ءار ءىستىڭ ماقساتى بولادى. ماقساتسىز ءىس-ارەكەت بولمايدى. ەندەشە بارلىق ءىس-ارەكەتتىڭ جيىنتىعى، ادام ءومىرىنىڭ دە ماقساتى بولۋعا ءتيىستى. بۇل اقيقات. وكىنىشكە قاراي، كەيبىرەۋلەر بۇل اقيقاتتى بىلمەيدى. ءومىرىن ماقساتسىز، بوسقا وتكىزەدى. ماقسات – تەمىرقازىق جۇلدىزىنداي تۇراقتى نىسانا. نىسانانى ءبىلىپ، وعان ۇمتىلعان ادام ءومىرى وكىنىشتى بولمايدى. سوندىقتان، كىم بولسا دا ءومىردىڭ نەگىزگى ماقساتىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك.

بۇكىل بولمىس ومىرىندە، ءتىپتى ونىڭ ىشىندە حايۋانات ومىرىندە دە ماقسات بار. حايۋانات ءومىرى – بۇكىل بولمىستىڭ ەۆوليۋتسيالىق جەتىلۋىنىڭ ءبىر بولىگى. بىراق ولار ونى بىلمەيدى. ولارعا ونى ءبىلۋدىڭ قاجەتى دە جوق. سەبەبى، حايۋانات تابيعاتقا تولىق باعىنعان، وزدەرىندە ەرىك جوق. ينستينكت ارقىلى ولار ەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىق بويىنشا بولمىسپەن بىرگە. ادامدار مۇلدە باسقا. ولارعا ەرىك پەن وزىندىك اقىل بەرىلگەن، سوندىقتان ادامدار ءوز ءومىرىن وزدەرى باسقارىپ، وزگەرتە الادى. ادامنىڭ كەلەشەگى ونىڭ بۇگىنگى ءومىر سۇرۋىنە بايلانىستى قالىپتاسادى.

ءومىر جولىن اداسپاي دۇرىس ءوتۋ ءۇشىن اۋەلى ءومىردىڭ نە ەكەنىن، ادامنىڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەنى جانە قورشاعان ورتا مەن ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى تۋرالى ءبىلىم نەگىزدەرى كەرەك. اباي ءىلىمى وسىعان مەڭزەپ، ولاردى تولىق بەرەدى.

اباي ادامنىڭ رۋحاني بولمىسى ماڭگىلىكتى ەكەنىن ايتادى. بۇل تۋرالى ول بىلاي دەيدi:

ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،

ول بiراق قايتىپ كەلiپ، ويناپ-كۇلمەس.

«مەن» مەن «مەنiكiنiڭ» ايرىلعانىن

«ءولدi» دەپ ات قويىپتى وڭكەي بiلمەس.

(«ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس»، 1895 ج.)

بۇل ولەڭدە اباي ءتاندى – «تابيعات» دەپ، ال جاندى – «ادام» دەپ اتاپ وتىر. اقىن ءسوزى بويىنشا، سوندا جان مەن ءتاننىڭ ايرىلعانىن ءولدى دەپ اتاۋ بىلمەستىك بولادى. جان ولمەيدى، ماڭگىلىكتى. ال دەنە وزگەرiپ وتىراتىن ۋاقىتشا. سەبەبى، ول تابيعات. دەنەنiڭ وزگەرگىش ەكەنiن فيزيولوگيا مەن مەديتسينا عىلىمدارى دا راستايدى.

اباي وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە ءتان جاننىڭ جەتىلۋى ءۇشىن بەرىلگەن قۇرالى ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇل جولدا ءتان جاننىڭ تۇراعى، قوناق ءۇيى. جاننىڭ مىندەتى – ءتاندى دۇرىس پايدالانا وتىرىپ، رۋحاني جاڭعىرۋ. وسىلاي جان يەسى جەتىلىپ، ەكى ومىرگە دە كەرەكتى ادامي قاسيەتتەرگە يە بولىپ، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە الادى. ادامي قاسيەتتەر تۋرالى اباي «ادىلەت پەن ارلىلىق، ماحابباتپەن – ءۇش جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە» دەيدى. بۇلار – ادامي قاسيەت­تەردىڭ نەگىزى. ياعني قابىردەن ءارى وتكەندە كەرەكتى قاسيەتتەردى وسى ومىردە جيناۋ كەرەك. بۇل ءومىر كەلەسى ومىرگە دايىندىق. ءولىم كەلەسى ومىرگە كىرەتىن ەسىك ءتارىزدى. ءومىردى قالاي وتكىزىپ، قانداي بايلىق جيناعانىڭا بايلانىستى سونداي ەسىك اشىلىپ، كەلەشەگىڭ سوعان بايلانىستى بولادى. ءولىم – سىناق. ال ءومىر – سول سىناققا دايىندىق. ماقسات – ءومىردى دۇرىس وتكىزىپ، سىناقتان دۇرىس ءوتۋ. كەلەشەگىڭ سوعان بايلانىستى. ادام ولگەن سوڭ نە توزاق، نە جۇماققا بارادى دەگەن يسلام قاعيداسى تەگىن ايتىلماعان. بۇل قاعيدانىڭ ۇلكەن ماعىناسى بار.

