Интернет-конференциямыздың құрметті қонағы Досай Кенжетайұлына қойылып жатқан сауалдардың дені дін тақырыбын құрайды. Өзі де осы мазмұндағы сауалдарға білімі кемел ғалым оқырман қауымның білгісі келетін қандай мәселеге болса да ыждағатпен жалғасты жауап беріп отыр.

"Абай-ақпарат"

- Қазіргі таңда исламда байсалдылықты сақтау мақсатында мұсылман елдерінде әртүрлі саяси концепциялардың формаларын жасауда. Сол концепцияның бірі "уасатия" концепциясы. Уасат сөзіне келсек, мағынасы "орта жол". Мұсылмандарды орта жолда жүруші үммет еттік дейді Құранда. енді сол орта жолды иеленуші, монополистке айналушы топтар пайда болды. Бірінші тобы - сәләфилер, екіншісі, сопылық тариқаттар. Екеуі де бір-біріне тас атады. Менің сұрайын деп отырғаным, осы орта жолға біз қалай ене аламыз? Және біздің ұсынатын қандай дүниеміз бар? (діни тұрғыдан).

Интернет-конференциямыздың құрметті қонағы Досай Кенжетайұлына қойылып жатқан сауалдардың дені дін тақырыбын құрайды. Өзі де осы мазмұндағы сауалдарға білімі кемел ғалым оқырман қауымның білгісі келетін қандай мәселеге болса да ыждағатпен жалғасты жауап беріп отыр.

"Абай-ақпарат"

- Қазіргі таңда исламда байсалдылықты сақтау мақсатында мұсылман елдерінде әртүрлі саяси концепциялардың формаларын жасауда. Сол концепцияның бірі "уасатия" концепциясы. Уасат сөзіне келсек, мағынасы "орта жол". Мұсылмандарды орта жолда жүруші үммет еттік дейді Құранда. енді сол орта жолды иеленуші, монополистке айналушы топтар пайда болды. Бірінші тобы - сәләфилер, екіншісі, сопылық тариқаттар. Екеуі де бір-біріне тас атады. Менің сұрайын деп отырғаным, осы орта жолға біз қалай ене аламыз? Және біздің ұсынатын қандай дүниеміз бар? (діни тұрғыдан).

- Ол жол бізде бар. Дін феномені, оның ішінде исламның құқықтық қырында - Ханафи, ақидалық қырында - Матуриди, тарихи тұрғыдан Иасауи ілімінің теориялық негіздерін алып, қоғам қажеттілігіне қайта ұсынуға болады. Ал, «уасатия концепциясы» исламның табиғатында бар.  Бірақ, онда «ифрат және тафрит» тұрғысынан орта жол ұсынылады. Сонымен қатар, ижмада сунни төрт құқықтық мектептің өзара теңдігі мақұлданған. Бірақ, бүгінгі уасатия немесе «байсалды ислам» тұжырымының астарында Батыстың қолтаңбасы жатыр. «Байсалды ислам» тіркесі Батыс европалық саясатшылар мен ориенталистерінің Таяу Шығыс үшін ұсынып отырған саяси ойыны. Осы ұғым арқылы араб ислам елдеріне өз дегенін жұтқызып отыр. Оның мазмұнына да әсер ету арқылы жаһандық үдерістерді өз бақылауында ұстап отыр. Демек, жаңа ұғым жаңа құндылық. Жаңа құндылық - Батыстыкі, Шығыс тұтынушы ғана. Оны иесі қалай қолданғысы келеді -  өзі біледі. Міне, осындай мақсаты біз үшін беймәлім ұғымдарды таразыламай жатып көшіре салсаңыз, бұл қазақша айтқанда «балалық» болады. Сосын ертең «қашан кетер біздің елден балалық» деп зарлағанмен кеш болады. Батыс осы анықтама, ұғымды сенің ұраныңа айналдырып, Таяу Шығыстағы бүліктерді Қазақстанға транспорттауға мүдделі. Бұл да мәселенің саяси астары. Дұрысы, менің ойымша, Қазақстанда ислами білім мен ғылым, діни құндылықтарды дамытудың жолдарын тарихи сабақтастықты жаңғырту негізінде, стратегиялық, жүйелі, тұжырымды механизм жасау қажет.

