Бүгіндері жиын-тойдың көркіне айналған «Қара жорға» әні мен биі төңірегінде түрлі әңгіме тууда. Бұл әннің қазаққа қатысы жоқ деген пікір де бірлі-жарым басылым бетінде жария болды. Тіпті қазаққа танымал сазгер Ұлықпан Жолдасов теледидар арқылы «Қара жорға» биін елге келген індетке балады.
Осы орайда біз Қытай Мемлекеттік сыйлығының иегері, жазушы, зерттеуші-ғалым Зейнолла Сәніктің «Қара жорға» биінің тарихы туралы жазған зерттеу мақаласын оқырмандар назарына ұсынып отырмыз. Егер осы жарияланымға қатысты пікірлер редакцияға жолдана жатса, оларға да газет бетінен орын беруге дайынбыз.
Соңғы жылдары «Қара жорға» биі мен «Кеңес күйі» дүниежүзілік Гиннесс рекордтар кітабына еніп, бүкіл дүние жүзіне тарала бастағандығы жұртқа мәлім. Қазақстан халқы да өзінің ежелгі өнерімен қайта қауышып, «Қара жорғаның» ел ішіндегі насихаты табиғи сипат алуда. Мәселен, осыдан бірер жыл бұрын Атырау қаласында бұл биді бір сәтте 15 мың адам билеген-ді.

Бүгіндері жиын-тойдың көркіне айналған «Қара жорға» әні мен биі төңірегінде түрлі әңгіме тууда. Бұл әннің қазаққа қатысы жоқ деген пікір де бірлі-жарым басылым бетінде жария болды. Тіпті қазаққа танымал сазгер Ұлықпан Жолдасов теледидар арқылы «Қара жорға» биін елге келген індетке балады.
Осы орайда біз Қытай Мемлекеттік сыйлығының иегері, жазушы, зерттеуші-ғалым Зейнолла Сәніктің «Қара жорға» биінің тарихы туралы жазған зерттеу мақаласын оқырмандар назарына ұсынып отырмыз. Егер осы жарияланымға қатысты пікірлер редакцияға жолдана жатса, оларға да газет бетінен орын беруге дайынбыз.
Соңғы жылдары «Қара жорға» биі мен «Кеңес күйі» дүниежүзілік Гиннесс рекордтар кітабына еніп, бүкіл дүние жүзіне тарала бастағандығы жұртқа мәлім. Қазақстан халқы да өзінің ежелгі өнерімен қайта қауышып, «Қара жорғаның» ел ішіндегі насихаты табиғи сипат алуда. Мәселен, осыдан бірер жыл бұрын Атырау қаласында бұл биді бір сәтте 15 мың адам билеген-ді.
Бір қызығы - бұл бидің адам денсаулығына пайдасы жөнінде медицина мамандары да атсалысып, тамаша пікірлер айтып жүр. Би мамандары орыс биі аяқпен, өзбек, ұйғыр билері қол-мойын әрекетімен, моңғол биі жауырынмен, ал қазақ билері - адамның тұтас буындар жүйесімен орындалады деп қарайды. Осылайша бұл би біртіндеп оқушылар гимнастикасына айналып, «Сарыарқа» біздің күйіміз, Қара жорға биіміз» дейтіндей, үлкен ұлттық дәстүрге айналып келеді.
Осы бидің тегін зерттей келгенде, ең алдымен «қара» сөзінің арғы астарында үлкен мән-мағына жатқандығын байқауға болады. Бұл «қара» - «бұқара» деген мағына берсе керек. Қазақ халқының негізгі - «қара орман» тіркесімен теңесетін ұғым. Сол сияқты «қара сөз», «қара шаңырақ» деген ұғымдарға ұқсас қолданысқа ие. «Қара өлең» - қазақ өлең-жырының ұшқан ұя, алтын бесігі.
«Қара жорға» - қазақтың халық биі, қазақ биінің төресі, атасы. Олай болса, біз халқымыздың қасиетті биі «Қаражорғаны» да қастерлеп, оны қазақ билерінің атасы, ескіден келе жатқан ежелгі мұрамыз деп білгеніміз абзал. Халықтың Жорғадай тайпалған, думанға толы дәстүрлі биі дегенді білдіреді.
Көшпенді қазақта ер қанаты саналған ат туралы соншама күй шығарған халықта бірде-бір би болмады деу ақылға сыймайды. Қазақ ұлттық энциклопедиясында «Қара жорға - қазақтың халық биі...» екендігі туралы түсінік беріліп, оның 1934 жылы «Айман-Шолпан» қойылымында Қазақстан сахнасында да биленгені туралы жазылған (ҚҰЭ, 5-том, 571-бет).
«Қара» сөзінің өзі де осы бидің тарихының өте арыда жатқандығын аңғартады. Өйткені, «хан», «қараша» сөздері сонау сақ, ғұн, үйсін заманындағы жазба деректерде де кездеседі. Жазушы Сұлтан Жанболатовтың «Үйсіннама» атты кітабында мынадай деректер келтіріледі: «Лиу Юңның сықылды ғалымдар айтқандай, ұлы далада (әсіресе, үйсіндер өмір кешкен аумақтар) ең алғашқы би бұдан 2500 жыл бұрынғы жыныс ағзаларына табыну биі болған. Ол кезде өндіргіш күш өте төмен-ді. Тіршілік үшін адамдар тобының қара күшіне сүйеніп, ұлы табиғатпен күресуі қажет болатын. Сондықтан алғашқы тұрғындар этносының көркеюін, халық санының артуын тілеп, ер-әйел ара байланысты дәріптейтін және оған тәу ететін.
Ұлы даланың талай тұсында (көбінесе көш жолдарында) мұндай билер жартастарға да төркінделген. Кезінде жұрт сол петроглифтерге барып табынатын да болған.
Мұндай петроглифтердің ең айқын бір тобы Барлық тауындағы (Шағантоғайда) Барқұл (біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдікі) мен Құтыби ауданындағы Қызылқияда тұр. Бұл таңбалы тастарға ер-әйелдің жеке, топтық билері төркінделген. Бишілер тыржалаңаштанып өз сымбаттарын әйгілеген. Әр алуан мүшелік қимылдары арқылы өзге жыныстағылардың сезімін қоздыруға баурағаны байқалады».
Соған қарағанда, қазақтың «Айгөлек», «Қара жорға» сықылды билерінің төркіні арыда жатыр. Жарияланып отырған айшықты фото 1998 жылы Шанши өлкесінің Фучың қаласынан табылған «Шаншидың Фучың үңгірінде сақталған Юан патшалығы дәуіріндегі там қабырғаларына түсірілген суреттер» деген кітаптағы ертедегі қабырға суреттен алыныпты.
Суретке «адамдар билеп, ең артқы адам қобыз тартып тұр» деп жазылған екен. Домбыра шерткен шошақ бөріктінің алдындағы екеуінің қимылы еріксіз қазақтың «Қара жорға» биін есіңізге салады. Жазба деректерге қарағанда, Юан патшалығы, яғни Шыңғысхан дәуірінде орталық Жұңғо, яғни Хыби, Хынан, Шанчи өңіріне Күшлік хан әулеттері билік жүргізгендігі айтылады. Олардың құлпытастары да осы өңірде.
Бұл күндері әлем халықтарының ұлттық қүндылықтар мен бекзаттық мұрағаттарды түгендеу, оны меншіктену науқаны кезінде мәдениеті мен әдебиеті тамырлас халықтар арасында бәсеке, талас туып жатқаны жасырын емес. Бұл салаға бұрынырақ мән бермегендігімізден қазақ өзінің тарихи жыры - «Алпамыс» жырынан тұлпар баптау, төбет тазы баптау өнерінен және кейбір қолөнер мәдениетінен айырылып, оны басқа халықтар иемденіп, олар дүниежүзілік патент құқығын алып үлгергендігі бізді қатты өкіндірді. Шығыстағы ішінара елдер ұлттық құндылықтар мен бекзаттық мұрағаттарын мемлекеттік, өлкелік, аудандық түрлерге бөліп, қорғауға алып, олардың арғы тегін зерттеуге, жоғалғанын түгендеп, бұзылғандарын жөндеуге кірісіп кетті.
Тіпті тарихи мұрағаттар, табиғи қорықтар сол елге мол кіріс кіргізетін тамаша саяхат орындарына айналып, сол елдің арғы-бергі тарихынан мол сыр шертетін шежіренің көзі, ата тарихтың өзі болып отыр.
Бірақ, өкінішке қарай, кейбір қандастарымыз ата мұраның бір қыдыру саласын ұмытқан сыңай аңғартады. «Қара жорға» биінің қайдан келгендігін ұмыту соның кері.
Бізде арғы замандардан келе жатқан ата мұрамызды бағалай алатын Әлкей Марғұлан сияқты ғұлама ғалымдарымыздың жоқтығы қатты сезіледі. Мынау жаһандану заманында көптеген ұлттың сұңғыла ғалымдары ұлттық құндылықтарын, бекзаттық мұрағаттарын түгендеп және оны ғылыми жүйеге келтіріп, жаһанданудың соңғы көмбесіне сол құлдылықтарымен бірге барудың қамын жасап жатыр.
Қытай Күңзыны зерттеу орталығын әлемнің 120-дан астам елінде ашып, ұлттық құндылықтары жүйеге түсірілді, олардың арасында жұңғоша емдеу, жұңғоша шөп дәрігерлігі, инемен емдеу тәсілі, т.б. мұралары әлем мәдениетінің жауһары қатарына көтеріліп, адамзаттың ортақ байлығы екенін мойындатып отыр.
Тіпті бұл күндері дүние ғалымдары адамзат мәдениетінің арғы тегін ежелгі дала мәдениеті, атап айтқанда, ежелгі көшпенділердің, біздің ата-бабаларымыз - түркі халықтарының мәдениетінен іздеп, тарихтың тегін сонан тауып жатқандығы мәлім бола бастады.
Ханзу ғалымдарымен иық тіресе алатын бір ғалым моңғолдардан шықты. Бұл күндері Үрімжіде тұратын, жасы 80-нен асқан моңғол ғалымы Мыңчыңбыл «Адамзат тарихы - дала мәдениеті» деген үш томдық кітап жазып шықты. Ханзу тілінде жазылған бұл кітап ханзу ғалымдарының, солар арқылы дүние ғалымдарының назарын аударып әкетті. Онда ол бүкіл адамзат мәдениетінің арғы тегі дала мәдениетінен бастау алатындығын далелдеп, адамзат мәдениетінің алғашқы тарихын ежелгі көшпенділер жаратқан деген тұжырымға келген.
Соның бір дәлелін келтіре кетелік: таяу жылдары АҚШ жиһанкездері Алтайдың жартас суреттерінен адамзаттың ежелгі шаңғы мәдениетінің іздерін тауып, соның ғылыми жүйесін жасап шыққан. Бұл, әрине, біздің ата-бабаларымыздың, ежелгі көшпенділердің мәдениет ізі екендігі өздігінен түсінікті. Осыған орай, таяу жылдары Қытай үкіметі әр жылы қыста шаңғы мерекесін ұйымдастырып, оны әр жылы сол шаңғы мәдениетінің басталған жерінде өткізуді дәстүрге айналдырып келеді. Шинжиаңдағы ежелгі Сақ ана, Боғдахан мекендеген Боғда көлі, туристер баратын жолдың кіре берісіндегі Сангүң қазақ ауылынан «Боғда көлі хан сарайы және қазақ этнографиялық тарихи мұражайының» ашылып, әлем халықтарының көріп, білуіне мүмкіндік туғызу да соның бір дәлелі.
Міне, осындай тарихи құндылықтарға ден қойған АҚШ-тағы Калифорния университетінің профессоры Шефи деген ғалым түркі халықтары мен ежелгі Жұңғо арасындағы мәдени қарым-қатынасқа ұзақ жылдар бойы зерттеу жүргізіп, «Самарқанның алтын шабдалы» атты кітап жазып шығыпты. Осы бір көлемді зерттеуді ханзулар өз тіліне «Таң патшалығы дәуіріндегі шеттен келген мәдениет» деген атпен аударып бастырған.
Осынау дәу еңбекті көріп отырып, адамның қайран қалатыны - ән-күй, би, аңшылық мәдениеті, егін, мал шаруашылық мәдениетінің бір қыдыру салалары, жылқы өсіру, азық-түлік, ою-өрнек, құрылыс, құс өсіру, емшілік, дәрігерлік, будда мәдениеті, тәуіпшілік мәдениеті және оның сан алуан жабдықтары, т.б. мәдениеттің көптеген үлгілері Таң патшалығына түркі халықтарынан сіңгеңдігі тарихи фактілермен дәлелденген.
Тағы бір мысал, біз бұрын Наурыз мерекесін парсылармен байланыстырып келген едік қой. Іс жүзінде, бұл мереке ежелгі сақ, ғұн дәуірінен бері тойланып келе жатқандығы тарихи жазбаларға түскен. «Ғұн баяны» деген естелікте: «Ғұнның барлық ағаман-ақсақалдары жаңа жылдың (наурыздың) алғашқы күндері тәңірқұлттың ордасында шағын мәжіліс ашып, құрбандьқ шалады. Мамырда Ұлубалықта бас қосып, ата-аналарының аруағына, жер-көкке, ие-киелерге арнап үлкен шек берді... Тәңірқұт әр таңда ордасынан шығып, көтеріліп келе жатқан күнге, түнде айға тәу етеді» - деп жазылған («Жұңғо тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер». 1-том, 80-81-беттер).
Дәл сол сияқты тағы бір тарихи жазбада: «Ежелгі көшпенділердің патшалары наурыздың алғашқы күні таң бозынан тұрып, жаңадан көтеріліп келе жатқан күнге тәу етеді. Сонан соң көшпенділердің тәңірмен тілдесетін әулие абызы ортаға шығып, қобызбен 9 күй орындайды. Сол сәтте қызылды-жасылды киінген 360 азамат майданға шығып, биге басады. Оның артынан 360 күй тартылып, оның соңы жалпы халықтық мерекеге айналады...» («Қазақ күйлерінің тарихы». 25-бет).
Міне, ағайын, осындай ұмытқан дүниеміз аз емес. Өкінерлігі - таяуда Қазақстандағы кейбір ғалымдар қазақтың ежелден бергі «сын тас», «таңбалы тас», «балбал тас» деп жүрген тарихи атауларына қате түсінік бергендігі жанымызды күйдірді. Бұл арада халқымыздың сонау түркі заманынан бері адамның тасқа ойылған мүсін, бейнелерін «сын тас» деп келгендігін, яғни сын тас дегеніміз - мүсін тас, бейнелі тас екендігін білгеніміз жөн. Абайдың аттың сыны дегені оның тұлғасына, сымбатына қаратылғандығы жұрттың бәріне мәлім ғой.
Сол сияқты тастың бетіне түсірілген суреттер мен жазу-сызулары бар тастар «таңбалы тас» деп, ал жер белгісі, шекарасы ретінде қойылған діңгек тастарды «балбал тастар» деп атаған. Шыңжаңда осындай «сын тас», «таңбалы тас», «балбал тас» аталатын орындар едәуір баршылық. Ханзулар сын тас бар жерлерді өз тіліне аударып «Тас-адам сайы» деп атап жүр. Демек, олар «сын тас» деген сөздің мән-мағынасын әбден түсініп барып аударған. Осыған қарағанда, ата мұраны артқы ұрпаққа түсіндіретін аға-буындарымыздың өзі арғы тек-тамырымызды ұмытпағанымыз жөн еді.
Ал «Қара жорға» биі де біздің ата-бабамыздан мұра болған би дәстүрі. Сондықтан өз құндылығымызды көрсоқырлықпен қор қылмайық.

«Общественная позиция»
(проект «DAT» № 08 (136) 15 ақпан 2012 жыл.