اباي ءىلىمى بويىنشا، ءومىر ماقساتىن ءبىلىپ، دۇرىس تىرشىلىك قۇرۋ ەكى دۇنيەنىڭ ء(فاني جانە باقي) دە ازىعىن بەرەتىنىن كورەمىز.

ال ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتى نەدە؟

بۇل ماڭىزدى سۇراقتىڭ جاۋابىن اباي «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» اتتى ولەڭىندە بەرەدى. بۇل ولەڭ – ءومىر سىرىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، اقىننىڭ جان دۇنيەسىن كورسەتەتىن ءبىرشاما اۆتوبيوگرافيالىق شىعارما. ولەڭدە رۋحاني الەمنىڭ تەرەڭ سىرى اشىلادى.

ولەڭ ەكى بولىكتەن قۇرالادى. ءبىرىنشى بولىگىندە ءفاني الەم سيپاتى بەرىلىپ، ونىڭ ىقپالىنداعى جاننىڭ قينالىسى سۋرەتتەلەدى.

لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە،

كۇلەمىز قاسقىر جالاپ، دامەتكەنگە.

سول قاسقىرشا الاقتاپ تۇك تاپپادىم،

كوڭىلدىڭ جايلاۋىنان ەل كەتكەن بە؟

بەرگەن بە، ءتاڭىرىم، ساعان وزگە تۋىس؟

قىلاسىڭ جەر-جيھاندى ءبىر-اق ۋىس.

شارىقتاپ شار تاراپتان كوڭىل سورلى

تاپپاعان ءبىر تىياناق نە ەتكەن قۋىس؟

اقىن ءفاني الەمدى لاي سۋممەن بالاي وتىرىپ، ءوزىن سول لاي سۋدى جالاپ دامەتكەن قاسقىرمەن تەڭەيدى. قاسقىر لاي سۋدى نەگە جالايدى؟ سەبەبى – ول اش. جان يەلەرى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ قۇمارلىعىن قاناعاتتاندىرۋى كەرەك. ول قۇمارلىقتىڭ ءبىرى – تاماق. تاماق ءۇشىن كۇرەس – تابيعاتتىڭ ءبىر كورىنىسى. اش قاسقىر دا تاماق ىزدەپ دالانى شارلاپ ءجۇرىپ جايىلعان قويلاردى كورەدى. بىراق جاقىنداي المايدى. ماڭىنداعى قويشىلاردان، شاۋىلدەپ ۇرگەن كۇزەتشى يتتەردەن قورقادى. ءوزى قۇشتار مايلى تاماققا ىنتىققان اش قاسقىر تەك الىستان قۇمارلانادى. قويلار بۇلاقتان شولدەرىن ەركىن قاندىرىپ، ءارى وتكەندە ارتىندا لايلانعان سۋ قالادى. اشىققان بايعۇس  قاسقىر قوي وتكەن سوڭ جۇگىرىپ كەلىپ لاي سۋعا باس سالىپ، جالاي باستايدى. نە سەبەپتەن ول لاي سۋدى جالايدى؟ سەبەبى – سۋ قانداي لاي بولسا دا، بۇل سۋدا ءوزىنىڭ اڭساعان مايلى تاماعىنان بىردەڭە بار دەپ دامەتەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، قاسقىردىڭ دامەتكەن مايى جوق. سەبەبى – لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە. قويدىڭ ارتىندا ءيىسى قالۋى مۇمكىن. بىراق اش قاسقىرعا قويدىڭ ءيىسى جەتكىلىكسىز – وعان قويدىڭ مايى كەرەك. ءيىس قاسقىرعا قاناعات بەرە المايدى. ءبىز بۇنى بىلەمىز، سوندىقتان «كۇلەمىز قاسقىر جالاپ، دامەتكەنگە».