Дұрыс айтасыз, Қазақстанда екі топ, салафилер мен сопылар арасында диалектика басталды да кетті. Мемлекет осы екі топтың ешқайсысын да қолдамай, зайырлылық ұстанымы негізінде бақылап отыруы тиіс еді. Бірақ бірін қамап, біріне еркіндік берілді. Жалпы, мемлекеттің рөлі отбасындағы «әке» сияқты болу керек. Ол еш баласын алаламай тепе-тең көріп, тәрбиелеуі тиіс. Енді, міне, мемлекет «суфизмофобия» ықпалында қалып, олардан қауіпті құбыжық шығарып отыр. Нәтижесі қазақ ұлтының болашағы үшін жақсы болмайды деген ойдамын.

- Зайырлы мемлекет деген Қазақстан сияқты ма?

- Қазақстан зайырлы, республикалық мемлекет ретінде тарих сахнасына шыққанына 20 жыл толды. Бірақ, зайырлылық ұстанымының орны мен функциясын әлі реттеп болған жоқ. Көш жүре түзеледі. Сол кезде әрбір діни топтар, өзара түсіністік пен төзімділікте, конституциялық шеңберде тату-тәтті тіршілік ететін болады. Діни ғылым мен білім беру тереңдеп, қоғамдық институттардың белсенділігі артады. Ортақ мүдде мен идеология қалыптасады. Дін мен мемлекет арақатынасы нақтыланып, тарихи сабақтастық жалғасады. Қазақстанда қазақ ұлтының демографиялық басымдылығы артып, саннан сапа туады. Діни ғұламалар пайда болады, дін ғалымдарының сапасы жоғары болады, мүмкіндіктері де кеңейеді. Муфтиді «хазрет, шайх, қажы» деп сипаттау қалады. Қазақстан Мұсылмандар дін басқармасының беделі артып, қоғамда дін тұрғысынан беделді топ пайда болады. Сонда толық мағынада Қазақстан зайырлы ел болады. Бүгінгі таңда демократиялы, зайырлы ел болу тәжірибесін өз бойымыздан өткізбей, сезінбей ел болу қиын болып тұр.

- Қазір сопылық тәнәззулге кетті дейді кейбір теологтар бұған ой пікіріңіз қандай?

- Мүфтиат қоғамдағы кез келген, өзін мұсылманмын деген жамағатпен диалогта болуы тиіс еді. Сопылардың құқын қорғайтын бірден бір қоғамдық ұйым ҚМДБ болуы керек еді. Бірақ мүфтиат осы мәселеде өз функциясын сезінгісі келмеді. Бұл тағдыр ғой. Басқа түсіндірме артық болады. Ендеше, сопылар да қоғамға, қазіргі заман талабына сай қызмет ету тетіктерін іздей тұрсын. Білімдері мен біліктіліктерін арттырсын. Қай қоғамда қалай және қандай әдіс қолдану керектігін үйренсін. Өйткені Абай айтпақшы, «ғұмырдың өзі ақиқат». Сопылық  философияда соған үйлесімділік шарт. Оның үстіне, бұл қоғам кешегі атеистік құндылықтар негізінде тарихи өткені мен діни тәжірибесіне жаттанып қалған. Бүгінгі қоғамдағы діни ахуалдан кейін сопылар «таназзул» емес, «инфирар» етті десе де болады.

- Ресейдің біраз мүфтияттары, Дағыстан, Шешенстан, Татарстан, Өзбекстан тіпті Түркменстанның Діни Басқармалары ресми түрде сопылықты ашық түрде насихаттауда. «Ауызы күйген үрлеп ішеді» дейді. Бұлар уаххабтардан аузы күйгеннен кейін осы қадамға барып отыр. Біздікілер не істеп отыр осы?

- Негізінен сопылық феномені уахабилік тенденцияға қарсы тұратын бірден бір күш еді. Кезінде Түркияда уахабилер ашықтан ашық 20 жыл бойы үздіксіз насихат жүргізген, бірақ нәтиже ала алмады. Себебі, сопылық тариқаттар да сол қарқынға сай жұмыс істеді. Мемлекет тек бақылап қана отырды. Қоғамдық интитуттарға басымдылық берді. Соңында уахабилік таным қоғамнан орын ала алмады. Ол бір идеология еді. Қазір Саудияның өзінде де уахабилік идеологиядан бас тарту басталды. Қайтадан Ханбали мазхабына оралу белең алып барады. Себебі, ХХІ ғасырда Батыс пен Шығыс, суық соғыс, уахабизм, коммунизм сияқты «измдерге» негізделген идеологиялар өз өміршеңдігін жоғалтты. Оның үстіне «уахабизм» арқылы Саудиядағы, қасиетті мекендегі ел, құбыламыздың қарауылы болып отырған арабтарға деген өкпе-наз үдеп барады. Бұл да әлемдік исламофобияның нәтижесі екендігін олар енді ғана түсіне бастады. Бүгінгі таңда жаһандану үдерісінің қыспағы дамушы елдер немесе ұлттық мемлекеттер үшін басқа жолдар мен тетіктерді іздеуге итермелеуде.

