ابدىۋاقاپ قارا، تۇركياداعى ميمار سينان كوركەمونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، تۇركىتانۋشى:

- ابدىۋاقاپ اعا، ءسىز سانالى عۇمىرىڭىزدى عىلىمعا ارناپ كەلە جاتقان ادامنىڭ ءبىرىسىز. سونىڭ ىشىندە قازاق تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرىڭىزدىڭ ءوزى ءبىر توبە. بىردە ازاتتىق يدەياسىن تۋ ەتىپ ۇستاۋشىلاردىڭ بىرەگەيى - مۇستافا شوقايدىڭ ومىرىنە قاتىستى تۇركىستان لەگيونى تۋرالى اقيقاتتى اشقىڭىز كەلەتىنىن ايتىپ ەدىڭىز. وسى ارمانىڭىزعا جەتتىڭىز بە؟

ابدىۋاقاپ قارا، تۇركياداعى ميمار سينان كوركەمونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، تۇركىتانۋشى:

- ابدىۋاقاپ اعا، ءسىز سانالى عۇمىرىڭىزدى عىلىمعا ارناپ كەلە جاتقان ادامنىڭ ءبىرىسىز. سونىڭ ىشىندە قازاق تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرىڭىزدىڭ ءوزى ءبىر توبە. بىردە ازاتتىق يدەياسىن تۋ ەتىپ ۇستاۋشىلاردىڭ بىرەگەيى - مۇستافا شوقايدىڭ ومىرىنە قاتىستى تۇركىستان لەگيونى تۋرالى اقيقاتتى اشقىڭىز كەلەتىنىن ايتىپ ەدىڭىز. وسى ارمانىڭىزعا جەتتىڭىز بە؟

- جوق، ول ارمانىمىزعا جەتتىك دەپ ايتا المايمىن. بىرىنشىدەن، بۇل - وتە اۋقىمدى ماسەلە. تەز ارادا ورىندالۋى دا ەكىتالاي. ءالى كوپ ۋاقىت ەڭبەك ەتۋدى تالاپ ەتەدى. سودان سوڭ، ارينە، بۇل تەك ءبىر عانا ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس. باسقا عالىمدار دا اتسالىسۋى كەرەك. سونداي-اق بۇل تەك قازاق حالقىنا عانا قاتىستى ەمەس. كوپتەگەن ەلدەر بۇل ماسەلەنىڭ قىر-سىرىنىڭ اشىلۋىنا وتە-موتە مۇددەلى. ويتكەنى لەگيوندا قازاقتان باسقا دا كوپتەگەن حالىقتاردىڭ وكىلدەرى بولعانىن بىلەسىز. وسى ماقساتتا 2006 جىلى ىستامبۇلدا تۇركىستان لەگيونى تۋرالى تۇرىك تىلىندە ءبىر كىتاپ شىعارعان ەدىم. وندا تۇركىستان لەگيونىنىڭ بىرقاتار قىرلارىن اشۋعا تىرىستىم. ەندى بۇل ەڭبەكتىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلۋى مەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سەبەبىن باسىندا ايتىپ ءوتتىم. بۇل ماسەلەگە تۇرىكتەردەن گورى، قازاقتاردىڭ قاتىسى كوبىرەك. ويتكەنى لەگيونداعى قازاقتاردىڭ ءومىرى وتە اۋىر، ادام توزگىسىز جاعدايدا ءوتتى.