سول سياقتى، ءفاني الەم دە اباي ءتارىزدى جۇرەك كوزى اشىلعان ادامعا لاي سۋ ءتارىزدى. اداسقان جان ءفاني الەمنەن قۇمارىن ىزدەيدى، بىراق «سول قاسقىرشا الاقتاپ تۇك تاپپادىم» دەيدى.

نە سەبەپتەن اباي ءوزىن اش قاسقىرمەن سالىستىرىپ وتىر؟ سەبەبى – ەكەۋىنىڭ جاعدايى بىردەي، ەكەۋىنىڭ دە قۇمارلىعى قاناعاتتانباعان. اش قاسقىردىكى – ءتان قۇمارى. ال ابايدىكى –جان قۇمارى. بۇل قۇمارلىق وعان كوڭىلىنە تىنىشتىق بەرمەيدى. قانداي قۇمارلىق بولسا دا، ول قاناعاتتانۋى كەرەك. ءتان قۇمارلىعى بولسىن، نەمەسە جان قۇمارلىعى بولسىن، ولار قاناعات تاپپاسا زارداپ اكەلەدى. جابايى قاسقىر ءوز جاعدايىن تۇسىنبەيدى. ونىڭ ويلاۋ قابىلەتى جەتىلمەگەن. ال ادام بالاسى تۇسىنە الادى. سەبەبى وعان ەرىك پەن ويلاۋ قابىلەتى بەرىلگەن. وسىلاي اباي اقىل-ەسىن پايدالانىپ، ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلەدى. بىراق ەشتەڭە تابا المايدى. قاسقىر لاي سۋدان ماي تابا الماسا، دانىشپان دا ىشكى دۇنيەسىنەن ەشتەڭە تابا المايدى.  «كوڭىلدىڭ جايلاۋىنان ەل كەتكەن بە؟» دەپ ءوزى تاڭ قالادى. نەگە اباي ىشكى دۇنيەسىن جايلاۋمەن سالىستىرادى؟ سەبەبى قازاق جازعىتۇرى جايلاۋعا شىعادى. بۇل  كەزدە اقىن ابايدىڭ ءوزى «جازعىتۇرى» ولەڭىندە سۋرەتتەگەندەي «جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى، ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى». ماساتىداي قۇلپىرعان جايلاۋدا بۇكىل تابيعات جاندانىپ، ادام قۋانىش-شاتتىق تاۋىپ، باقىت سەزىمىنە بولەنەدى. ادامدار ءبىر-بىرىمەن قاۋىشىپ، ارالاسىپ ءومىردىڭ قىزىعىن كورەدى. بىراق اباي كوڭىل جايلاۋىنان قاناعات الاتىن ەشتەڭە تاپپاعان. سەبەبى بۇرىنعى قىزىق كوڭىلىن  اۋلاي المايدى. جالىقتىردى. سوندىقتان كوڭىل جايلاۋى بارلىق قىزىعىنان ايىرىلىپ، قاڭىراپ بوس قالعان ءتارىزدى.  وعان ءوزى دە تاڭ. حاكىم اباي، مىنە، وسىلاي ءوزىنىڭ ءتورت جول ولەڭىمەن ءفاني ءومىردىڭ شىن سيپاتىن اشىپ بەرگەن.

ەندى ول ءوزىنىڭ جاعدايىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ماسەلەنىڭ سەبەبىن ىزدەپ ويعا قالادى. ءفاني دۇنيەنىڭ جىلتىراعى ونى قىزىقتىرمايدى. ول ەندى «شارىقتاپ شار تاراپتان كوڭىل سورلى، تاپپاعان ءبىر تىياناق نە ەتكەن قۋىس؟» دەپ جەتىلۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنىن بىلدىرەدى.

ءفاني الەمنىڭ جالعاندىعىن، بايانسىزىن تۇسىنگەندە ادام رۋحاني تىعىرىققا تىرەلەدى.  مۇنداي جاعدايدى اباي ءوزىنىڭ ءبىرىنشى سوزىندە بىلاي دەپ مويىندايدى:

بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق –  اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق; قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن.

