Әбдіуақап Қара, Түркиядағы Мимар Синан көркемөнер университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы, түркітанушы:

- Әбдіуақап аға, сіз саналы ғұмырыңызды ғылымға арнап келе жатқан адамның бірісіз. Соның ішінде қазақ тарихына қатысты еңбектеріңіздің өзі бір төбе. Бірде азаттық идеясын ту етіп ұстаушылардың бірегейі - Мұстафа Шоқайдың өміріне қатысты Түркістан легионы туралы ақиқатты ашқыңыз келетінін айтып едіңіз. Осы арманыңызға жеттіңіз бе?

Әбдіуақап Қара, Түркиядағы Мимар Синан көркемөнер университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы, түркітанушы:

- Әбдіуақап аға, сіз саналы ғұмырыңызды ғылымға арнап келе жатқан адамның бірісіз. Соның ішінде қазақ тарихына қатысты еңбектеріңіздің өзі бір төбе. Бірде азаттық идеясын ту етіп ұстаушылардың бірегейі - Мұстафа Шоқайдың өміріне қатысты Түркістан легионы туралы ақиқатты ашқыңыз келетінін айтып едіңіз. Осы арманыңызға жеттіңіз бе?

- Жоқ, ол арманымызға жеттік деп айта алмаймын. Біріншіден, бұл - өте ауқымды мәселе. Тез арада орындалуы да екіталай. Әлі көп уақыт еңбек етуді талап етеді. Содан соң, әрине, бұл тек бір ғана адамның қолынан келетін шаруа емес. Басқа ғалымдар да атсалысуы керек. Сондай-ақ бұл тек қазақ халқына ғана қатысты емес. Көптеген елдер бұл мәселенің қыр-сырының ашылуына өте-мөте мүдделі. Өйткені легионда қазақтан басқа да көптеген халықтардың өкілдері болғанын білесіз. Осы мақсатта 2006 жылы Ыстамбұлда Түркістан легионы туралы түрік тілінде бір кітап шығарған едім. Онда Түркістан легионының бірқатар қырларын ашуға тырыстым. Енді бұл еңбектің қазақ тіліне аударылып басылуы мен үшін өте маңызды. Себебін басында айтып өттім. Бұл мәселеге түріктерден гөрі, қазақтардың қатысы көбірек. Өйткені легиондағы қазақтардың өмірі өте ауыр, адам төзгісіз жағдайда өтті.

Біріншіден, олар Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қылышынан қан тамып тұрған Сталин билігі кезінде кеңестік армия қатарына алынып, өз туған жерінен мыңдаған шақырым алыста жүріп соғысты. Сонда олар не ойлады? Отаным, елім үшін соғысып жүрмін деп ойлады ма? Жоқ, әлде Сталиннің озбыр саясатына ілігіп арам өлетін болдық деп жүрді ме? Мені осы сұрақтар мазалап келеді. Оларды Кеңес өкіметі бақайшағына дейін қаруланған неміс әскерлеріне қарсы айдап салды. Қырылғаны қырылып, тірі қалғаны немістің тұтқынына түсіп жатты. Ал одан кейін немістер оларды «неміс әскері боласыңдар, Түркістан легионына қатысып, туған елдеріңе тәуелсіздік алып бересіңдер» деп Кеңес өкіметіне қайта қарсы салды. Ақырында соғыс аяқталды. Әлемде тыныштық орнады. Бірақ легионға қатысқандардың азабы мұнымен бітпеді. Олар енді өздеріне соғыс тұтқыны емес, сатқын ретінде қараған Сталиннің құрығына іленбеу үшін шетелде қалудың жолын іздеп, шарқ ұрды. Өйткені халықаралық келісімдерге сай АҚШ және бүкіл Еуропа елдері оларды ұстап алған жерінен Кеңес Одағына қайтарып жатты. Осындай шексіз, шетсіз азаптың тағы бір құрсауына түскен олар құрыққа іленбеуі үшін адам айтқысыз жағдайларда өмір сүрді.

Легиондағылардың басынан өткен осындай жағдайлардың барлығын «Свастика мен қызыл жұлдыз арасындағы жазушы Шыңғыс Дағшы» деген еңбегімде ашып көрсеттім. Бұл еңбектегі оқиғалардың барлығы да сол легион оқиғасын өз көзімен көрген татар жазушысы Шыңғыс Дағшының атымен байланысты. Ол кісі қазір Лондонда тұрып жатыр. Естеліктерін 1944 жылы Берлин бомбаланып жатқан кезде жаза бастаған. Өздеріңіз білесіздер, Қазақстандағы кезінде легионда болған адамдар ел тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана естеліктер жаза бастады. Бірақ арада 50-60 жылдай уақыт өткеннен кейін ғана. Сондықтан олардың естелігінде көп нәрсе бұлыңғыр және көмескі болып жатады. Ал Дағшы болса немістер қолынан босай салып жаза бастаған. Жай естелік емес, роман түрінде жазған. Әрине, роман тарихи дерек бола алмайды. Бірақ автор өз жазғандарының бастан өткен шындықтар екенін айтып келеді. Ол кісі - осы оқиғалар туралы өзінің естелігін де жазған адам. Осындай естеліктер мен деректерді пайдалана отырып, зерттеу еңбек жазып шықтық.

Бұл еңбекті («Свастика мен қызыл жұлдыз арасындағы жазушы Шыңғыс Дағшы» кітабын айтып отыр, - Б.Н.) түрік оқырмандары жоғары бағалады. Әсіресе, еңбекте тарихи деректер мен қоса романдарды да пайдаланғанымызды кейбір зиялы қауым өкілдері Достоевский мен Толстойдың өмір жолдарын жазу үшін олардың өз романдарынан пайдаланған Стефан Цвейгтің тәсілін еске түсіргенін айтып жатты.

Өкінішке қарай, Шыңғыс Дағшы - Қазақстанда танылмаған автор. Романдарының көбі Түркияда басылды. Қазір сол зерттеу кітабым аударылу үстінде. Осылайша, легионның ешкім біле бермейтін қырларын әрі осы мықты жазушыны қазақ оқырмандарына таныстыруды мақсат тұтып отырмыз. Астанада аудармашы болып істейтін қарындасымыз Гүлім Шадиева кітапты түрік тілінен қазақ тіліне аударып жатыр. Кітап басатын баспахана немесе демеуші табылған жағдайда жыл соңында, болмаса келесі жылы өз оқырмандарымен қауышып қалар.

- Осы жақында ғана Астанада Оспан батыр туралы «Азаттықтың өшпес рухы» деген кітабыңызбен таныстым. Бұл да отанымыздың тарихына тереңдеп еніп кете қоймаған, бірақ қазақ үшін өте маңызды тарихи оқиғадан сыр шертеді екен...

- Бұл еңбек Шыңжаң қазақтары туралы зерттеулерімен танымал болған америкалық ғалым Линда Бенсон «қазақтардың алтын аңызы» деп жоғары бағалаған Оспан батыр туралы бүгінге дейін шыққан еңбектердің ең құндысы деп айтсақ, артық болмас. Оның құндылығын менің зерттеуші ретіндегі шеберлігімнен емес, кітапқа арқау болып отырған естеліктің авторы Нұрғожай батыр атамыздың зерделілігінен деп түсінген абзал. Оспан батырдың күресіндегі тоғыз комиссардың бірі болған Нұрғожай батырдың соғыс кезіндегі жаужүрек мергендігі мен ерлігі - өз алдына бір бөлек әңгіме. Ол сонымен қатар соғыстан кейін де зеректігі, жадының күштілігі және оқиғаларды бүге-шігесіне дейін айтып, естелік қалдыру кабілетімен де ерекшеленді. Ол кісінің естелігі - Қазақ халқының бертіндегі тарихындағы көтерілістер туралы жазбалардың ішіндегі бірден-бір орны ерекше дүние. Өйткені белгілі тарихшы Ханкелді Әбжановтың айтуынша, Махамбет Өтемісов, Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілістердің барлығын біз орыс зерттеушілерінің еңбектерінен оқып-біліп отырмыз. Олардың өздерінен төл дерек қалмаған. Ал Нұрғожай батыр болса, Оспан батыр көтерілісінің басы-қасында болып, толық дерек қалдырды.

Нұрғожай батыр бұл көтерілістегі орнын өзі былай деп көрсетеді: «Мен ең бірінші, Оспан көтерілісі ішінде құрылған тоғыз комиссардың, яғни тоғыз полковниктің бірі едім. Ең жоғары әскери қолбасшы Сұлубай батыр шейіт болғаннан кейін, барлық әскери құқық Кәмел екеуміздің қолымызда болды. Ал Кәмел батыр шейіт болғаннан кейін, барлық әскери соғыс қимылдары, негізінен, менің қолыма өтті. ОсӨпан оқымаған адам болатын. Бірақ шын батыр еді. Оның тоғыз орынбасары да оқымаған немесе сауатты ғана адамдар едік. Бізді заман мылтықпен ер жеткізді».

Осы сөздердің өзі Нұрғожай батырдың көтерілістің басынан аяғына дейін алғы шепте болғанын көрсетеді. Сондықтан құнды естелік бүгінге дейін Оспан батыр көтерілісі туралы беймәлім көптеген жайлардан бізді хабардар етіп отыр. Тіпті осы деректердің өзі Оспан батырға жаңадан баға беруді қажет ететіні сөзсіз. Ол дегеніміз - бұл көтеріліс белгілі бір аймақта қазақтың қарапайым бір батырының кездейсоқ қимылы емес, ол - Кеңес Одағы, Қытай, Моңғолияның саяси басшылығы да араласқан халықаралық көлемдегі үлкен қимыл. Басқаша айтқанда, Оспан батыр мен үзеңгілестері тек Шыңжаңдағы жергілікті бір әкімнің озбырлығына ғана қарсы емес, Иосиф Сталин, Чан Кайши, Мао Цзэдун сияқты сол кездің белгілі әрі белді саясаткерлеріне де қарсы күрескені белгілі.

- Тағы да сол Мұстафа Шоқай туралы. Ол кісі Анадолы елін «Түркия - түркітілдес халықтардың екінші отаны» деп бағалаған екен. Қазіргі қазақ-түрік қарым-қатынасына көңіліңіз тола ма?

- Қазіргі қазақ-түрік байланыстарын жоғары деңгейде жүріп жатыр деп бағалауға болады. Өйткені Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Түркия президенті Абдолла Гүл және Түркия бас министрі (премьер-министрді айтып отыр, - Б.Н.) Режеп Ердоғанның екі ел арасындағы байланыстардың күшейтілуіне баса мән беріп отырғаны белгілі. Сонымен қатар өткен жылы Қазақстанның Түркиядағы елшілік қызметіне тағайындалған білікті, тәжірибелі дипломат Бағдат Әміреевтің келе салып барлық салада байланыстардың ауқымын тереңдете бастағанын білеміз. Осы орайда, әсіресе Қазақстанның Ыстамбұлдағы өкілі Асхат Дәуітовтің іс-қимылдарын ерекше атап өткен жөн. Өйткені бұдан бұрын Анкарада елшілікте 3-4 жыл жұмыс істеп, түрік тілі мен Түркияның жағдайына әбден үйренген ол түрік іскерлері мен саясаткерлері және зиялы қауымымен жақсы тіл табысуының арқасында бірқатар ірі табыстарға қол жеткізіп отыр. Сонымен қатар ол өткен жылы түрік іскерлеріне арнап «Әлемдегі инвестицияның жаңа орталығы - Қазақстан» деген кітаптың түрік тілінде шығуына мұрындық болды. Бұл кітап - Қазақстан туралы жан-жақты баяндайтын тұңғыш еңбек. Міне, бұл жағдайлар қазақ-түрік байланыстарының келешегі жарқын болатынын көрсетеді.

- Түркиядағы қазақтар саяси мәселелерге еркін араласа алып отыр ма?

- Бұл жақтағы қазақтардың саяси рөлін айтар болсақ, жасыратыны жоқ, көздеген деңгейден көп алыста жатырмыз. Мұның көптеген себептері бар. Ең бастысы, Түркиядағы қазақтардың саны аз. 70 миллион халқы бар елде небәрі 10-15 мың қазақ өмір сүруде. Бірақ келешектен үмітіміз де жоқ емес. Сонымен қатар әлсіз диаспораның атамекенге пайда келтірмесі анық. Сондықтан шетелдегі қазақтарды елге көшіріп әкелудің жолын ғана емес, оларды тұрған елдерінде қалай күшейтуге болатынын да ойластырған жөн. Бұл әсіресе, алыс шетелдегі, яғни Түркия мен Еуропа қазақтары үшін аса маңызды. Өйткені бұл елдерде Қазақстанның имиджін көтеру ауадай қажет. Әрбір елдің табиғи қолдаушыларының өздерінің диаспоралары екені халықаралық тәжірибелерден белгілі. Оларды күшейтуден ұтпасақ, ұтылмайтынымыз хақ. Әсіресе, Қазақстан келесі жылы Еуропаның қауіпсіздігі мен ынтымақтастығы ұйымына төрағалық еткелі отырған тұста бұл өте маңызды болмақ.

- Қазақ тарихындағы ақтаңдақ беттерінің бірі - Желтоқсан көтерілісі. Бұл көтерілістің талай жұмбағын өзге түгілі, өзіміз білмей жатқан тұста, сонау түрік елінде жүріп, сіз қозғадыңыз. Қателеспесем, осы тақырып төңірегінде мастерлік диссертация қорғапсыз. Жалпы, Түркияда бұл көтеріліс қалай бағаланып жүр?

- Дұрыс айтасыз. 1997 жылы Мимар Синан университетінде Желтоқсан көтерілісі жайында мастерлік диссертация қорғадым. Бұл еңбекті Желтоқсан көтерілісінің 20 жылдығына орай, яғни 2006 жылы «Қазақстанның қайта түлеуі» деген атпен баспаға дайындап, түрік оқырмандарының назарына ұсындым. Сонда түркиялық белгілі ғалым, профессор Тұран Язғанның маған: «Бауырым, саған рақмет! Біз желтоқсан, желтоқсан оқиғасы дегенді жиі естиміз. Бірақ не екенін білмейтінбіз. Енді сіздің осы еңбегіңіз арқылы сол уақиғаның мән-маңызын жақсы түсіндік», - деген болатын.

Бұл сөздің өзі көп нәрсені аңғартады. Түркия және өзге шетелдерде желтоқсан жайында нақты мәлімет жоқ. Өкінішке қарай, оны білетіндер бұрынғы кеңестік сарында айтылған тұжырымдардан әріге бармайды. Оған көбі әлі күнге дейін «маскүнем қазақ жастарының ұлтшылдық пиғылынан туындаған орыстарға қарсы дұшпандық әрекеті» деп сипаттама береді. Қысқасы, біздің намысымызды қоздырып, осындай диссертация жазуға шетелдердегі осы жаңсақ көзқарастар себеп болды.

Қалыптасқан осы жаңсақ көзқарас үшін шетелдіктерді емес, алдымен өзімізді кінәлауымыз керек сияқты. Өйткені өз қотырымызды өзіміз қасымасақ, тарихымызды ешкім ашып бермейді. Дер кезінде желтоқсан оқиғасының, Кеңестік кезеңде айтылғандай, маскүнем жастардың әрекеті емес, нағыз демократиялық әрекет екенін әлемге паш етуіміз керек еді. Бірақ біз оны істеудін орнына, «желтоқсанда сен қайда едің, мен қайда едім, анау не істеп еді» деген талас-тартысқа түсіп кеттік. Басқаша айтқанда, желтоқсаннан жалпыұлттық мүдде шығарудан гөрі, жеке бас мүддесін іздеу басым болып отыр.

Мұның салдарынан қазақ жастарының кезіндегі ерлігі мен әлемдік маңызға ие демократиялық қимылы көлеңкеде қалып қойды. Бұдан, әрине, Қазақстан ұтылып отыр. Еліміздің халықаралық деңгейде имиджін көтеретін тарихи оқиға тасада қалып барады.

- Шеттегі қандастарымызды жақын арада отанына әкелмесек, олардың ертеңгі тағдыры қалай болуы мүмкін?

- Шетелдегі қазақтар дегенде оларды екіге бөліп қарауға тиіспіз: Жақын шетел қазақтары және алыс шетел қазақтары деп. Жақын шетел қазақтарына Қазақстанмен шекаралас - Қытай, Моңғолия, Ресей, Өзбекстан сияқты елдердегі қаракөздер жатады. Алыс шетел қазақтары деп  Иран, Түркия және Германия, Ұлыбритания, Франция сияқты Еуропа елдеріндегі қандастарымызды айтамыз. Бұлардың проблемалары, кемшіліктері немесе артықшылықтары да екітүрлі. Атап айтқанда, жақын шетел қазақтарының сан басымдығы жоғары. Олар жүз мыңдап, тіптен миллиондап саналады. Сол себепті олардың тілдік проблемалары аз болады. Алайда экономикалық және саяси қиыншылықтары да жетерлік. Олар үшін Қазақстанға барып-келу де кейде қиынға түсіп жатады. Ал алыс шетел қазақтарының ондай проблемалары жоқ деуге болады. Қазақстанға қашан, қай уақытта келем десе, жол ашық. Емін-еркін келіп-кетіп жүр. Олар дамыған демократиялық елдерде тұрады. Бірақ қазіргі уақытта олардың ана тілі мен ұлттық мәдениетіне қауіп төніп тұр. Жас ұрпақ ана тілінен жұрдай болып өсіп келеді.

Шетел қазақтарын көшіріп алу мәселесіне келер болсақ, жақын шетел қазақтарын түбегейлі әкелу жөнінде мықты бағдарламалар жасау керек-ақ. Ол жердегі қазақтар атамекеніне келуге мүдделі де. Солар арқылы Қазақстанның демографиялық жағдайы да толығады.

Ал алыс шетел қазақтарының барлығын түк қоймай көшіріп әкелгеннің өзінде де ұлттық демографияға қосар үлесі жоқтың қасы. Одан Қазақстанға пайда жоқ. Керісінше, сол орынды қазақ ретінде сақтап қалу үшін күресу керек. Олардың барлығы дамыған еуропалық елдерде тұрады. Ол жердегі қазақтарды сол елдің саясатына ықпал ететін жағдайға, Қазақстанның имиджін көтере алатын деңгейге шығарудың бағдарламалары жасалуы керек. Бұл тұрғыда жақын арада нақты шаралар қолға алынбаса, айналасы бес-он жылдай аз уақыттың ішінде сол елдерде аты мен келбеті қазақ болғанымен, заты мен рухы бөлек еуропалықтармен айналасуға тура келетін түріміз бар.

- Әңгімеңізге рақмет.

ТОСЫН ОЙ

Біз зерттеуімізде желтоқсан көтерілісіне басқа қырынан қолға алуға тырыстық. Бұған шетелде өмір сүрудің себеп болғанын айтқан жөн. Мысалмен келтірер болсақ, желтоқсан көтерілісін үлкен бір орман деп ойлайық. Орманға алыстан қарағандар сол орманның үлкендігін, көлемін ғана суреттей алады. Ал ішінде жүргендер орманның үлкендігі жайында ешқандай пікір айта алмайды да, тек қай ағаш түзу, қай ағаш қисық деп соны ғана тілге тиек етеді. Шетелдіктерге ағаштардың жеке-жеке сипаты емес, сол орманның әлемдегі басқа ормандармен салыстырмасы керек. Оларға қазақтың орманының өзге ормандарға қарағанда қаншалықты құнды немесе құнсыз екендігін білу маңызды. Өкінішке қарай, шетелдіктер «желтоқсан оқиғасы» деген сипатқа ие сол оқиғаны кезіндегі кеңестік биліктің кемсітіп, «ол - орман емес, айналасына зиян келтірген улы тікенекті ағаштар шоғыры» деген пікірі арқылы ғана таниды.

Бүркіт НҰРАСЫЛ

«Алаш айнасы» газеті 25 маусым 2009 жыл