Әр істің мақсаты болады. Мақсатсыз іс-әрекет болмайды. Ендеше барлық іс-әрекеттің жиынтығы, адам өмірінің де мақсаты болуға тиісті. Бұл ақиқат. Өкінішке қарай, кейбіреулер бұл ақиқатты білмейді. Өмірін мақсатсыз, босқа өткізеді. Мақсат – Темірқазық жұлдызындай тұрақты нысана. Нысананы біліп, оған ұмтылған адам өмірі өкінішті болмайды. Сондықтан, кім болса да өмірдің негізгі мақсатын жақсы білуі керек.

Бүкіл болмыс өмірінде, тіпті оның ішінде хайуанат өмірінде де мақсат бар. Хайуанат өмірі – бүкіл болмыстың эволюциялық жетілуінің бір бөлігі. Бірақ олар оны білмейді. Оларға оны білудің қажеті де жоқ. Себебі, хайуанат табиғатқа толық бағынған, өздерінде ерік жоқ. Инстинкт арқылы олар эволюциялық заңдылық бойынша болмыспен бірге. Адамдар мүлде басқа. Оларға ерік пен өзіндік ақыл берілген, сондықтан адамдар өз өмірін өздері басқарып, өзгерте алады. Адамның келешегі оның бүгінгі өмір сүруіне байланысты қалыптасады.

Өмір жолын адаспай дұрыс өту үшін әуелі өмірдің не екенін, адамның өзінің кім екені және қоршаған орта мен олардың өзара байланысы туралы білім негіздері керек. Абай ілімі осыған меңзеп, оларды толық береді.

Абай адамның рухани болмысы мәңгілікті екенін айтады. Бұл туралы ол былай дейдi:

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бiрақ қайтып келiп, ойнап-күлмес.

«Мен» мен «менiкiнiң» айрылғанын

«Өлдi» деп ат қойыпты өңкей бiлмес.

(«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес», 1895 ж.)

Бұл өлеңде Абай тәнді – «табиғат» деп, ал жанды – «адам» деп атап отыр. Ақын сөзі бойынша, сонда жан мен тәннің айрылғанын өлді деп атау білместік болады. Жан өлмейді, мәңгілікті. Ал дене өзгерiп отыратын уақытша. Себебі, ол табиғат. Дененiң өзгергіш екенiн физиология мен медицина ғылымдары да растайды.

Абай отыз сегізінші қара сөзінде тән жанның жетілуі үшін берілген құралы екенін білдіреді. Бұл жолда тән жанның тұрағы, қонақ үйі. Жанның міндеті – тәнді дұрыс пайдалана отырып, рухани жаңғыру. Осылай жан иесі жетіліп, екі өмірге де керекті адами қасиеттерге ие болып, өмірдің түпкі мақсатына жете алады. Адами қасиеттер туралы Абай «Әділет пен арлылық, махаббатпен – Үш жолдасың қабірден әрі өткенде» дейді. Бұлар – адами қасиет­тердің негізі. Яғни қабірден әрі өткенде керекті қасиеттерді осы өмірде жинау керек. Бұл өмір келесі өмірге дайындық. Өлім келесі өмірге кіретін есік тәрізді. Өмірді қалай өткізіп, қандай байлық жинағаныңа байланысты сондай есік ашылып, келешегің соған байланысты болады. Өлім – сынақ. Ал өмір – сол сынаққа дайындық. Мақсат – өмірді дұрыс өткізіп, сынақтан дұрыс өту. Келешегің соған байланысты. Адам өлген соң не тозақ, не жұмаққа барады деген ислам қағидасы тегін айтылмаған. Бұл қағиданың үлкен мағынасы бар.

Абай ілімі бойынша, өмір мақсатын біліп, дұрыс тіршілік құру екі дүниенің (фәни және бақи) де азығын беретінін көреміз.

Ал өмірдің түпкі мақсаты неде?

Бұл маңызды сұрақтың жауабын Абай «Лай суға май бітпес қой өткенге» атты өлеңінде береді. Бұл өлең – өмір сырын ғана емес, сонымен бірге, ақынның жан дүниесін көрсететін біршама автобиографиялық шығарма. Өлеңде рухани әлемнің терең сыры ашылады.

Өлең екі бөліктен құралады. Бірінші бөлігінде фәни әлем сипаты беріліп, оның ықпалындағы жанның қиналысы суреттеледі.

Лай суға май бітпес қой өткенге,

Күлеміз қасқыр жалап, дәметкенге.

Сол қасқырша алақтап түк таппадым,

Көңілдің жайлауынан ел кеткен бе?

Берген бе, Тәңірім, саған өзге туыс?

Қыласың жер-жиһанды бір-ақ уыс.

Шарықтап шар тараптан көңіл сорлы

Таппаған бір тыянақ не еткен қуыс?

Ақын фәни әлемді лай суммен балай отырып, өзін сол лай суды жалап дәметкен қасқырмен теңейді. Қасқыр лай суды неге жалайды? Себебі – ол аш. Жан иелері өмір сүру үшін өздерінің құмарлығын қанағаттандыруы керек. Ол құмарлықтың бірі – тамақ. Тамақ үшін күрес – табиғаттың бір көрінісі. Аш қасқыр да тамақ іздеп даланы шарлап жүріп жайылған қойларды көреді. Бірақ жақындай алмайды. Маңындағы қойшылардан, шәуілдеп үрген күзетші иттерден қорқады. Өзі құштар майлы тамаққа ынтыққан аш қасқыр тек алыстан құмарланады. Қойлар бұлақтан шөлдерін еркін қандырып, әрі өткенде артында лайланған су қалады. Ашыққан байғұс  қасқыр қой өткен соң жүгіріп келіп лай суға бас салып, жалай бастайды. Не себептен ол лай суды жалайды? Себебі – су қандай лай болса да, бұл суда өзінің аңсаған майлы тамағынан бірдеңе бар деп дәметеді. Бірақ, өкінішке орай, қасқырдың дәметкен майы жоқ. Себебі – лай суға май бітпес қой өткенге. Қойдың артында иісі қалуы мүмкін. Бірақ аш қасқырға қойдың иісі жеткіліксіз – оған қойдың майы керек. Иіс қасқырға қанағат бере алмайды. Біз бұны білеміз, сондықтан «Күлеміз қасқыр жалап, дәметкенге».

Сол сияқты, фәни әлем де Абай тәрізді жүрек көзі ашылған адамға лай су тәрізді. Адасқан жан фәни әлемнен құмарын іздейді, бірақ «Сол қасқырша алақтап түк таппадым» дейді.

Не себептен Абай өзін аш қасқырмен салыстырып отыр? Себебі – екеуінің жағдайы бірдей, екеуінің де құмарлығы қанағаттанбаған. Аш қасқырдікі – тән құмары. Ал Абайдікі –жан құмары. Бұл құмарлық оған көңіліне тыныштық бермейді. Қандай құмарлық болса да, ол қанағаттануы керек. Тән құмарлығы болсын, немесе жан құмарлығы болсын, олар қанағат таппаса зардап әкеледі. Жабайы қасқыр өз жағдайын түсінбейді. Оның ойлау қабілеті жетілмеген. Ал адам баласы түсіне алады. Себебі оған ерік пен ойлау қабілеті берілген. Осылай Абай ақыл-есін пайдаланып, өзінің ішкі дүниесіне үңіледі. Бірақ ештеңе таба алмайды. Қасқыр лай судан май таба алмаса, данышпан да ішкі дүниесінен ештеңе таба алмайды.  «Көңілдің жайлауынан ел кеткен бе?» деп өзі таң қалады. Неге Абай ішкі дүниесін жайлаумен салыстырады? Себебі қазақ жазғытұры жайлауға шығады. Бұл  кезде ақын Абайдың өзі «Жазғытұры» өлеңінде суреттегендей «Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі». Масатыдай құлпырған жайлауда бүкіл табиғат жанданып, адам қуаныш-шаттық тауып, бақыт сезіміне бөленеді. Адамдар бір-бірімен қауышып, араласып өмірдің қызығын көреді. Бірақ Абай көңіл жайлауынан қанағат алатын ештеңе таппаған. Себебі бұрынғы қызық көңілін  аулай алмайды. Жалықтырды. Сондықтан көңіл жайлауы барлық қызығынан айырылып, қаңырап бос қалған тәрізді.  Оған өзі де таң. Хакім Абай, міне, осылай өзінің төрт жол өлеңімен фәни өмірдің шын сипатын ашып берген.

Енді ол өзінің жағдайын түсіну үшін мәселенің себебін іздеп ойға қалады. Фәни дүниенің жылтырағы оны қызықтырмайды. Ол енді «Шарықтап шар тараптан көңіл сорлы, Таппаған бір тыянақ не еткен қуыс?» деп жетілудің жаңа деңгейіне көтерілгенін білдіреді.

Фәни әлемнің жалғандығын, баянсызын түсінгенде адам рухани тығырыққа тіреледі.  Мұндай жағдайды Абай өзінің бірінші сөзінде былай деп мойындайды:

Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық –  әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік: қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған өмірімізді қайтіп, не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын.

Фәни өмірдің Абай үшін енді қызығы жоқ. Маңындағы туған-туыс, қоршаған ортасы зардаптан басқа қуаныш бермейді. Ол рухани тығырыққа тіреледі. Бұл тығырықты, көңіл жайлауында жалғыздығын хакім Абай «Сегіз аяқ» өлеңінде «Моласындай бақсының, Жалғыз қалдым – тап шыным» деп көрсететіні белгілі.

Фәни әлемнің не екенін түсінген адамның сипаты осындай. Даму барысында жан жетіліп, оның құмары өседі. Аш қасқыр лай судан қандай қанағат таппаса, жан да бұл фәни әлемнен сондай қанағат таба алмай, адамды зардапқа салады. Жан құмары тән құмарынан күштірек. Сондықтан адамның зардабы қасқыр зардабынан да жоғары. Мысалы, Л.Толстой «Моя вера» атты шығармасында осындай кездерде өзін-өзі өлтіріп тастаудан қорқып пышақ-балтасын, пистолетін тығып тастайтынын жазады. Шәкәрім елден безіп, тауды паналап кеткен. Абай болса «Мен ішпеген у бар ма?» деп зарлы өлеңдер шығарып, өзінің әйгілі қара сөздерін жаза бастаған. Мұндай жағдайда адамның алдында тығырықтан шығудың екі жолы жатады. Бірі – құлдырау жолы, екіншісі – өрлеу жолы. Жүрегінде қайрат, ақылында сәуле жоқ адамдар мұндай зардапқа шыдамай нашақор, маскүнемдік, қарта ойынына салынып, құлдырау жолына түседі. Асылып, не болмаса атылып өзіне-өзі суицид жасап жататындар да осылардың арасынан шығады. Ал жүрегінде қайраты бар адамдар екінші жолға – рухани жетілу жолына түседі. Осылай олар жаңа деңгейге көтеріледі.

Абай екініш жолға түскен. Ол ғылым мен терең ойдың нәтижесінде «Толық адам» сатысына көтерілген. «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап» өлеңінде ол «Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,

Сонан тапқан – шын асыл, тастай көрме» дейді. Ал «Сегіз аяқ» өлеңінде «Ғылымды іздеп, дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім» дейді.

Бұл арада бір маңызды мәселенің басын ашып алу керек. Абайдың «Ғылымды іздеп, дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім» деген сөзін кейбір абайтанушылар «Батыс пен Шығысқа үңілдім» деп түсініп жүр. Бұл хакім Абайдың рухани деңгейін анық түсіне алмаудан шыққан жаңсақ пікір. Абай дәуірінде қазақ даласында бүгінгідей ғылым жоқ. Ол кезде ислам аясында медреселерде оқытылатын рухани ғылым ғана бар. Сондықтан Абай «ғылым» деп бүгінгі түсініктегі заттық ғылым емес, Алла тағаланы түсіндіретін рухани ғылымды айтып отыр. «Ғылымды іздеп» дегені «Алланы іздеп» деген ойды білдіреді. Абайдың өзі «Ғылым – Алланың бір сипаты, ол – Хақиқат, оған ғашықтық өзі де Хақлық һәм адамдық дүр» (38-сөз) деді емес пе! Яғни бұрынғы абайтанушылардың жазғанындай Абайдың «Екі жаққа үңілдім» дегені «Батыс пен Шығысқа» үңілгені емес, «бақи және фәни» дүниеге бірдей үңілдім дегенді білдіреді. М.Әуезов өзінің ойын саясат ықпалымен жазуы мүмкін. Атеистік қоғамда оған басқа мүмкіндік болмады. Бұл лажсыздыққа оның кінәсі жоқ. Бірақ кейінгі абайтанушылар мәселенің байыбына бармай, ескі сарынмен оның айтқанын қайталайды. Олар осылай Абай болмысын рухани деңгейден заттық деңгейге қалай тартып түсіргендерін өздері де байқамай қалған. Абай рухани білімге ұмтылып, оны өз өмірінде қолдана білген. Нәтижесін білеміз.

Осылай, Абай болмыс сырына терең бойлап, жүрек көзін ашу арқылы жан тығырығынан шығып, «толық адам» деңгейіне көтерілді. Фәни өмірді дұрыс пайдалана білген адам осылай жетілудің жаңа деңгейіне көтеріледі. Бұл ақыл-парасаты, жүрегінде қайраты бар адамның қасиеті.

Өзінің осы өлеңінің екінші бөлігінде Абай рухани әлем сырын ашып, толғанысының нәтижесін береді. Жан құмарынан шыққан жаңа өмірін ол былай деп суреттейді:

Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі,

Өзіне құмар қылған Оның әмірі.

Халиққа^[1] махлұқ ақылы жете алмайды,

Оймен білген нәрсенін бәрі – дәһрі.^[2]

Өзгені ақыл ойға қондырады,

Біле алмай бір Тәңіріні болдырады.

Талып ұйықтап, көзіңді ашысымен,

Талпынып тағы да ойлап зор қылады.

Көңілге шек, шүбәлі ой алмаймын,

Сонда да оны ойламай қоя алмаймын.

Ақылдың жетпегені арман емес,

Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын.

Жетілудің жоғары деңгейінде рухани болмыстың ашылуы адамның ынта-жігеріне ғана емес, ең әуелі Алла тағаланың шапағатына байланысты болады. Бұл Алланың Өзінің құлына деген мейірім-рақымдылығы.  Сондықтан Абай «Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі, Өзіне құмар қылған Оның әмірі» деп өзінің бұл ләззатты халін Тәңірдің берген сыйы ретінде қабылдайды. Алла тағаланың сыр-сипатын ақылмен тауып, түсінуге болмайды. Себебі Абайдың өзі жазғандай «Алла тағала өлшеусіз, біздің ақылымыз өлшеулі. Өлшеусізді шектеулімен түсінуге болмайды» (38-сөз). Сондықтан «Өзгені ақыл ойға қондырады, Біле алмай бір Тәңіріні болдырады» дейді. «Көңілге шек, шүбәлі ой алмаймын» деп иманның толығын білдіреді. Сонда да Жан құмары оған тыныштық бермей, ұйқысын бұзып, ойын шартарапқа жүгіртеді. Лай судан қанағат таппаған қасқырдай, ол да бұл фәни әлемнен түк таппай «Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын» дейді. Енді оған жан құмары керек. Жан құмары тек қана Алла дидары! Осылай ол өзінің рухани деңгейін білдіреді. Оны енді фәни өмір қызықтырмайды. Тіршілік қызығына араласпай жан тыныштығын алғанымен, оған одан жоғары ләззат керек. Рухани ләззат дәмін татқан жан оны шексіз керек қылады. Бұл жан құмарының шыңы. Бұл деңгейді сопы ілімінде «мағрифат» деп атайды. Шыбын жан Ғазиз Жанмен толық тоғыспаса да, Оның аңқыған жұпар иісін сезді. Қасқыр қойдың иісінен оның қайда, қалай кеткенін сезгені тәрізді, Шыбын жан да енді жұпар иісінен Ғазиз Жанды сезініп, Түп Иенің өзіне ұмтылады. Келесі деңгей «Хақиқат», яғни Түп Иемен бірігу.

Осылай енді Абай өмірдің түпкі мақсаты не екенін түсінеді.

Мекен берген, халық қылған Ол ләмәкан^[3]

Түп Иесін көксемей бола ма екен?

Және Оған қайтпақсың, оны ойламай,

Өзге мақсат ақылға тола ма екен?

Данышпан Абай өзінің жүрегінен шыққан ақиқатты осылай өрнектеп отыр. Ол өмірдің түпкі мақсатын түсінді. Бұл мақсатты ол Қасиетті кітаптардан оқып, не болмаса біреуден естіп айтып отырған жоқ, керісінше, жүрегіне терең бойлап, сондағы ішкі дүниесінен тауып отыр.

Сонымен, Абайша Түп Иені көксеуіміз керек екен. Неге? Себебі, Түп Иеге қайту идеясы – Абайдың жүрегінде ғана емес, данышпандардың айтып, қасиетті жазбаларда расталған ақиқат. Қай дінді алсақ та бұл тұжырымға қарсы емес. Сондықтан, көңілде өзге мақсат болмауы керек екенін Абай нық айтады. Осылай Абай тіршіліктің түпкі мәнін көрсетедi. Ол мән – Түп Иеге қайту. Қазақ халқының адам өлгенде оны «өлді» демей «қайтты» деуі де бұл ақиқатты білгенінен болса керек.

Ойшыл сонымен бiрге, Түп Иеге қайтудың адамға неге негiзгi мақсат екенiне дәлел келтіреді: Ол «мекен берген, халық қылған» Жаратушы, және адам өмiрiне қажеттiнiң барлығын берген Түп Ие. «Өзге мақсат ақылға тола ма екен?» деп басқа мақсатты iздеу білімсіздік екенін бiлдiредi. Сонымен бiрге, Жаратушы барлық жаратқандарына мекен берсе де, өзі мекенсіз (ләмәкән) деп, Абай Түп Иенiң басқа жандардан айырмашылығын көрсетеді.

Абай осылай өмірдің құпия сырын ашып, адам өмірінің түпкі мақсатын көрсетеді. Бұл өте үлкен мақсат. Өмірдің бұл түпкі мақсатына бірден көтерілу мүмкін емес. Оған жету үшін әуелі өмірдің төменгі мақсаттарынан өту керек. Тіршілік мақсаттарының барлығы баспалдақ тәрізді, тек қана осы түпкі мақсатқа жету үшін арналған, түрлі белестер ғана. Абай ілімі бойынша бұл төменгі мақсаттарды тән құмары, ой құмары және жан құмары деп үшке бөлуге болады. Абай тек қана жан құмарына көтерілгеннен кейін ғана өмірдің түпкі мақсатына жетуге болатынын білдіреді. Өзге мақсаттар түпкі мақсатқа жатпайды.

Ал бүкіл қоғам көлемінде алатын болсақ, түпкі мақсатқа жету үшін әрбір адамның табиғи қуаты ашылып, оның рухани жаңғыруына тиісті жағдай жасалуы керек.

Түпкі мақсатқа өмір жолы жеткізеді. Өмір жолын дұрыс пайдалану үшін, өмірдің не екенін білу керек. Өмірдің не екенін Абай өлеңінде әрі қарай былай деп түсіндіреді:

Өмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ,

Иілтіп екі басын ұстаған Хақ.

Имек жолда тыянақ, тегістік жоқ,

Құлап кетпе, тура шық, көзіңе бақ.

Өмір жолы дегеніміз осы. Данышпанның бұл төрт шумақ өлеңін түсінген адам өмірдің түпкі сырын да түсіне біледі. Бұл жолдарда өмірдің не екені, оны Кімнің және қалай жасайтыны, ол жолдың қасиеті мен мақсаты қысқаша осылай тезисті түрде берілген. Терең философиялық қабаттарды қамтитын бұл ғибратты жолдарды түсіну үшін  олардың әрбір сөзіне терең бойлап, жүрекпен сезініп, түсіне білейік.

Өмір жолы – Абайдың өзі айтқандай, соқтықпалы, соқпақсыз күрделі жол. Бұлай Хақтың Өзі жаратқан. Өмір жолы иген жақ (садақ) тәрізді тыянақсыз, тегістік жоқ. Және жақтың екі жағын ұстап, иілтіп тұрған Хақтың Өзі. Яғни адам өмірін Хақтың Өзі басқарады. Өмір жолын қалай иілту – Хақтың құзырында. Іс-әрекеттің жақсы, не жаман болуына байланысты өмір жолы әртүрлі иіліп, тиянақсыз болады. Қарымта заңдылығы осыған арналған. Әлемнің әділет заңдылығы бойынша әркім өзінің қадір-қасиетіне байланысты өзіне тиесілі үлесін алады. Қоғам да сол. Артық та емес, кем де емес. Әлемдік әділет заңдылығы бүкіл әлем өмірін басқарады. Қарымта дегеніміз осы. Не ексең – соны орасың. Осылай Жаратқан Ие әркімге өзінің тиесілі несібесін береді. Жақсылығың үшін – жақсылық, жамандығың үшін – қайғы-қасірет. Бұл табиғи заңдылық. Осылай тар соқпақта, қуаныш-қайғы арқылы адам өзінің қателіктерінен сабақ алып, шыңдалып, жетіліп, дұрыс өмір сүруге үйренеді. Бұл да Жаратқанның бір шапағаты. Кейбіреулер осыны түсінбей, тіршіліктің қиындықтарына шыдамай Құдайға наразылық білдіреді. Нәтижесінде өмірін бейберекет, бос әурешілікпен өткізеді, соңында өкініште қалады.

Сонымен, өмір жолы дегеніміз – иілген жақтың (садақтың) ортасы, тиянақ, тегістік жоқ. Өмірдің екі жағы – жақсылық-жамандық, шындық-өтірік, қуаныш-қайғы, табиғатта ақ-қара, жарық-қараңғы, ыстық-суық, үлкен-кіші тәрізді екіжақтылық, қарама-қарсылық бар. Тіршіліктің жамандығын білмей, оның жақсылығын білу, өтірікті білмей шындықты білу, қайғыны білмей қуанышты білу мүмкін емес екені белгілі. Адам өмірді кейде қуанышта емес, қайғыда тереңірек түсінеді. Ал күннің шығуы мен батуы, қыс пен жаздың алмасуы болмаса, табиғат өмір сүре алмас еді. Адам баласы өмір жолында осы екі жақтың ортасында маятник тәрізді тербеліп, жанталасуда. Бұл Хақтың жасаған жалпыға ортақ заңдылығы. Сондықтан жақсы-жаман, қуаныш-қайғыны Алланың шапағаты ретінде бірдей ризашылықпен қабылдау керек. Өмірге қарсылық – Алланың Өзіне қарсылықпен бірдей.

Мұндай тар соқпақпен жүрудің өзі қауіпті. Ұлы Абай «Құлап кетпе, тура шық, көзіңе бақ» деп Түп Иеге қайту жолында дұрыс жүруге үйретеді. Ол үшін өмір заңдылықтарын толық түсініп,  дұрыс қолдана білу керек. Сонда ғана түпкі мақсатқа жетуге болады. Қателік жіберме, сақ бол! Хақтың әділетті жолымен өмірдің түпкі мақсатына ұмтылсаң, осы өмірде де бақытты боласың. «Адамның бақыты өз қолында» деген сөз босқа айтылмаған.

Хакім Абай осылай болмыстың екі жақтық заңдылығын көрсетеді. Бұл заттық әлемнің бұлжымас заңдылығы. Дүние қызығымен жүрген пенде өзінің білместігінен бұл заңдылықты дұрыс пайдалана алмай, оның пайдасын көрудің орнына, өзі оның ықпалына түсіп, туу-өлу, жақсы-жаман, қуаныш-қайғы тәрізді екіұдайылық ықпалына  түсіп, жанталасып, зардап шегеді.

Өмірдің екі жақтық қарама-қарсы заңдылығын өзгертуге болмайды. Оны тек қана дұрыс түсініп, дұрыс пайдалануға ғана болады. Түсіну дегеніміз – өмірдің осы екі жақтың ортасында жатқанын түсіну. Сол кезде адам өмірдің қуаныш-қайғысын бірдей қабылдап, бұл сезімдерге беріліп, зардап шекпейді. Сезімдердің өткінші және уақытша екенін жақсы түсінеді. Табиғаттың ықпалынан толық шыққанда адамға өмір толқыны әсер етпейді. Жан тыныштығы келеді. Осылай болмыстың үйлесімділігіне жетіп, өмірдің түпкі мақсатына жетуге мүмкіндік туады.

[1] Халиқ (арабша) – жаратушы деген мағынада.

[2] Дәһри (арабша) – ақыретке сенбейтін құдайсыз, дінсіз. Бұл жерде сенімсіз, күдікті деген мағынада.

[3] Ләмәкән (арабша) – мекенсіз.

Досым Омаров,

абайтанушы, теолог

Abai.kz