ءفاني ءومىردىڭ اباي ءۇشىن ەندى قىزىعى جوق. ماڭىنداعى تۋعان-تۋىس، قورشاعان ورتاسى زارداپتان باسقا قۋانىش بەرمەيدى. ول رۋحاني تىعىرىققا تىرەلەدى. بۇل تىعىرىقتى، كوڭىل جايلاۋىندا جالعىزدىعىن حاكىم اباي «سەگىز اياق» ولەڭىندە «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم – تاپ شىنىم» دەپ كورسەتەتىنى بەلگىلى.

ءفاني الەمنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنگەن ادامنىڭ سيپاتى وسىنداي. دامۋ بارىسىندا جان جەتىلىپ، ونىڭ قۇمارى وسەدى. اش قاسقىر لاي سۋدان قانداي قاناعات تاپپاسا، جان دا بۇل ءفاني الەمنەن سونداي قاناعات تابا الماي، ادامدى زارداپقا سالادى. جان قۇمارى ءتان قۇمارىنان كۇشتىرەك. سوندىقتان ادامنىڭ زاردابى قاسقىر زاردابىنان دا جوعارى. مىسالى، ل.تولستوي «مويا ۆەرا» اتتى شىعارماسىندا وسىنداي كەزدەردە ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ تاستاۋدان قورقىپ پىشاق-بالتاسىن، پيستولەتىن تىعىپ تاستايتىنىن جازادى. شاكارىم ەلدەن بەزىپ، تاۋدى پانالاپ كەتكەن. اباي بولسا «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟» دەپ زارلى ولەڭدەر شىعارىپ، ءوزىنىڭ ايگىلى قارا سوزدەرىن جازا باستاعان. مۇنداي جاعدايدا ادامنىڭ الدىندا تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ەكى جولى جاتادى. ءبىرى – قۇلدىراۋ جولى، ەكىنشىسى – ورلەۋ جولى. جۇرەگىندە قايرات، اقىلىندا ساۋلە جوق ادامدار مۇنداي زارداپقا شىداماي ناشاقور، ماسكۇنەمدىك، قارتا ويىنىنا سالىنىپ، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. اسىلىپ، نە بولماسا اتىلىپ وزىنە-ءوزى سۋيتسيد جاساپ جاتاتىندار دا وسىلاردىڭ اراسىنان شىعادى. ال جۇرەگىندە قايراتى بار ادامدار ەكىنشى جولعا – رۋحاني جەتىلۋ جولىنا تۇسەدى. وسىلاي ولار جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەدى.

اباي ەكىنىش جولعا تۇسكەن. ول عىلىم مەن تەرەڭ ويدىڭ ناتيجەسىندە «تولىق ادام» ساتىسىنا كوتەرىلگەن. «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ» ولەڭىندە ول «جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە،

سونان تاپقان – شىن اسىل، تاستاي كورمە» دەيدى. ال «سەگىز اياق» ولەڭىندە «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەيدى.

بۇل ارادا ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك. ابايدىڭ «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەگەن ءسوزىن كەيبىر ابايتانۋشىلار «باتىس پەن شىعىسقا ءۇڭىلدىم» دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇر. بۇل حاكىم ابايدىڭ رۋحاني دەڭگەيىن انىق تۇسىنە الماۋدان شىققان جاڭساق پىكىر. اباي داۋىرىندە قازاق دالاسىندا بۇگىنگىدەي عىلىم جوق. ول كەزدە يسلام اياسىندا مەدرەسەلەردە وقىتىلاتىن رۋحاني عىلىم عانا بار. سوندىقتان اباي «عىلىم» دەپ بۇگىنگى تۇسىنىكتەگى زاتتىق عىلىم ەمەس، اللا تاعالانى تۇسىندىرەتىن رۋحاني عىلىمدى ايتىپ وتىر. «عىلىمدى ىزدەپ» دەگەنى «اللانى ىزدەپ» دەگەن ويدى بىلدىرەدى. ابايدىڭ ءوزى «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول – حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» (38-ءسوز) دەدى ەمەس پە! ياعني بۇرىنعى ابايتانۋشىلاردىڭ جازعانىنداي ابايدىڭ «ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەگەنى «باتىس پەن شىعىسقا» ۇڭىلگەنى ەمەس، «باقي جانە ءفاني» دۇنيەگە بىردەي ءۇڭىلدىم دەگەندى بىلدىرەدى. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ويىن ساياسات ىقپالىمەن جازۋى مۇمكىن. اتەيستىك قوعامدا وعان باسقا مۇمكىندىك بولمادى. بۇل لاجسىزدىققا ونىڭ كىناسى جوق. بىراق كەيىنگى ابايتانۋشىلار ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي، ەسكى سارىنمەن ونىڭ ايتقانىن قايتالايدى. ولار وسىلاي اباي بولمىسىن رۋحاني دەڭگەيدەن زاتتىق دەڭگەيگە قالاي تارتىپ تۇسىرگەندەرىن وزدەرى دە بايقاماي قالعان. اباي رۋحاني بىلىمگە ۇمتىلىپ، ونى ءوز ومىرىندە قولدانا بىلگەن. ناتيجەسىن بىلەمىز.

وسىلاي، اباي بولمىس سىرىنا تەرەڭ بويلاپ، جۇرەك كوزىن اشۋ ارقىلى جان تىعىرىعىنان شىعىپ، «تولىق ادام» دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ءفاني ءومىردى دۇرىس پايدالانا بىلگەن ادام وسىلاي جەتىلۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. بۇل اقىل-پاراساتى، جۇرەگىندە قايراتى بار ادامنىڭ قاسيەتى.

ءوزىنىڭ وسى ولەڭىنىڭ ەكىنشى بولىگىندە اباي رۋحاني الەم سىرىن اشىپ، تولعانىسىنىڭ ناتيجەسىن بەرەدى. جان قۇمارىنان شىققان جاڭا ءومىرىن ول بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،

وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى.

حاليققا^[1] ماحلۇق اقىلى جەتە المايدى،

ويمەن بىلگەن نارسەنىن ءبارى – ءداھرى.^[2]

وزگەنى اقىل ويعا قوندىرادى،

بىلە الماي ءبىر ءتاڭىرىنى بولدىرادى.

تالىپ ۇيىقتاپ، كوزىڭدى اشىسىمەن،

تالپىنىپ تاعى دا ويلاپ زور قىلادى.

كوڭىلگە شەك، ءشۇبالى وي المايمىن،

سوندا دا ونى ويلاماي قويا المايمىن.

اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن.

جەتىلۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىندە رۋحاني بولمىستىڭ اشىلۋى ادامنىڭ ىنتا-جىگەرىنە عانا ەمەس، ەڭ اۋەلى اللا تاعالانىڭ شاپاعاتىنا بايلانىستى بولادى. بۇل اللانىڭ ءوزىنىڭ قۇلىنا دەگەن مەيىرىم-راقىمدىلىعى.  سوندىقتان اباي «كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى، وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى» دەپ ءوزىنىڭ بۇل ءلاززاتتى ءحالىن ءتاڭىردىڭ بەرگەن سىيى رەتىندە قابىلدايدى. اللا تاعالانىڭ سىر-سيپاتىن اقىلمەن تاۋىپ، تۇسىنۋگە بولمايدى. سەبەبى ابايدىڭ ءوزى جازعانداي «اللا تاعالا ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز ولشەۋلى. ولشەۋسىزدى شەكتەۋلىمەن تۇسىنۋگە بولمايدى» (38-ءسوز). سوندىقتان «وزگەنى اقىل ويعا قوندىرادى، بىلە الماي ءبىر ءتاڭىرىنى بولدىرادى» دەيدى. «كوڭىلگە شەك، ءشۇبالى وي المايمىن» دەپ يماننىڭ تولىعىن بىلدىرەدى. سوندا دا جان قۇمارى وعان تىنىشتىق بەرمەي، ۇيقىسىن بۇزىپ، ويىن شارتاراپقا جۇگىرتەدى. لاي سۋدان قاناعات تاپپاعان قاسقىرداي، ول دا بۇل ءفاني الەمنەن تۇك تاپپاي «قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن» دەيدى. ەندى وعان جان قۇمارى كەرەك. جان قۇمارى تەك قانا اللا ديدارى! وسىلاي ول ءوزىنىڭ رۋحاني دەڭگەيىن بىلدىرەدى. ونى ەندى ءفاني ءومىر قىزىقتىرمايدى. تىرشىلىك قىزىعىنا ارالاسپاي جان تىنىشتىعىن العانىمەن، وعان ودان جوعارى ءلاززات كەرەك. رۋحاني ءلاززات ءدامىن تاتقان جان ونى شەكسىز كەرەك قىلادى. بۇل جان قۇمارىنىڭ شىڭى. بۇل دەڭگەيدى سوپى ىلىمىندە «ماعريفات» دەپ اتايدى. شىبىن جان عازيز جانمەن تولىق توعىسپاسا دا، ونىڭ اڭقىعان جۇپار ءيىسىن سەزدى. قاسقىر قويدىڭ يىسىنەن ونىڭ قايدا، قالاي كەتكەنىن سەزگەنى ءتارىزدى، شىبىن جان دا ەندى جۇپار يىسىنەن عازيز جاندى سەزىنىپ، ءتۇپ يەنىڭ وزىنە ۇمتىلادى. كەلەسى دەڭگەي «حاقيقات»، ياعني ءتۇپ يەمەن بىرىگۋ.

وسىلاي ەندى اباي ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتى نە ەكەنىن تۇسىنەدى.

مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول لاماكان^[3]

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،

وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟

دانىشپان اباي ءوزىنىڭ جۇرەگىنەن شىققان اقيقاتتى وسىلاي ورنەكتەپ وتىر. ول ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىن ءتۇسىندى. بۇل ماقساتتى ول قاسيەتتى كىتاپتاردان وقىپ، نە بولماسا بىرەۋدەن ەستىپ ايتىپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە، جۇرەگىنە تەرەڭ بويلاپ، سونداعى ىشكى دۇنيەسىنەن تاۋىپ وتىر.

سونىمەن، ابايشا ءتۇپ يەنى كوكسەۋىمىز كەرەك ەكەن. نەگە؟ سەبەبى، ءتۇپ يەگە قايتۋ يدەياسى – ابايدىڭ جۇرەگىندە عانا ەمەس، دانىشپانداردىڭ ايتىپ، قاسيەتتى جازبالاردا راستالعان اقيقات. قاي ءدىندى الساق تا بۇل تۇجىرىمعا قارسى ەمەس. سوندىقتان، كوڭىلدە وزگە ماقسات بولماۋى كەرەك ەكەنىن اباي نىق ايتادى. وسىلاي اباي تىرشىلىكتىڭ تۇپكى ءمانىن كورسەتەدi. ول ءمان – ءتۇپ يەگە قايتۋ. قازاق حالقىنىڭ ادام ولگەندە ونى «ءولدى» دەمەي «قايتتى» دەۋى دە بۇل اقيقاتتى بىلگەنىنەن بولسا كەرەك.

ويشىل سونىمەن بiرگە، ءتۇپ يەگە قايتۋدىڭ ادامعا نەگە نەگiزگi ماقسات ەكەنiنە دالەل كەلتىرەدى: ول «مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان» جاراتۋشى، جانە ادام ومiرiنە قاجەتتiنiڭ بارلىعىن بەرگەن ءتۇپ يە. «وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟» دەپ باسقا ماقساتتى iزدەۋ بىلىمسىزدىك ەكەنىن بiلدiرەدi. سونىمەن بiرگە، جاراتۋشى بارلىق جاراتقاندارىنا مەكەن بەرسە دە، ءوزى مەكەنسىز (لاماكان) دەپ، اباي ءتۇپ يەنiڭ باسقا جانداردان ايىرماشىلىعىن كورسەتەدى.

اباي وسىلاي ءومىردىڭ قۇپيا سىرىن اشىپ، ادام ءومىرىنىڭ تۇپكى ماقساتىن كورسەتەدى. بۇل وتە ۇلكەن ماقسات. ءومىردىڭ بۇل تۇپكى ماقساتىنا بىردەن كوتەرىلۋ مۇمكىن ەمەس. وعان جەتۋ ءۇشىن اۋەلى ءومىردىڭ تومەنگى ماقساتتارىنان ءوتۋ كەرەك. تىرشىلىك ماقساتتارىنىڭ بارلىعى باسپالداق ءتارىزدى، تەك قانا وسى تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ارنالعان، ءتۇرلى بەلەستەر عانا. اباي ءىلىمى بويىنشا بۇل تومەنگى ماقساتتاردى ءتان قۇمارى، وي قۇمارى جانە جان قۇمارى دەپ ۇشكە بولۋگە بولادى. اباي تەك قانا جان قۇمارىنا كوتەرىلگەننەن كەيىن عانا ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋگە بولاتىنىن بىلدىرەدى. وزگە ماقساتتار تۇپكى ماقساتقا جاتپايدى.

ال بۇكىل قوعام كولەمىندە الاتىن بولساق، تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءاربىر ادامنىڭ تابيعي قۋاتى اشىلىپ، ونىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا ءتيىستى جاعداي جاسالۋى كەرەك.

تۇپكى ماقساتقا ءومىر جولى جەتكىزەدى. ءومىر جولىن دۇرىس پايدالانۋ ءۇشىن، ءومىردىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك. ءومىردىڭ نە ەكەنىن اباي ولەڭىندە ءارى قاراي بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

ءومىر جولى – تار سوقپاق، ءبىر يگەن جاق،

ءيىلتىپ ەكى باسىن ۇستاعان حاق.

يمەك جولدا تىياناق، تەگىستىك جوق،

قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق.

ءومىر جولى دەگەنىمىز وسى. دانىشپاننىڭ بۇل ءتورت شۋماق ولەڭىن تۇسىنگەن ادام ءومىردىڭ تۇپكى سىرىن دا تۇسىنە بىلەدى. بۇل جولداردا ءومىردىڭ نە ەكەنى، ونى كىمنىڭ جانە قالاي جاسايتىنى، ول جولدىڭ قاسيەتى مەن ماقساتى قىسقاشا وسىلاي تەزيستى تۇردە بەرىلگەن. تەرەڭ فيلوسوفيالىق قاباتتاردى قامتيتىن بۇل عيبراتتى جولداردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن  ولاردىڭ ءاربىر سوزىنە تەرەڭ بويلاپ، جۇرەكپەن سەزىنىپ، تۇسىنە بىلەيىك.

ءومىر جولى – ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، سوقتىقپالى، سوقپاقسىز كۇردەلى جول. بۇلاي حاقتىڭ ءوزى جاراتقان. ءومىر جولى يگەن جاق (ساداق) ءتارىزدى تىياناقسىز، تەگىستىك جوق. جانە جاقتىڭ ەكى جاعىن ۇستاپ، ءيىلتىپ تۇرعان حاقتىڭ ءوزى. ياعني ادام ءومىرىن حاقتىڭ ءوزى باسقارادى. ءومىر جولىن قالاي ءيىلتۋ – حاقتىڭ قۇزىرىندا. ءىس-ارەكەتتىڭ جاقسى، نە جامان بولۋىنا بايلانىستى ءومىر جولى ءارتۇرلى ءيىلىپ، تياناقسىز بولادى. قارىمتا زاڭدىلىعى وسىعان ارنالعان. الەمنىڭ ادىلەت زاڭدىلىعى بويىنشا اركىم ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىنە بايلانىستى وزىنە تيەسىلى ۇلەسىن الادى. قوعام دا سول. ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس. الەمدىك ادىلەت زاڭدىلىعى بۇكىل الەم ءومىرىن باسقارادى. قارىمتا دەگەنىمىز وسى. نە ەكسەڭ – سونى وراسىڭ. وسىلاي جاراتقان يە اركىمگە ءوزىنىڭ تيەسىلى نەسىبەسىن بەرەدى. جاقسىلىعىڭ ءۇشىن – جاقسىلىق، جاماندىعىڭ ءۇشىن – قايعى-قاسىرەت. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. وسىلاي تار سوقپاقتا، قۋانىش-قايعى ارقىلى ادام ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىنەن ساباق الىپ، شىڭدالىپ، جەتىلىپ، دۇرىس ءومىر سۇرۋگە ۇيرەنەدى. بۇل دا جاراتقاننىڭ ءبىر شاپاعاتى. كەيبىرەۋلەر وسىنى تۇسىنبەي، تىرشىلىكتىڭ قيىندىقتارىنا شىداماي قۇدايعا نارازىلىق بىلدىرەدى. ناتيجەسىندە ءومىرىن بەيبەرەكەت، بوس اۋرەشىلىكپەن وتكىزەدى، سوڭىندا وكىنىشتە قالادى.