بىرىنشىدەن، ولار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان ستالين بيلىگى كەزىندە كەڭەستىك ارميا قاتارىنا الىنىپ، ءوز تۋعان جەرىنەن مىڭداعان شاقىرىم الىستا ءجۇرىپ سوعىستى. سوندا ولار نە ويلادى؟ وتانىم، ەلىم ءۇشىن سوعىسىپ ءجۇرمىن دەپ ويلادى ما؟ جوق، الدە ءستاليننىڭ وزبىر ساياساتىنا ىلىگىپ ارام ولەتىن بولدىق دەپ ءجۇردى مە؟ مەنى وسى سۇراقتار مازالاپ كەلەدى. ولاردى كەڭەس وكىمەتى باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان نەمىس اسكەرلەرىنە قارسى ايداپ سالدى. قىرىلعانى قىرىلىپ، ءتىرى قالعانى نەمىستىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ جاتتى. ال ودان كەيىن نەمىستەر ولاردى «نەمىس اسكەرى بولاسىڭدار، تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسىپ، تۋعان ەلدەرىڭە تاۋەلسىزدىك الىپ بەرەسىڭدەر» دەپ كەڭەس وكىمەتىنە قايتا قارسى سالدى. اقىرىندا سوعىس اياقتالدى. الەمدە تىنىشتىق ورنادى. بىراق لەگيونعا قاتىسقانداردىڭ ازابى مۇنىمەن بىتپەدى. ولار ەندى وزدەرىنە سوعىس تۇتقىنى ەمەس، ساتقىن رەتىندە قاراعان ءستاليننىڭ قۇرىعىنا ىلەنبەۋ ءۇشىن شەتەلدە قالۋدىڭ جولىن ىزدەپ، شارق ۇردى. ويتكەنى حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە ساي اقش جانە بۇكىل ەۋروپا ەلدەرى ولاردى ۇستاپ العان جەرىنەن كەڭەس وداعىنا قايتارىپ جاتتى. وسىنداي شەكسىز، شەتسىز ازاپتىڭ تاعى ءبىر قۇرساۋىنا تۇسكەن ولار قۇرىققا ىلەنبەۋى ءۇشىن ادام ايتقىسىز جاعدايلاردا ءومىر ءسۇردى.

لەگيونداعىلاردىڭ باسىنان وتكەن وسىنداي جاعدايلاردىڭ بارلىعىن «سۆاستيكا مەن قىزىل جۇلدىز اراسىنداعى جازۋشى شىڭعىس داعشى» دەگەن ەڭبەگىمدە اشىپ كورسەتتىم. بۇل ەڭبەكتەگى وقيعالاردىڭ بارلىعى دا سول لەگيون وقيعاسىن ءوز كوزىمەن كورگەن تاتار جازۋشىسى شىڭعىس داعشىنىڭ اتىمەن بايلانىستى. ول كىسى قازىر لوندوندا تۇرىپ جاتىر. ەستەلىكتەرىن 1944 جىلى بەرلين بومبالانىپ جاتقان كەزدە جازا باستاعان. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قازاقستانداعى كەزىندە لەگيوندا بولعان ادامدار ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن عانا ەستەلىكتەر جازا باستادى. بىراق ارادا 50-60 جىلداي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا. سوندىقتان ولاردىڭ ەستەلىگىندە كوپ نارسە بۇلىڭعىر جانە كومەسكى بولىپ جاتادى. ال داعشى بولسا نەمىستەر قولىنان بوساي سالىپ جازا باستاعان. جاي ەستەلىك ەمەس، رومان تۇرىندە جازعان. ارينە، رومان تاريحي دەرەك بولا المايدى. بىراق اۆتور ءوز جازعاندارىنىڭ باستان وتكەن شىندىقتار ەكەنىن ايتىپ كەلەدى. ول كىسى - وسى وقيعالار تۋرالى ءوزىنىڭ ەستەلىگىن دە جازعان ادام. وسىنداي ەستەلىكتەر مەن دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، زەرتتەۋ ەڭبەك جازىپ شىقتىق.

بۇل ەڭبەكتى («سۆاستيكا مەن قىزىل جۇلدىز اراسىنداعى جازۋشى شىڭعىس داعشى» كىتابىن ايتىپ وتىر، - ب.ن.) تۇرىك وقىرماندارى جوعارى باعالادى. اسىرەسە، ەڭبەكتە تاريحي دەرەكتەر مەن قوسا رومانداردى دا پايدالانعانىمىزدى كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرى دوستوەۆسكي مەن تولستويدىڭ ءومىر جولدارىن جازۋ ءۇشىن ولاردىڭ ءوز روماندارىنان پايدالانعان ستەفان تسۆەيگتىڭ ءتاسىلىن ەسكە تۇسىرگەنىن ايتىپ جاتتى.

وكىنىشكە قاراي، شىڭعىس داعشى - قازاقستاندا تانىلماعان اۆتور. روماندارىنىڭ كوبى تۇركيادا باسىلدى. قازىر سول زەرتتەۋ كىتابىم اۋدارىلۋ ۇستىندە. وسىلايشا، لەگيوننىڭ ەشكىم بىلە بەرمەيتىن قىرلارىن ءارى وسى مىقتى جازۋشىنى قازاق وقىرماندارىنا تانىستىرۋدى ماقسات تۇتىپ وتىرمىز. استانادا اۋدارماشى بولىپ ىستەيتىن قارىنداسىمىز گۇلىم شاديەۆا كىتاپتى تۇرىك تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاتىر. كىتاپ باساتىن باسپاحانا نەمەسە دەمەۋشى تابىلعان جاعدايدا جىل سوڭىندا، بولماسا كەلەسى جىلى ءوز وقىرماندارىمەن قاۋىشىپ قالار.

- وسى جاقىندا عانا استانادا وسپان باتىر تۋرالى «ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» دەگەن كىتابىڭىزبەن تانىستىم. بۇل دا وتانىمىزدىڭ تاريحىنا تەرەڭدەپ ەنىپ كەتە قويماعان، بىراق قازاق ءۇشىن وتە ماڭىزدى تاريحي وقيعادان سىر شەرتەدى ەكەن...

- بۇل ەڭبەك شىڭجاڭ قازاقتارى تۋرالى زەرتتەۋلەرىمەن تانىمال بولعان امەريكالىق عالىم ليندا بەنسون «قازاقتاردىڭ التىن اڭىزى» دەپ جوعارى باعالاعان وسپان باتىر تۋرالى بۇگىنگە دەيىن شىققان ەڭبەكتەردىڭ ەڭ قۇندىسى دەپ ايتساق، ارتىق بولماس. ونىڭ قۇندىلىعىن مەنىڭ زەرتتەۋشى رەتىندەگى شەبەرلىگىمنەن ەمەس، كىتاپقا ارقاۋ بولىپ وتىرعان ەستەلىكتىڭ اۆتورى نۇرعوجاي باتىر اتامىزدىڭ زەردەلىلىگىنەن دەپ تۇسىنگەن ابزال. وسپان باتىردىڭ كۇرەسىندەگى توعىز كوميسساردىڭ ءبىرى بولعان نۇرعوجاي باتىردىڭ سوعىس كەزىندەگى جاۋجۇرەك مەرگەندىگى مەن ەرلىگى - ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە. ول سونىمەن قاتار سوعىستان كەيىن دە زەرەكتىگى، جادىنىڭ كۇشتىلىگى جانە وقيعالاردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ، ەستەلىك قالدىرۋ كابىلەتىمەن دە ەرەكشەلەندى. ول كىسىنىڭ ەستەلىگى - قازاق حالقىنىڭ بەرتىندەگى تاريحىنداعى كوتەرىلىستەر تۋرالى جازبالاردىڭ ىشىندەگى بىردەن-ءبىر ورنى ەرەكشە دۇنيە. ويتكەنى بەلگىلى تاريحشى حانكەلدى ءابجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ماحامبەت وتەمىسوۆ، كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان كوتەرىلىستەردىڭ بارلىعىن ءبىز ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن وقىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. ولاردىڭ وزدەرىنەن ءتول دەرەك قالماعان. ال نۇرعوجاي باتىر بولسا، وسپان باتىر كوتەرىلىسىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، تولىق دەرەك قالدىردى.

نۇرعوجاي باتىر بۇل كوتەرىلىستەگى ورنىن ءوزى بىلاي دەپ كورسەتەدى: «مەن ەڭ ءبىرىنشى، وسپان كوتەرىلىسى ىشىندە قۇرىلعان توعىز كوميسساردىڭ، ياعني توعىز پولكوۆنيكتىڭ ءبىرى ەدىم. ەڭ جوعارى اسكەري قولباسشى سۇلۋباي باتىر شەيىت بولعاننان كەيىن، بارلىق اسكەري قۇقىق كامەل ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدا بولدى. ال كامەل باتىر شەيىت بولعاننان كەيىن، بارلىق اسكەري سوعىس قيمىلدارى، نەگىزىنەن، مەنىڭ قولىما ءوتتى. ءوسوپان وقىماعان ادام بولاتىن. بىراق شىن باتىر ەدى. ونىڭ توعىز ورىنباسارى دا وقىماعان نەمەسە ساۋاتتى عانا ادامدار ەدىك. ءبىزدى زامان مىلتىقپەن ەر جەتكىزدى».

وسى سوزدەردىڭ ءوزى نۇرعوجاي باتىردىڭ كوتەرىلىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن العى شەپتە بولعانىن كورسەتەدى. سوندىقتان قۇندى ەستەلىك بۇگىنگە دەيىن وسپان باتىر كوتەرىلىسى تۋرالى بەيمالىم كوپتەگەن جايلاردان ءبىزدى حاباردار ەتىپ وتىر. ءتىپتى وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى وسپان باتىرعا جاڭادان باعا بەرۋدى قاجەت ەتەتىنى ءسوزسىز. ول دەگەنىمىز - بۇل كوتەرىلىس بەلگىلى ءبىر ايماقتا قازاقتىڭ قاراپايىم ءبىر باتىرىنىڭ كەزدەيسوق قيمىلى ەمەس، ول - كەڭەس وداعى، قىتاي، موڭعوليانىڭ ساياسي باسشىلىعى دا ارالاسقان حالىقارالىق كولەمدەگى ۇلكەن قيمىل. باسقاشا ايتقاندا، وسپان باتىر مەن ۇزەڭگىلەستەرى تەك شىڭجاڭداعى جەرگىلىكتى ءبىر اكىمنىڭ وزبىرلىعىنا عانا قارسى ەمەس، يوسيف ستالين، چان كايشي، ماو تسزەدۋن سياقتى سول كەزدىڭ بەلگىلى ءارى بەلدى ساياساتكەرلەرىنە دە قارسى كۇرەسكەنى بەلگىلى.

- تاعى دا سول مۇستافا شوقاي تۋرالى. ول كىسى انادولى ەلىن «تۇركيا - تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ ەكىنشى وتانى» دەپ باعالاعان ەكەن. قازىرگى قازاق-تۇرىك قارىم-قاتىناسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- قازىرگى قازاق-تۇرىك بايلانىستارىن جوعارى دەڭگەيدە ءجۇرىپ جاتىر دەپ باعالاۋعا بولادى. ويتكەنى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن تۇركيا پرەزيدەنتى ابدوللا گۇل جانە تۇركيا باس ءمينيسترى (پرەمەر-ءمينيستردى ايتىپ وتىر، - ب.ن.) رەجەپ ەردوعاننىڭ ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستاردىڭ كۇشەيتىلۋىنە باسا ءمان بەرىپ وتىرعانى بەلگىلى. سونىمەن قاتار وتكەن جىلى قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىلىك قىزمەتىنە تاعايىندالعان بىلىكتى، تاجىريبەلى ديپلومات باعدات امىرەەۆتىڭ كەلە سالىپ بارلىق سالادا بايلانىستاردىڭ اۋقىمىن تەرەڭدەتە باستاعانىن بىلەمىز. وسى ورايدا، اسىرەسە قازاقستاننىڭ ىستامبۇلداعى وكىلى اسحات ءداۋىتوۆتىڭ ءىس-قيمىلدارىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. ويتكەنى بۇدان بۇرىن انكارادا ەلشىلىكتە 3-4 جىل جۇمىس ىستەپ، تۇرىك ءتىلى مەن تۇركيانىڭ جاعدايىنا ابدەن ۇيرەنگەن ول تۇرىك ىسكەرلەرى مەن ساياساتكەرلەرى جانە زيالى قاۋىمىمەن جاقسى ءتىل تابىسۋىنىڭ ارقاسىندا بىرقاتار ءىرى تابىستارعا قول جەتكىزىپ وتىر. سونىمەن قاتار ول وتكەن جىلى تۇرىك ىسكەرلەرىنە ارناپ «الەمدەگى ينۆەستيتسيانىڭ جاڭا ورتالىعى - قازاقستان» دەگەن كىتاپتىڭ تۇرىك تىلىندە شىعۋىنا مۇرىندىق بولدى. بۇل كىتاپ - قازاقستان تۋرالى جان-جاقتى باياندايتىن تۇڭعىش ەڭبەك. مىنە، بۇل جاعدايلار قازاق-تۇرىك بايلانىستارىنىڭ كەلەشەگى جارقىن بولاتىنىن كورسەتەدى.

- تۇركياداعى قازاقتار ساياسي ماسەلەلەرگە ەركىن ارالاسا الىپ وتىر ما؟

- بۇل جاقتاعى قازاقتاردىڭ ساياسي ءرولىن ايتار بولساق، جاسىراتىنى جوق، كوزدەگەن دەڭگەيدەن كوپ الىستا جاتىرمىز. مۇنىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. ەڭ باستىسى، تۇركياداعى قازاقتاردىڭ سانى از. 70 ميلليون حالقى بار ەلدە نەبارى 10-15 مىڭ قازاق ءومىر سۇرۋدە. بىراق كەلەشەكتەن ءۇمىتىمىز دە جوق ەمەس. سونىمەن قاتار ءالسىز دياسپورانىڭ اتامەكەنگە پايدا كەلتىرمەسى انىق. سوندىقتان شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە كوشىرىپ اكەلۋدىڭ جولىن عانا ەمەس، ولاردى تۇرعان ەلدەرىندە قالاي كۇشەيتۋگە بولاتىنىن دا ويلاستىرعان ءجون. بۇل اسىرەسە، الىس شەتەلدەگى، ياعني تۇركيا مەن ەۋروپا قازاقتارى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل ەلدەردە قازاقستاننىڭ ءيميدجىن كوتەرۋ اۋاداي قاجەت. ءاربىر ەلدىڭ تابيعي قولداۋشىلارىنىڭ وزدەرىنىڭ دياسپورالارى ەكەنى حالىقارالىق تاجىريبەلەردەن بەلگىلى. ولاردى كۇشەيتۋدەن ۇتپاساق، ۇتىلمايتىنىمىز حاق. اسىرەسە، قازاقستان كەلەسى جىلى ەۋروپانىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا توراعالىق ەتكەلى وتىرعان تۇستا بۇل وتە ماڭىزدى بولماق.

- قازاق تاريحىنداعى اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ ءبىرى - جەلتوقسان كوتەرىلىسى. بۇل كوتەرىلىستىڭ تالاي جۇمباعىن وزگە تۇگىلى، ءوزىمىز بىلمەي جاتقان تۇستا، سوناۋ تۇرىك ەلىندە ءجۇرىپ، ءسىز قوزعادىڭىز. قاتەلەسپەسەم، وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ماستەرلىك ديسسەرتاتسيا قورعاپسىز. جالپى، تۇركيادا بۇل كوتەرىلىس قالاي باعالانىپ ءجۇر؟

- دۇرىس ايتاسىز. 1997 جىلى ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىندە جەلتوقسان كوتەرىلىسى جايىندا ماستەرلىك ديسسەرتاتسيا قورعادىم. بۇل ەڭبەكتى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي، ياعني 2006 جىلى «قازاقستاننىڭ قايتا تۇلەۋى» دەگەن اتپەن باسپاعا دايىنداپ، تۇرىك وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىندىم. سوندا تۇركيالىق بەلگىلى عالىم، پروفەسسور تۇران يازعاننىڭ ماعان: «باۋىرىم، ساعان راقمەت! ءبىز جەلتوقسان، جەلتوقسان وقيعاسى دەگەندى ءجيى ەستيمىز. بىراق نە ەكەنىن بىلمەيتىنبىز. ەندى ءسىزدىڭ وسى ەڭبەگىڭىز ارقىلى سول ۋاقيعانىڭ ءمان-ماڭىزىن جاقسى تۇسىندىك»، - دەگەن بولاتىن.

بۇل ءسوزدىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. تۇركيا جانە وزگە شەتەلدەردە جەلتوقسان جايىندا ناقتى مالىمەت جوق. وكىنىشكە قاراي، ونى بىلەتىندەر بۇرىنعى كەڭەستىك سارىندا ايتىلعان تۇجىرىمداردان ارىگە بارمايدى. وعان كوبى ءالى كۇنگە دەيىن «ماسكۇنەم قازاق جاستارىنىڭ ۇلتشىلدىق پيعىلىنان تۋىنداعان ورىستارعا قارسى دۇشپاندىق ارەكەتى» دەپ سيپاتتاما بەرەدى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ نامىسىمىزدى قوزدىرىپ، وسىنداي ديسسەرتاتسيا جازۋعا شەتەلدەردەگى وسى جاڭساق كوزقاراستار سەبەپ بولدى.

قالىپتاسقان وسى جاڭساق كوزقاراس ءۇشىن شەتەلدىكتەردى ەمەس، الدىمەن ءوزىمىزدى كىنالاۋىمىز كەرەك سياقتى. ويتكەنى ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسىماساق، تاريحىمىزدى ەشكىم اشىپ بەرمەيدى. دەر كەزىندە جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ، كەڭەستىك كەزەڭدە ايتىلعانداي، ماسكۇنەم جاستاردىڭ ارەكەتى ەمەس، ناعىز دەموكراتيالىق ارەكەت ەكەنىن الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك ەدى. بىراق ءبىز ونى ىستەۋدىن ورنىنا، «جەلتوقساندا سەن قايدا ەدىڭ، مەن قايدا ەدىم، اناۋ نە ىستەپ ەدى» دەگەن تالاس-تارتىسقا ءتۇسىپ كەتتىك. باسقاشا ايتقاندا، جەلتوقساننان جالپىۇلتتىق مۇددە شىعارۋدان گورى، جەكە باس مۇددەسىن ىزدەۋ باسىم بولىپ وتىر.

مۇنىڭ سالدارىنان قازاق جاستارىنىڭ كەزىندەگى ەرلىگى مەن الەمدىك ماڭىزعا يە دەموكراتيالىق قيمىلى كولەڭكەدە قالىپ قويدى. بۇدان، ارينە، قازاقستان ۇتىلىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە ءيميدجىن كوتەرەتىن تاريحي وقيعا تاسادا قالىپ بارادى.

- شەتتەگى قانداستارىمىزدى جاقىن ارادا وتانىنا اكەلمەسەك، ولاردىڭ ەرتەڭگى تاعدىرى قالاي بولۋى مۇمكىن؟

- شەتەلدەگى قازاقتار دەگەندە ولاردى ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا ءتيىسپىز: جاقىن شەتەل قازاقتارى جانە الىس شەتەل قازاقتارى دەپ. جاقىن شەتەل قازاقتارىنا قازاقستانمەن شەكارالاس - قىتاي، موڭعوليا، رەسەي، وزبەكستان سياقتى ەلدەردەگى قاراكوزدەر جاتادى. الىس شەتەل قازاقتارى دەپ  يران، تۇركيا جانە گەرمانيا، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا سياقتى ەۋروپا ەلدەرىندەگى قانداستارىمىزدى ايتامىز. بۇلاردىڭ پروبلەمالارى، كەمشىلىكتەرى نەمەسە ارتىقشىلىقتارى دا ەكىتۇرلى. اتاپ ايتقاندا، جاقىن شەتەل قازاقتارىنىڭ سان باسىمدىعى جوعارى. ولار ءجۇز مىڭداپ، تىپتەن ميلليونداپ سانالادى. سول سەبەپتى ولاردىڭ تىلدىك پروبلەمالارى از بولادى. الايدا ەكونوميكالىق جانە ساياسي قيىنشىلىقتارى دا جەتەرلىك. ولار ءۇشىن قازاقستانعا بارىپ-كەلۋ دە كەيدە قيىنعا ءتۇسىپ جاتادى. ال الىس شەتەل قازاقتارىنىڭ ونداي پروبلەمالارى جوق دەۋگە بولادى. قازاقستانعا قاشان، قاي ۋاقىتتا كەلەم دەسە، جول اشىق. ەمىن-ەركىن كەلىپ-كەتىپ ءجۇر. ولار دامىعان دەموكراتيالىق ەلدەردە تۇرادى. بىراق قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ انا ءتىلى مەن ۇلتتىق مادەنيەتىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇر. جاس ۇرپاق انا تىلىنەن جۇرداي بولىپ ءوسىپ كەلەدى.

شەتەل قازاقتارىن كوشىرىپ الۋ ماسەلەسىنە كەلەر بولساق، جاقىن شەتەل قازاقتارىن تۇبەگەيلى اكەلۋ جونىندە مىقتى باعدارلامالار جاساۋ كەرەك-اق. ول جەردەگى قازاقتار اتامەكەنىنە كەلۋگە مۇددەلى دە. سولار ارقىلى قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى دا تولىعادى.

ال الىس شەتەل قازاقتارىنىڭ بارلىعىن تۇك قويماي كوشىرىپ اكەلگەننىڭ وزىندە دە ۇلتتىق دەموگرافياعا قوسار ۇلەسى جوقتىڭ قاسى. ودان قازاقستانعا پايدا جوق. كەرىسىنشە، سول ورىندى قازاق رەتىندە ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك. ولاردىڭ بارلىعى دامىعان ەۋروپالىق ەلدەردە تۇرادى. ول جەردەگى قازاقتاردى سول ەلدىڭ ساياساتىنا ىقپال ەتەتىن جاعدايعا، قازاقستاننىڭ ءيميدجىن كوتەرە الاتىن دەڭگەيگە شىعارۋدىڭ باعدارلامالارى جاسالۋى كەرەك. بۇل تۇرعىدا جاقىن ارادا ناقتى شارالار قولعا الىنباسا، اينالاسى بەس-ون جىلداي از ۋاقىتتىڭ ىشىندە سول ەلدەردە اتى مەن كەلبەتى قازاق بولعانىمەن، زاتى مەن رۋحى بولەك ەۋروپالىقتارمەن اينالاسۋعا تۋرا كەلەتىن ءتۇرىمىز بار.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

توسىن وي

ءبىز زەرتتەۋىمىزدە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە باسقا قىرىنان قولعا الۋعا تىرىستىق. بۇعان شەتەلدە ءومىر ءسۇرۋدىڭ سەبەپ بولعانىن ايتقان ءجون. مىسالمەن كەلتىرەر بولساق، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇلكەن ءبىر ورمان دەپ ويلايىق. ورمانعا الىستان قاراعاندار سول ورماننىڭ ۇلكەندىگىن، كولەمىن عانا سۋرەتتەي الادى. ال ىشىندە جۇرگەندەر ورماننىڭ ۇلكەندىگى جايىندا ەشقانداي پىكىر ايتا المايدى دا، تەك قاي اعاش ءتۇزۋ، قاي اعاش قيسىق دەپ سونى عانا تىلگە تيەك ەتەدى. شەتەلدىكتەرگە اعاشتاردىڭ جەكە-جەكە سيپاتى ەمەس، سول ورماننىڭ الەمدەگى باسقا ورماندارمەن سالىستىرماسى كەرەك. ولارعا قازاقتىڭ ورمانىنىڭ وزگە ورماندارعا قاراعاندا قانشالىقتى قۇندى نەمەسە قۇنسىز ەكەندىگىن ءبىلۋ ماڭىزدى. وكىنىشكە قاراي، شەتەلدىكتەر «جەلتوقسان وقيعاسى» دەگەن سيپاتقا يە سول وقيعانى كەزىندەگى كەڭەستىك بيلىكتىڭ كەمسىتىپ، «ول - ورمان ەمەس، اينالاسىنا زيان كەلتىرگەن ۋلى تىكەنەكتى اعاشتار شوعىرى» دەگەن پىكىرى ارقىلى عانا تانيدى.

بۇركىت نۇراسىل

«الاش ايناسى» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل