаған.   Мысалы, Ноян уул, Есік, Берел секілді ғұн-сақтардың қабір кешендерінен осындай ырыми жайттардың белгілерін байқауға болады. Түркі дәуірінде бұл рәсім басқаша кейіпте даму сатысын өткеріп, енді марқұммен бірге оның тұлпарын, қару-жарағын жерлейтін болған. Аруаққа қатысты қасиетті орын барық тұрғызып, балбал соғып, мәрмар тасқа марқұмның ерлігі туралы шежірені жазатын, әрі бұл кешен қабірден бөлек жерде орналасып, оған ел-жұрт келіп сыйыну рәсімін жасайтын киелі нүктеге айналған. Күлтегін, Білге қаған, Тоныкук ескерткіштерінде бұл дәстүр көрініс тапқан. Түріктер адам өлгенде дауыс салып, жоқтау айтып, марқұмды үйдің оң жағына салып, әйелдері, туыс-туғандары бетін жыртатыны, тырнақпен тілетіні деректерде айтылады. Бір сөзбен айтқанда, ежелгі дәуірдегі құрбандық салтының сілемі енді тек бет жырту рәсімінде сарқыншақ күйінде сақталады. Ал, бұл жайт қазақ жоқтауында былайша суреттеледі:

Бастамасқа шарам не,

Басыма салған қарам не?

Мен жыламай, кім жылар,

Бетімдегі жарам не?!

... Қара бір шашым жаяйын,

Жаяйын да жияйын,

Қыналы бармақ, жез тырнақ,

Оны да қанға бояйын.

Албыраған ақша бет,

Сүйегіне таяйын.

Түптеп келгенде, аруақ культіне тірек болып тұрған негізгі мәселе - адамның рухының мәңгі-бақи өлмейтіндігі туралы халық ұғымы болса керек. Қазақтың байырғы танымында адамның жанын тәннен бөлініп ұшып жүретін шыбын кейпінде елестеткен.   Ал, буряттар оны сона, ара кейпінде елестетіп, адам ұйықтағанда жан  мұрнынан шығады да, ұшып жүреді, сонда кісі түс көреді деп, қазақпен ұқсас кепте түсінген. Сонымен бірге халық жанды космос ағашы - бәйтерекпен байланыста аңыздайды. Мысалы:

«Рух адамның тәнін өлерден қырық күн бұрын тастайды. Сөйтіп, құсқа (көгершінге) айналып, ұшып барып бәйтеректің жапырағында өз адамының есімі жазылған бұтаға қонады. Бұнда адамның аты жазылған қисапсыз жапырақтар көктеп-солып, алма-кезек ауысып тұрады. Жан адам өлгенде шыбын бейнесінде денеден шығып, үй ішінде ұшып жүреді. Тек қырық күннен кейін барып, үйді біржолата тастайды. Бәйтеректің діңгегі арқылы әлгі жан жерге түсіп, не жерге шығып жүреді де, мезгілі болғанда әйелдің құрсағына қонады, сөйтіп, жаңа өмір пайда болады. Жануарлар да, өсімдіктер де дәл осылай өмірге қайта келеді» деген екен Беркімбай бақсы бір әңгімесінде.

Жапырағына жан орналасқан осынау киелі терек туралы миф түрік халықтарына кең таралған. Қазақта басқаша бір нұсқа тағы кездеседі. Онда «Жер мен көктің кіндігінде жападан жалғыз өскен киелі бәйтерек бар. Бұл теректің басы аспанмен, түп тамыры жер астымен жалғасқан. Ол - көзге көрінбейтін киелі ағаш. Бұл бәйтеректе жайқалып өскен әрбір жапырақ жер жүзінде жасаған әрбір адамның өмір тіршілігінің нышаны, жер жүзінде тіршілік етіп отырған әрбір адам киелі теректің жапырағы жарылғанда өмірге келеді, жапырағы жайқалып өскенде өсіп, үлкейіп, кемеліне келеді, жапырағы мезгілсіз сарғайса, қайғы-қасіретке тап болады, жапырағы солса, қартаяды, жапырағы үзіліп, жерге түссе, қазаға ұшырайды» деп аңыздалады. Дәл осындай ұғым түрік халықтарына кең таралған.

Көптеген көшпелі халықтар адамның жанын Тәңірден әкелуші және қайта апарып табыстаушы тасымал көлік -  ат деп ұққан. Сол себептен де қазақ әйелдері баланың бесігін ат символы ретінде тұспалдап, баланы алғаш бөлегенде кей жағдайда тал  бесікке мініп ап, оны қамшылап, «ат,шүү, шүү!» деп тебініп, ырыми әрекет жасайтын.

«Әлди-әлди абайын,

Атқа көрпе жабайын...

Астыңа терлік салайын,

Үстіңе тоқым жабайын», -

деп келетін ана әлдиінде де бесіктің ат рәмізі екендігі ишара етілген. Өлікті жөнелту ғұрпында да табыт салатын бесік ағашты «ат ағаш» деп атау -  біз айтып отырған мәселеге дәлел бола алады. Халық өлеңінде: «Сөйлеп қал тіршілікте, қызыл тілім, жаны жоқ ағаш атқа мінбей тұрып» десе,  Балқы Базар былайша толғайды:

Жарылғап, батыр Пішан, сардар Алмат,

Жүргізген ханы Елкей үкімі хат.

...Дүниені үріп ішіп, шайқап төгіп,

Көріне кетті мініп, ағаштан ат.

Жоқтауда «Жеңсіз көйлек кигізді, ағаш атқа мінгізді» деген жолдар бар. Әлбетте, бұрындары қайтыс болған марқұмның тұл атын оның асында соятын болса, күні бүгінге дейін қазада жылқы сойып өлікті жөнелту салты ел арасында берік орнығуы - осы рәсімнің көне дүниетаныммен әбден сабақтасып  жатқандығынан хабар береді.

Сонымен, санада адамның тәні өлгенімен жаны мәңгілік деген түсінік орныға түскен. Бұл туралы ұлы Абай былайша түйін жасайды:

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бірақ қайтып келіп, ойнап күлмес.

«Мені» мен «менікінің»   айрылғанын,

«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес.

Көп адам дүниеге бой алдырған,

Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.

Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?

Ақеділ Тойшанұлы,

фольклортанушы,

филология ғылымдарының кандидаты

«Абай-ақпарат»