- Досай аға, Алтын орда екі жарым ғасырға жуық өмір сүрді. Мұндай алтын мемлекеттің діңгегі, рухани өзегі не болды? Оларды дін біріктірді дейін десең, Сартақ христиан болған екен, Берке хан кубравиа тарихатынан болыпты. Өзбек хан Иассауи пірлерін жан-жағына жинапты. Оның баласы Жәнібек әкесінің жолын бұзып басқалардың ықпалына кетіпті. Мемлекетті дін біріктіреді деген пікірге осындай да қосылғың келмейді екен. Сұрақ қойып отырған себебім, дін саласында қазір сізден білгір адам көріп отырған жоқпын.

- Бұл жерде кез келген дін туралы емес, әңгіме исламның тарихы жөнінде болып отыр. Ислам діні - ең төзімді, толерантты, жаңалыққа ашық, өзге дінге құрметпен қарайтын дін ретінде тарих сахнасына шықты. Ал Мауреннахр ислам дін ғылымдарының бесігіне айналды. Ғылымда ренессанс деңгейіне жеткен кезең Алтын Орда болды. Мемлекеттің барлық қабаттары мен құрылымдары ислам құндылықтары негізінде түледі, жаңғырды. Орда да барлық дін өкілдері, мейлі, ол христиан болсын, мажуси, яхуди болсын, толеранттылық үстемдік құрды. Ислам әлемі саяси жағынан екіге бөлінді. Шыңғыс хан әулеті және құрайш әулеті ретінде. Ал Алтын Орда Шыңғыс әулеті негізіндегі билік болып, Оғыздар, керісінше, құрайш әулеті негізіндегі билік ретінде Османлы халифатын жалғастырды. Осы ерекшелік Алтын Орданы, бүгінгі тілмен айтқанда, зайырлы даму қарқынына ұластырды. Жалпы, Шығыс түсінігінде жүйе емес, адам факторы алға шығып отырады.

- Мұртаза Бұлұтай деген дүмше туралы не айтасыз? Оның "Түркілер қалай мұсылман болды?" деген еңбегімен таныссыз ба? Оның пікірінше, Тәуекел хан тұсында қазақтар қару-жарақ жасауды орыстардан көрді. Бірақ, ол өндірісті игере алмады, өйткені оған сол кездегі қазақ қоғамындағы дін кедергі жасапты. Ол байғұстың ойынша, ғылым деген қару-жарақ жасаумен өлшенеді екен. Ғылым дегеніміз адамды сүю, құметтеу емес пе?

- Мұртаза Бұлұтай дінтанушы, ғалым адам. Дүмшеліктің анықтамасы басқа. Оның еңбегі өзінің дереккөздері шеңберінде жазылған құнды шығарма. Ал, адамның қолы жеткен деректері бойынша сосын, танымы мен методологиясы бойынша кітаптағы мәліметтері өзгеріп отырады. Ғылым деген бір орында тұрмайды. Озық технологияға қол жеткізуге ислам діні ешқашан кедергі болмаған. Ондай құбылыс тек христиан әлемінде болды. Брунолар соның дәлелі. Сосын сіздің ғылым түсінігіңіз бен Бұлұтайдың ғылым түсінігі арасында жер мен көктей айырмашылық көрініп тұр. Сіз ғылым деп адамды сүюді айтасыз, ол кезіндегі Иассауидің ар іліміне келеді екен. Ал, Бұлұтайдың ғылым - түсінігі позитивистік ғылым.

- Ассалаумагалейкум! Түркінің Тәңіршілдік діні туралы не білесіз? Адамзаттан алғаш болып Көкте бір-ақ Құдайдың бар екенін айтқан осы дін емес пе? Ендеше, неге бұл тәңіршілдікті көне дін ретінде қарамасқа? Бүгінгі ұстанып жүрген дінімізде Тәңіршілдіктің кейбір элементтері жүр емес пе?

- Адамзат тарихында монотеистік дін - Тәңірлік дін екендігі рас. Теологиялық тұрғыдан, жүз жиырма төрт мың пайғамбардың бірі осы түркілерге келген болуы мүмкін. Құран - Зикр ретінде осы ақиқатты ескерту үшін келген. Құрандағы қиссалар мен хикаялардың желісі ескі түркі мифологияларында, шумер жазбаларында кездеседі. Тәңірлік діні - ұлы түркі өркениетінің өзегі. Оның ықпалы Қытай, Месопатамия, Шумер, Славян, Европаға әсер еткен. әл-Фараби космологиясында да түркілік дүниетаным айқын көрініс тапқан. Түркінің Тәңіршілдік діні біздің дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізі. Тәңірлік дін - ұлттық діндер категориясына кіретін, біздің ежелгі дініміз. Түркілік философия - теория мен практика арасындағы әрдайым тығыз байланыс пен үндестікке негізделген. Міне, осындай түркілік дүниетанымдық ерекшеліктер негізінде қалыптасқан Иассауидің сопылық ілімінде де рационалистік дүниетанымдық табиғат басым.

Сондықтан дәстүрлі түркілік дүниетаным - Иасауи ілімінің қалыптасуындағы негізгі құндылықтық әрі құбылыстық (феноменологиялық) бастаулардың тұғыры мен ұстындық негізі. Нәтижеде Иассауи дәстүрлі түркілік дүниетаным мен ислам мәдениеті арасында тепе-теңдік қоя отырып, "еркін сұхбат" құра білді. Иассауи ілімі өзіндік методологиялар жүйесі арқылы осы тарихи, табиғи сұхбаттың жүзеге асырылуындағы басты себеп әрі бүгінгі қазақ философиясының ислам және түркі өркениеттерінің біртұтас болмыстық ерекшеліктерге ие болуына ықпал еткен арналы өзек. Бұл туралы «Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымы» деген зерттеу еңбегімде тоқталғанмын.

- Досеке, дін адамысыз. "Иманды адамның жүзінен нұр төгіліп тұрады" деуші еді, бірақ сіз неге үнемі тұнжырап, бетіңізден зәр төгіліп тұрады. Одан кейін діни пікірталастар кезінде дін адамына жараспайтын өте дөрекі сөздер мен кекетулерді, қорлап-масқаралаудың түр-түрін пайдаланасыз. Оқып отырған адам лас нәрсеге қарағандай әсерде қалады. Осы пікірталастарды салмақты, иманды тұрғыдан жүргізуге бола ма?

- Болады, оның да өз уақыты келеді. Қазіргі бас-басына мүфти болып, өзінің бос кеудесін көрсетіп жүрген, 5-6 кітап оқып алып, білгішсінген «ғұламаларға» осындай мінез көрсетпесең, бетінен қайтпай өршіп, елді одан сайын адастыруы мүмкін. Мұндай метод тарихта көп кездеседі. Мәулана Жалалуддин Румидің «Маснауи» деген еңбегін оқып көріңіз. Менің айтқандарыма сосын көзіңіз жетеді. Уақыт өте келе шынайы дін ғалымдары шығар, діни ахуал да реттелер, сол кезде күліп жүретін боламын, ал қазір Абай айтпақшы «қайнайды қаның, ашиды жаның» дегендей хәлдеміз, айналайын. Сіздің де хәліңіз менікіндей сияқты, өйткені тіліңізден бал тамып тұр...

- Қазақтың арасында тарихта сопылар кездескен, бірақ тұтас ұлт сопылықты ұстанбаған. Досай мырза, неге бүкіл ұлт сопылық жолмен жүргендей дәлелдеуге тырысасыздар. Одан ештеңе өнбейтінін біле тұра, неге дау туғызуға құмарсыздар. Одан кейін Әбсаттар қажы басқаратын мүфтиятты жеккөрудің астарында не бар, айтсаңыз. Тіптен соңғы кезде сопылық Ханафи мазхабында деп бұрын-соңды айтпаған пікірді айтып жүрсіздер. Онда ҚМДБ-ның екі жыл бұрын сопыларға арнап шығарған пәтуасы не болды? Жалпы, сол ҚМДБ-ның сіз ұстанған жолға қатысты пәтуасына келісесіз бе?

- Тарих сахнасына қазақ болмысының, мәдениетінің шығуына негізгі себеп, ислам діні екендігі баршамызға аян. Ислам діні қазақта сопылық таным арқылы қалыптасты. Неліктен сопылық таным арқылы қалыптасты десеңіз, сол дәуірлерде ХІІ-ХІХ сопылық таным өте ықпалды болды әрі үстем таным ретінде тарихтан орын алды. Бұл туралы менің «Исламдағы діни таным және оның даму сатылары» деген еңбегімнен оқуыңызға болады. Түсінуге жеңіл болу үшін сізге бір аналогиялық қалыпты ұсынайын: бүгінгі зерттеулермен таныс болсаңыз, Философия және саясаттану институтында А.Косиченко деген философ, бір мақаласында қазақтардың 15 пайызы ғана мұсылман депті. Өлшемі - жұма намазына баратындардың саны қазақтардың 15 пайызын құрайды екен. Сізше, осы пікірмен келісуге бола ма? Меніңше жоқ. Біріншіден, ханафи мазхабы бойынша «амал мен иман» бір емес. Екіншіден, културологиялық, социологиялық және дін феноменологиясы тұрғысынан өзін қазақпын дегендердің барлығы (мұсылман) намаз оқыса да, оқымаса да ислам дінінде деп есептеймін. Тура сол сияқты сопылықты ұстанса да, ұстанбаса да сопылық таным ол кезде басым, доминант болатын. Керек десеңіз, мутакаллим суфи, муфаққих суфи, хан суфи болғанымен тұрмай, қазақтың әрбір руы толығымен тұтастай бір шайхтың муриттері саналатын. Әрбір рудың пір тұтатын өзінің қожасы мен сұлтаны болды. Бұл дәстүр өткен ғасырға дейін, тіпті кеңестік жүйе кезінде де сақталды. Бұған таң қалып отырған шығарсыз, ия мен де таң қалғанмын. Бірақ бұл тарих, бұл таным, бұл діни түсінік. Амал қанша, солай. Ал, бірақ осы құбылыс сопылық философиясының ұстанымы мен теориясына сай ма? Жоқ. Бірақ, солай екен деп тарихты даттап, жоққа шығаруға бола ма? Жоқ, бауырым, одан сабақ алу шарт! Мен дәлелдегенде діни тарихымыздың осындай ерекшелігі барын айтып жүрмін. Менің іздегенім дау емес, тарихи шындық. Біздің мұсылмандық түсінігіміздегі негізгі желі осы сопылық таным. Мысалы, Абайды алайық, сопылықты жоққа шығармаған, қайта ол жолдың ауырлығын айтады. Бүгінгі сопымын деп жүргендерді, жаппай тариқатқа кіріп жүргендерді сынайды. Сонымен қатар, сопылықтың ұстанымы болып табылатын «дидар талап» мәселесін, алалаған рас бола ма? Ақиқат болса, жалпыға бірдей болсын дейді. Сонымен, Абай сопы болған емес дейік. Ал, енді артына қалдырған мұрасын талдап көріңізші, сопылық таным сіресіп тұр. Сопылық танымды ерекшелейтін оның түсініктері, танымдық негіздері, ұғымдары, ұстанымы мен идеялары. Қажет деп тапсаңыз, «Қожа Ахмет Иасауи дүниетанымы» деген монографиямда осы мәселе талданған, оқырсыз. Сондықтан  барлық қырына тоқтала алмаймын. Абайдың «...осы үш сүю болады имани гүл» дегеніне тоқталайын. Кезінде Иассауи бабамыз иманды төртке бөліп түсіндірді. Олар шариғат сатысындағы иманға «имани бостан», тариқат сатысындағы иманға «имани гүл», мағрифат сатысындағы иманға «имани сыр», хақиқат сатысындағы иманға «имани нұр» деп анықтама берді. Бұл адамның рухани дәрежесі мен иманның кемелдену сатысын көрсетеді. Бұл пайғамбардың арабтың ажамнан артықшылығы тақуалығында деген пікіріне сай тұжырым болатын. Себебі, Иассауиден бұрынғы «Муржииа» деген ағымның өкілдері иманды бөлгенде, имани араб, имани ажам (парсы), имани атрак» (түрік) деп иманды тегіне қарай бөлетін. Бұл - Құранға да, Пайғамбар суннетіне де үш қайнаса сорпасы қосылмайтын. Ең төменгі сатыда түркінің иманы есептелетін. Хош, Абай да сол Иассауи бабамыздың иман гүл дәрежесін өзінше түсіндіріп отыр. Үш сүю бұл ғашықтық жолындағы сопылардың ұстанымы болатын. Идеясы - Алланың дидары. Сопы Аллаяр, Шайири фарид бұлар Абайдың эталоны. Абайды мұраларына қарап нағыз суфи болған деп айтуға бола ма? Әрине! Сопылық Абай үшін Алатаудың шыңындай болды, ал сопыларды сынады. Жалған сопыларды Иассауи де өлтіре сынаған.

Сопылық тариқаттар ислам ғылымында екіге бөлінеді: сунни және шии. Сунни тариқаттардың негізгісі он екі тариқат. Солардың басында түркілер арасында Иассауия тұр. Иассауи тариқаты арқылы бұл топыраққа Ханафи мазхабы орнықты. Сопылық болмағанда Шии болып кетер ме едік кім білсін. Мен мұны шиилерді мұқату үшін айтып отырғам жоқ. Қазақтардың Сунни Ханафи мазхабында болуының басты себебі де сопылық тариқаттар. Ал, сіз «сопылық ханафи мазхабында деп бұрын-соңды айтпаған пікірді айтып жүрсіз» дейсіз. Мен зерттеп жүрген салам осы ислам философиясы, Иассауи болғандықтан айтып отырмын. Қазақ мұсылмандық тарихы мен ерекшеліктері негізгі зерттеу аспектім болғандықтан айтып отырмын. Иассауидің Ханафи мазхабы, Матуриди ақидасы негізіндегі тариқат құрғандығын, диссертацияларымда, монографияларымда толық дәлелденген. Мен бұл тақырыпты 18 жыл бойы зерттеп келемін. Ал, сіздің басқа деректеріңіз болса, айтыңыз танысып көрейік.

Ал, енді мүфтиаттың сопылық туралы пәтуасы «битке өкпелеп тонын отқа жаққандай» ғана әсер қалдырды. Кезінде Ирақта Харауи деген ғұлама айтқан екен: «Егер суфи сөзі Құранда жоқ десе, келісуге болады, ал егер сопылық Құранда жоқ десе, онда ол адам адасып жүр. Себебі, сопылық исламның мәні, сопылық толығымен мораль, ахлақ, пайғамбарлық мінез» деп. Сол сияқты мәселеге «Құранда бар ма, жоқ па?» деген сұрақ арқылы қарайтын мүфтиатқа не деуге болады. Оның үстіне мұндай ұстаным Матуридия методына да қайшы келеді. Олай болса, Құранда намаз да жоқ, ораза да жоқ, пайғамбар да жоқ... Құранда салат бар, саум бар, наби бар, расул бар. Матуриди ақидасы мен ұстанымы бойынша мәселе Құранға қайшы емес пе? деп қарайды. Сондықтан ҚМДБ-ның сопылық туралы пәтуасының тарихи тұрғыдан да, танымдық тұрғыдан да, Ханафи шариғаты тұрғысынан да үкімінің негізі мен тиянағы жоқ деп есептеймін. Сопылықты сунни мазхаб ішінде тек  ханбалилер ғана сынаған, ханафилер қолдап, қуаттаған.

Сосын бауырым, сопылық «менің ұстанған» жолым емес. Мен сопы емес, сол жолды зерттеп жүрген ғалыммын. Бірақ, сопы болу арманым. Иассауи бабамыз айтпақшы, бұл жол жалпыға бірдей жол емес. Бұл жол  - таңдаулылардың жолы. Бұл жол - Алланың нұрына ғашық болғандарға ғана арналған. Солар ғана бұл жолдан нәсібін ала алады. Одан бұрын шариғат сатысынан жоғын таппай, көңіл дариясындағы тыншу бітпес, шексіз толқындарға тыныштық іздегендер бұл жолға дәті шыдап бара алады.  Кеудесіндегі шыңғырып тұрған менмендікті езіп, топырақ болу үшін барады. Ал мен болсам, пендешілігім басым, ол жолға не бетіммен барамын. Менің қазіргі хәлімде шариғат сатысымен-ақ қанағат тұтамын. Сондықтан Иассауиді дәріптегенде, бар қазақ сопылық жолмен жүрсін деген мақсатпен емес, тарихын білсін, Иассауиге ұқсап бақсын деген ниет.

Ал, енді жалпы сопылар мүуфиатты неге сынайды? Бұл жағынан маған белгілі танымдық, психологиялық әдістемелік айырмашылық бар. Қалғанын муфтиат өзі ойлансын. Жеке өз басым, Әбсаттар Дербісәлі (Дәруіш Әли сопылық танымның иісі шығып тұрған жоқ па) ағамызды жек көрмеймін, ғалым адам, мүфти ретінде сыйлаймын, құрметтеймін. Ол кісі қарбалас мүфтилік қызметте жүрсе де, зерттеулерден қол үзген емес, яғни, ғылымға адалдығымен тарихта қалатын, қазақ руханиятында да мүфти ретінде өзіндік орны бар тұлға екендігін мойындаймын. Бірақ, бұл деген сөз муфтиді сынамау деген мағынаға келмейді. Бір-екі рет мүфтиді сынағанымды білемін. Кейінгісі осыдан 2 ай бұрын Философия институтында бүгінгі діни ахуалға қатысты конфереция болған, сонда айтылды. Осыдан екі жыл бұрын мүфтимен Түркістанда дастархандас болып қалдым. Дастархан басында С.Пірәлиев, Абай университетінің ректоры, У. Бишимбаев, қазіргі мәжіліс депутаты, Райымбердиев,  Яссауи университетінің вице президенті және экс-имам А. Төлегенов те бар. С. Пірәлиев сұхбат барысында мүфтиден: «Біз ханафи жолымен жүреміз бе, жоқ әлде Иассауи жолымен бе?» деп сұрады. Мүфти: «Жоқ, біз Ханафи жолымен жүреміз» деп қойып қалды, ар жағын түсіндірген де жоқ. Мен жасымның кішілігін есіме алып, оның үстіне мүфтиді жұрттың алдында ыңғайсыз жағдайға қалдырмайын, кейін өзіне жеке айтармын деген оймен «тілімді тістеп отырдым». Бірақ ол әрекетім ұзаққа созылмады. Себебі, сол кезде экс-имам, дүмше молда Асылбек Төлегенов, сопылықты Құранға жат, исламға жат ағым, бір мәдениет ретінде танытып, сөзге араласа берді. Шыдамның да шегі бар, мен де дүрсе қоя бердім. Жалпы, бұл жерде мүфти С. Пірәлиевке «екеуі де бір жол» деуі керек еді. Айтпады. Білімі жетпеді ме? Жоқ әлде, басқа да қысым болды ма? Ол жағы түсініксіз. Мүфти сипатымен болмаса да, ғалым сипатымен шындықты айту керек еді. Осы сұхбатты философтарға діни ахуалды талдау кезінде Алматыда айтып бердім. Сол мүфтидің құлағына жеткен болу керек. Менің дертім басқада, мен ешкімді жек көріп немесе көре алмағанымнан емес, діни мәселеде, мүмкіндігінше елге ақиқатты айтқанды қалаймын. Білсе бір басқа, білмесе, білмедім десе, екі есе сауап алады. Исламда білмеген айып емес, білуге ұмтылмаған айып. Қайта мүфти осы ойымды оқып, сыннан қорытынды шығарады деп үміттенемін. Ислам тарихында «раддиалар», яғни, өзара сын, діни ғылымдардың жандануына себеп болғанын, Әбсаттар ағам жақсы білуі тиіс.

- Досеке интернет-конференцияға шығып, оқырманға ашық сұқбат беріп жатқаныңызға рахмет. Менің сізге қояр сұрақтарым:

Яссауи туралы жазған монографияңыздың алғашқы тарауында Исламға дейінгі түркілердің діни сенімі сөз болады. Мен алғашқыда мұны түсінбеген едім. Соңғы уақытта осы мәселеге жіті назар аударып жүрмін. Жалпы, құндылық атаулының қайнар көзі дін екені түсінікті. Ислам келмей тұрып та түркілерде ар-ұждан, әдеп, ибалық, инабаттылық, т.б. моральдық құндылықтар болған. Әлбетте, мұның бәрі бір уақыттары түркілерге де пайғамбар келгенін әйгілейді. Оны фольклорлық деректерге қарап, кейде Озған (Оғыз), кейде Жылауық пайғамбар,кейде Қазығұрт баба, кейде Қорқыт деп жүрміз. Қалай болғанда да Исламды түркілердің жатсынбай қабылдауының астарында терең бір үндестіктің жатқаны анық. Монографияңызда екі ескі мәдениет пен жаңа діннің трансформациялық қатынаста болғанын ашуға тырысқансыз. Дегенмен, бір қайнауы кем сияқты. Яғни, мәселе толық ашылмаған тәрізді. Бұған деректер аздық етті ме, жоқ әлде басқа бір сыры бар ма?

- Өте дұрыс аңғарғансың, рахмет. Деректік негіздер жетпеді. Исламнан бұрынғы дініміз туралы тарихи зерттеулер мен деректер санаулы-ақ. Түркілік дүниетанымды құрап тұрған ұғымдық компоненттер негізінде Тәңір, адам және әлем туралы түсініктерді шығардым да оларды тарихи кеңістікке отыртуға мүмкіндік болмады. Бірақ дін феноменологиясы тұрғысынан, екі дін арасындағы ұқсастықтар мен мазмұндық айырмашылықтарды көрсетумен шектелдім. Дін феноменологиясы тұрғысынан қарағанда, пайғамбарлық институттың мәні мен табиғатын салыстырып көрсеңіз, түркілердің де өз пайғамбары болғандығы түсінікті. Кезінде аңыздарды алып герменевтикалық түсіндірме жасауға уақыт тығыз болды. Енді қазір қайта саралап жатырмын.

- Ясауи жөнінде жазылған еңбек - қазақтың пешенесіндегі соңғы елу жылда жазылған 10 ірі еңбектің бірі деуге толық негіз бар. Әсіресе, маған қазақтың сал-серілік дәстүрі мен сопылықтағы сайру-сулук мақамын салыстарғаныңыз қатты ұнады. Рас, сал-серілік керуеннің басына Асан қайғы, Бұқар, Дулат, Абайларды қоятын болсақ, бұл дәстүрдің сопылық іліммен сабақтасып жатқанын аңғару қиын емес. Десек те, бұл тұжырымға терең ізденістің нәтижесінде келдіңіз бе, әлде ойламаған жерден (мысалы, терминдердің ұқсастығы) немесе шабытпен ортаға шықты ма?

- Жалпы монография - философиялық талдауларға құрылған. Бұл талдаудың ерекшелігі оның дүниетанымдық қабаттардың мәні мен формасын анықтаудан басталады. Сосын оның ішіндегі құраушы компоненттерді саралайсың. Сосын құбылыс, мән, әлем, кеңістік, ұстаным теория барлығы идеяны анықтайды. Одан кейін қолдағы деректерді соған қарай жіктейсің. Осы метологиялық жүйем. Әрине, ол әлемге кіру үшін де шабыт керек қой. Сонда ғана ләззат аласың...

- Ескі деректерге (Мысалы, Ф.Көпірұлы) көз жүгіртетін болсақ, Яссауи тарихатының силсиласы үзілгендігі айтылады. Дегенмен, 19 ғасырда Ферғана жазығында шашты ишандар деген атпен Яссауи тарихатының қайта көрініс бергенін кезінде Беннигсон жазып қалдырды. Муминов пен Бабаджанов та Әндіжанға барып, Ясауидің мөрін ұстаған сопыларды көріп қайтқанын жазды уақытысында. Әйтсе де, бұл деректердің өзі тарихаттың өлмегеніне толық дәлел емес. Меніңше, Яссауи тарихатының силсиласы үзілгенімен, бірақ, қауымдастықтың құндылықтары, жалпы, қазақ халқының діни құндылығына айналып кеткен сияқты. Осы тұрғыдан алғанда, Яссауи тарихатын тірілтемін деп әуреленгенше, сол мәдениетті, құндылықты тірілткен жөн тәрізді. Осылай етсек қана дәстүрлі жолымызды аман сақтай алатын сияқтымыз. Бұған не дейсіз?

Құрметпен Мұхан Исахан

- Осыған ұқсас сұраққа жоғарыда жауап бердім. Қазақ мемлекеті тұрғанда, Иассауи кесенесі осы айбынымен тұрғанда, Иассауи ілімі мен мәдениеті өлмейді. Қанша жел, дауыл соқса да. Бұл жол ұстанымы, психотехникасы, идеясы тұрғысынан жанданды деп есептеймін. Ал, даму жағы уақыттың еншісінде. Қазақ қоғамында сопылықтың екінші сатысы түлеп шығады. Трансформацияланып, дамуға мүмкіндігі бар. Ол үшін білім және білім, танымдық деңгей шарт. Қазіргі сопылар өздерінің қателіктерін толық түсінгенде ғылымның, қоғамның талаптарын ескеріп отыратын болады деп сенемін. Сопылықта Алла, әлем және адам арасында үндестік шарт екендігін білесің.

(Жалғасы бар)

«Абай-ақпарат»