سونىمەن، ءومىر جولى دەگەنىمىز – يىلگەن جاقتىڭ (ساداقتىڭ) ورتاسى، تياناق، تەگىستىك جوق. ءومىردىڭ ەكى جاعى – جاقسىلىق-جاماندىق، شىندىق-وتىرىك، قۋانىش-قايعى، تابيعاتتا اق-قارا، جارىق-قاراڭعى، ىستىق-سۋىق، ۇلكەن-كىشى ءتارىزدى ەكىجاقتىلىق، قاراما-قارسىلىق بار. تىرشىلىكتىڭ جاماندىعىن بىلمەي، ونىڭ جاقسىلىعىن ءبىلۋ، وتىرىكتى بىلمەي شىندىقتى ءبىلۋ، قايعىنى بىلمەي قۋانىشتى ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ادام ءومىردى كەيدە قۋانىشتا ەمەس، قايعىدا تەرەڭىرەك تۇسىنەدى. ال كۇننىڭ شىعۋى مەن باتۋى، قىس پەن جازدىڭ الماسۋى بولماسا، تابيعات ءومىر سۇرە الماس ەدى. ادام بالاسى ءومىر جولىندا وسى ەكى جاقتىڭ ورتاسىندا ماياتنيك ءتارىزدى تەربەلىپ، جانتالاسۋدا. بۇل حاقتىڭ جاساعان جالپىعا ورتاق زاڭدىلىعى. سوندىقتان جاقسى-جامان، قۋانىش-قايعىنى اللانىڭ شاپاعاتى رەتىندە بىردەي ريزاشىلىقپەن قابىلداۋ كەرەك. ومىرگە قارسىلىق – اللانىڭ وزىنە قارسىلىقپەن بىردەي.

مۇنداي تار سوقپاقپەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى. ۇلى اباي «قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق» دەپ ءتۇپ يەگە قايتۋ جولىندا دۇرىس جۇرۋگە ۇيرەتەدى. ول ءۇشىن ءومىر زاڭدىلىقتارىن تولىق ءتۇسىنىپ،  دۇرىس قولدانا ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا تۇپكى ماقساتقا جەتۋگە بولادى. قاتەلىك جىبەرمە، ساق بول! حاقتىڭ ادىلەتتى جولىمەن ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا ۇمتىلساڭ، وسى ومىردە دە باقىتتى بولاسىڭ. «ادامنىڭ باقىتى ءوز قولىندا» دەگەن ءسوز بوسقا ايتىلماعان.

حاكىم اباي وسىلاي بولمىستىڭ ەكى جاقتىق زاڭدىلىعىن كورسەتەدى. بۇل زاتتىق الەمنىڭ بۇلجىماس زاڭدىلىعى. دۇنيە قىزىعىمەن جۇرگەن پەندە ءوزىنىڭ بىلمەستىگىنەن بۇل زاڭدىلىقتى دۇرىس پايدالانا الماي، ونىڭ پايداسىن كورۋدىڭ ورنىنا، ءوزى ونىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، تۋ-ءولۋ، جاقسى-جامان، قۋانىش-قايعى ءتارىزدى ەكىۇدايىلىق ىقپالىنا  ءتۇسىپ، جانتالاسىپ، زارداپ شەگەدى.

ءومىردىڭ ەكى جاقتىق قاراما-قارسى زاڭدىلىعىن وزگەرتۋگە بولمايدى. ونى تەك قانا دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس پايدالانۋعا عانا بولادى. ءتۇسىنۋ دەگەنىمىز – ءومىردىڭ وسى ەكى جاقتىڭ ورتاسىندا جاتقانىن ءتۇسىنۋ. سول كەزدە ادام ءومىردىڭ قۋانىش-قايعىسىن بىردەي قابىلداپ، بۇل سەزىمدەرگە بەرىلىپ، زارداپ شەكپەيدى. سەزىمدەردىڭ وتكىنشى جانە ۋاقىتشا ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. تابيعاتتىڭ ىقپالىنان تولىق شىققاندا ادامعا ءومىر تولقىنى اسەر ەتپەيدى. جان تىنىشتىعى كەلەدى. وسىلاي بولمىستىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە جەتىپ، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋگە مۇمكىندىك تۋادى.

[1] حاليق (ارابشا) – جاراتۋشى دەگەن ماعىنادا.

[2] ءداھري (ارابشا) – اقىرەتكە سەنبەيتىن قۇدايسىز، ءدىنسىز. بۇل جەردە سەنىمسىز، كۇدىكتى دەگەن ماعىنادا.

[3] لاماكان (ارابشا) – مەكەنسىز.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz