Кеңестік реформаларға, әсіресе күштеп ұжымдастыруға наразылық бүкіл Кеңестер Одағында  орын алғаны белгілі. Қазақ еліндегі іс жүзінде Ұлттық Апатқа апарып соққан перманентті ашаршылық та сол кезеңдердегі азаматтарды жайбарақат қалдырмады.

ІІІ. Солақай саясатпен келіспеушіліктер және зерде

Жоғарыда айтылғандай, Ұлттық Апаттың алғашқы кезеңінде ашаршылықтан Түркістан Республикасындағы көшпенді қазақтар зардап шекті. Түркатком құрған Аштықпен күрестің орталық комиссиясын Тұрар Рысқұлов басқарды. Оған қазақ мүддесін көзге ілмейтін, «болашағы жоқ көшпенділерге»  азық-түлік бөлудің қажеті жоқ деп есептеп, олардың «аштан қырылуын революцияға қосқан үлестеріне» теңгеретіндермен күреске түсуге тура келді.

Кеңестік реформаларға, әсіресе күштеп ұжымдастыруға наразылық бүкіл Кеңестер Одағында  орын алғаны белгілі. Қазақ еліндегі іс жүзінде Ұлттық Апатқа апарып соққан перманентті ашаршылық та сол кезеңдердегі азаматтарды жайбарақат қалдырмады.

ІІІ. Солақай саясатпен келіспеушіліктер және зерде

Жоғарыда айтылғандай, Ұлттық Апаттың алғашқы кезеңінде ашаршылықтан Түркістан Республикасындағы көшпенді қазақтар зардап шекті. Түркатком құрған Аштықпен күрестің орталық комиссиясын Тұрар Рысқұлов басқарды. Оған қазақ мүддесін көзге ілмейтін, «болашағы жоқ көшпенділерге»  азық-түлік бөлудің қажеті жоқ деп есептеп, олардың «аштан қырылуын революцияға қосқан үлестеріне» теңгеретіндермен күреске түсуге тура келді.

Апаттың екінші кезеңінде 1921 жылы зиялылардың түркістандық үлкен тобы (Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Тынышбаев, Жанша Досмұхамедов, Иса Қашқынбаев, Қоңырқожа Қожықов, Сұлтанбек Қожанов, Санжар Асфендияров және т.б.) «Ақжол» газетінде үндеу жариялап, ашығып жатқан арқалық бауырларға көмек беруге шақырды. Нақты жұмыстар жүргізу үшін жер-жерге аттанды. Мәселен, Ж.Досмұхамедов Пржевальскіде азық-түлік жинауға ұйтқы болып, оны Қазақстанның солтүстік және батыс облыстарына жіберуді ұйымдастырды. Сол 1921 жылы Міржақып Дулатов «Қазақ тілі» газетіндегі мақаласында Семей губерниясының қазақ қызметкерлерін аштыққа ұшыраған аудандарға елден мал жинап жеткізуге шақырды. Ол өзі жаз бойы бірнеше үйезді аралады. Үгіт-насихат жүргізді. Мұндай жанқиярлықты ұната қоймаған жергілікті оны өкімет тұтқындады. М.Дулатов Орынборға жөнелтіліп, ГПУ-дің тергеуінен соң ғана босатылды. Жүсіпбек Аймауытов бастаған зиялылар тобы  шығыс аудандардан мал жиып, ашаршылық жайлаған Торғай халқына жеткізген еді. Олардың үстерінен қылмыстық іс қозғалды. Сот үдерісі оларды айыпты деп тауып, артынша амнистия тәртібімен кешірім берді.

Большевиктік тұғырнаманы қабыл алған зиялылар Кеңес билігінің жариялы ұрандарына сеніп, ұлттық мүддеге сай әрекет етуге тырысты.  Мәселен, 1922 жылы Жетісуда жер-су реформасын жүргізу кезінде Сұлтанбек Қожановтың комиссиясы отарлаушылар тартып алған ата қоныстарын қазақтарға қайтару арқылы тарихи әділеттіліктің салтанат құруын қамтамасыз етпек болды. Алайда комиссияға «ұлтшылдық» айдар тағылып, кері шақырып алынды. Большевиктер таптық жікті айыра түсу, байлар мүлкін тартып алып кедейлерге үлестіріп беру жолымен ел экономикасын «жандандыру» жолын 20-шы жылдарда-ақ ұстанған болатын. Ондай қатерлі бағытқа 1923 жылы Қазақ облыстық 3-ші партконференцияда Смағұл Садуақасов сын айтты. Ол халықты жаңа сілкіністер емес, ғылым мен білімге сүйенген бейбіт еңбек құтқарады деген өжет пікір білдіріп, өтеуіне саяси сенімсіздікке ұшырады.

Апаттың ең қорқынышты үшінші кезеңінде аштан бұралған алғашқы босқындардың пайда болуы мен үдеп келе жатқан аштық күйзелістері жайында жер-жерден жекелеген азаматтар Мәскеудегі биік үйге, Алматыдағы автономия басшылығына аштық қасіретінің алғашқы белгілерін хабарлаудан бастап, жаппай сипат алған мысалдарды айтып дабыл қақты. Өлкепарткомның бірінші хатшысы Ф.Голощекиннің атына 1932 жылғы 4 шілдеде Ғабит Мүсірепов бастап (Қазмембаспа меңгерушісі Мансұр Ғатаулин, Комвуз проректорының орынбасары Мұташ Дәулетғалиев, проректоры Емберген Алтынбеков, Госплан энергетика секторының меңгерушісі Қадыр Қуанышев) қол қойған «бесеудің хаты» түсті. Хатта ауыл шаруашылығындағы құлдырау деректері келтірілді (1930 жылғы 40 миллион бас малдан 1932 жылы 5 миллион ғана қалған). Қазақтар арасында аштан өлудің тым көбейіп кеткені және осынша мүшкіл халге «солшылдық» асыра сілтеулер мен Қазөлкекомның қате саясаты  жеткізгені айтылды.

Алайда «бесеудің хаты» ұлтшылдықтың нақты көрінісі ретінде бағаланды. Хат авторларымен тиісті «сауықтыру жұмыстары» жүргізілді де, бір аптадан соң олар Қазөлкекомға өздерін-өздері кінәлап-жазалаған опыну хаттарын тапсырды. 1932 жылғы 15 шілдеде өткен Қазөлкеком Бюросы мен Өлкелік бақылау комиссиясының біріккен мәжілісі «бесеудің хатын» «Қазақстандағы социалистік қайта құру ісінде қол жеткізілген күллі жетістіктерді толығымен бүркемелеп, тек теріс сәттерді бадырайтып көрсету, Өлкекомның жүргізіп отырған барша бағытын сынау» болып шыққан деп тапты. Бірақ олардың «кінәларын мойындаулары» еске алынды.  Сөйтіп,  бір топ коммунист «қателесіп» қол қойған сол хатты  «социалистік қайта құру мен ұлт саясаты жетістіктеріне» қара бояу жағушылық дей тұра, авторларды партия қатарында қалдырып, бір-бір қатаң сөгіс арқалатты.

Голощекиннің содан кейін Мәскеуге бара жатқан сапарында орын алған бір  оқиға жайы біздің заманымызға жетті. Қазақ автономиялық республикасының диктаторы мінген пойыз шілде-тамыз аптап күндерінің бірінде Ақтөбе вокзалына тоқтайды. Перронда жиналған  қалың жұрт алдында сөз сөйлеуге үкіметтік вагоннан өлкекомның басшысы шығады. Ел ішін жайлаған ашаршылықты әдеттегісінше, «тап жауларының малды жаппай сойып тастауды әдейі ұйымдастырған тіміскілік зымиян әрекеттерінің салдары» ретінде түсіндірмек болуы ықтимал. Бірақ сол жолы ол құдіреті үстем сөзін сөйлей алмайды.

Көпшілік назары топты жарып алаңға шыққан жайдақ арбаға ауады. Арба үстінде отырған жүдеу шал өте әйгілі тұлға болатын. Ол кезінде қазақтардың шұрайлы жер-суын тартып алып, өздерін шөлге ығыстырған патша үкіметін Мемдума мінбесінен өткір сөзімен сынаған қайраткер-тін. Сонда ол биліктің «ішкі Ресейдегі 130 мың помещиктің мүддесін қорғау үшін» қазақтарды ата қонысынан қуып «ренжітіп отырғаны Мемлекеттік думаның есінде болсын», қазақтар солшыл партияларға іш тартады, олардың жекеменшік  жерлерді мәжбүр ету жолымен бөліп алу арқылы шаруалар мұқтажын шешуге ұмтылуы дұрыс деп мәлімдеген еді. Кейін большевиктер қатарына кіріп, Орал облысының әділет комиссары, ақ гвардияшылар түрмесінің тұтқыны, Қаратаев атты әскер бригадасын құрушы қызыл партизан, Шығыс  майданының 4-ші Армиясындағы Қазақ бригадасы саяси бөлімінің меңгерушісі, Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери-революциялық комитеттің мүшесі, Қазақстан Кеңестері алғашқы екі съезінің делегаты болды. Ал қазір ол 72 жасар зейнеткер Бақытжан Қаратаев еді.

Сіңірі шығып, тізесі қалт-құлт еткен дімкәс қарт тарантас үстінде түрегеп тұрып, қазақ коммунистерінің көсемін жазғырған сөздер айтқан екен. Революцияның қасиетті мұраттарын арамдап, қазақтарды шыбынша қырған аштық қасіретіне ұшыратқанын бетіне басыпты. Бұл  үшін республиканың бірінші басшысы жауапты екенін жұртшылық алдында бетіне басқан көрінеді. Голощекин: «Шал шаршап қалыпты», - деп күбір етіп, вагонына қайта сүңгуге мәжбүр болған...

Ал «шаршаған шал» ұзамай аштықтан дүние салды. Ол өзінің артында қалған жазба мұраларында алапат ашаршылыққа  жалғыз Голощекин емес, оның айналасындағы қазақ қайраткерлері де айыпты деп түйіпті. Б.Қаратаевтың ойынша, мәселе олардың  көз бояушылыққа жол беруінде, «қазақ істеріне жүліктік тұрғыдан келуінде» жатқан. Қазақтың осындай масқара аштыққа ұрынуын қарт революционер ұлттың «бас адамдарының» сонау патша заманынан қалыптасқан құлдық санасының, ләббай-тақсырлап бойсұнушылықтан басталған психикалық азғындауының салдарынан деп бағамдады.  Тиісінше, кінә автономиялық республика басындағы қазақтардың шын мәнінде «карьерист, аферист, портфелист» («мансапқор, алаяқ, портфельқұмар») болып шығуынан деп есептеді.

Солардың бірі санатындағы Қазақ өлкепарткомының Бюро мүшесі, республика Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы Ораз Исаев 1932 жылғы тамызда Сталинге үлкен хат берді. Онда өлкеде орын алып тұрған ахуалды адал баян етті, себеп-салдарларын талдады, қиындықтан шығаратын шаралар хақындағы ұсыныстарын тұжырымдады. Сонымен бірге,  орнаған ахуал үшін өзге бюро мүшелерімен қатар өзінің де жауапты екенін мойындай отырып, «бірінші хатшының көпке мәлім ерекше рөлін» ескере келе, «басшылықта өзіне өзі сын көзбен қарауға қабілеті жетпейтін» орталықтың эмиссары Филипп Голощекин отырғанда - республикадағы ауыр «жағдайды сауықтыру еш мүмкін емес» деп санайтынын жазды.

О.Исаев Голощекинді орнынан босатпайынша іс оңалмайтынын айтып, оны Қазақ өлкекомының жетекшілігінен кері шақырып алуды тікелей Бас хатшы Иосиф Сталиннен жалғыз өзі ашық талап етті. Сонымен бірге  қазақ ауылы мен мал шаруашылығына байланысты шұғыл атқарылуға тиіс мәселелер жөнінде Орталық Комитеттің арнайы шешім шығаруын сұрады. Бұл өтініші қанағаттандырылды.  Оның хатында көрсетілген жәйттер сталиндік Орталық Комитеттің Қазақстанның мал шаруашылығын дамыту жайында 1932 жылғы 17 қыркүйекте қабылдаған қаулысына негіз етіп алынды.  Ал Қаулының жүзеге асырылуын тиімді жүргізуді көздейтін бірқатар ұсынысын РКСФР Халкомкеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов 1932 жылғы 29 қыркүйекте Сталинге жолдаған баянхатында айтты. (Мұның көшірмесін ол арнайы жөнелпе жазбамен Голощекиннің орнына Қазөлкекомның   басшысы болып сайланған Л.Мирзоянға 1933 жылғы 31 қаңтарда жіберді).

Келеңсіздіктер талданып, міндеттер белгіленеді. Тек Ф.Голощекин бұрынғы лауазымында қала берді. Тиісінше, ол және оны қолпаштаушылар партия белсенділерінің жиналыстарында аталмыш қаулыны өлкеком бағытын мақұлдағандық сипатта түсіндіруге кірісті. «ОК өлкеком бағытын қазақ ауытқушыларының, қыңқылшыл-уайымшылдарының, топшылдарының байбаламдарына қасақана... дұрыс деп тапты», өйткені өлкелік партия ұйымы «Қазақстанның социалистік құрылысының барлық салаларында өте ірі жетістіктерге» қол жеткізді деп дүрілдетті. Алайда халық аштық, індет зардаптарын тарта берді, қырылу, босқындық тыйылмады. Алматы көшесіне толған аштарды елең қалмаған «адал лениншіл-сталиншіл» Ф.Голощекинді 1933 жылғы қаңтарда коммунистер мақтаныш-мадақтауға толы салтанатты  жағдайда Алматыдан Мәскеуге бүкілодақтық деңгейдегі жаңа лауазымымен Жоғарғы Төрелік Сотты басқаруға шығарып салды.

1933 жылғы 24 ақпанда ОК Бас хатшысы И.Сталин мен Қазақ өлкекомының жаңа бірінші хатшысы Л.Мирзоянның атына «алтаудың хаты» (қол қойғандар: қызыл профессура институтының тыңдаушылары Ғатаулла Исқақов, Ильяс Қабылов,  Жүсіпбек Арыстанов, Бірмұхамед Айбасов, Қазөлкеком мүшесі Ғаббас Тоғжанов, студент Оразалы Жандосов) жіберілді. Онда 300 мыңнан астам қазақ қожалықтарының Сібір және Орта Азия темір жол станцияларына, қалаларына, орталықтағы қалаларға, көрші республикалардың облыстарына босып кеткені, көбінің қайыршылық хал кешіп жатқаны айтылды. Шұғыл көмек көрсетілмесе, көктемге қарай олардың арасындағы өлім-жітім тым көбейіп кететіні хабарланды. Қазақстанның жаңа басшылығы ашаршылық зардаптарын жоюға бағытталған кешенді жоспарды жүзеге асыруға кірісті. Республикадағы 162 ауданның ішінде аштық нәубетінің зардабын көшпенді мал шаруашылығын кәсіп еткен Сарысу ауданы ерекше тартқан еді. Өкімет  өкілі Ораз Жандосов сол ауданның үштен бірі ғана аман қалған жұртын жаңа қонысқа көшіріп, әкімшілік бағынысын өзгеру және отырықшылық жағдайдағы экономикасын жандандыру орайында көп жұмыс атқарды.  Ашаршылық салдарынан көрші республикаларға босып көшіп кеткендерді елге алып келу үшін автономиялық үкімет атынан жан-жаққа арнайы өкілдер аттанды.

1933 жылғы 9 наурызда Т.Рысқұлов ОК Бас хатшысы Сталинге (көшірмесін ОК ауылшаруашылық бөлімі мен КСРО Халкомкеңесіне) Қазақстандағы ашаршылық зардаптарын жою жөніндегі баянхатын жолдады. Мұның көшірмесін 11 наурызда жөнелпе жазбасына тіркеп, Алматыға, Мирзоянға жіберді. Ол ондағы пайымдарды қазақ партия ұйымының жаңа басшысы жұмыс барысында ескерер деп үміт білдірді.

Ел-жұрттың еңсесісін рухани жағынан көтеру маңызды еді. Республикаға Тәжікстаннан  Темірбек Жүргенов шақырылды. Жаңа Ағарту халық комиссары республикадағы оқу ісі мен мәдениет жұмыстарын қысқа мерзімде жоғары деңгейге көтерді. Кәсіби өнер күрт дамытылды. 1936 жылғы Мәскеуде өткен онкүндікте Қазақстандағы мәдени революция жетістіктері жұртшылықты риза етті.

Жыл аяғында қабылдаған сталиндік конституция бойынша Қазақстан Ресейдің құрамындағы автономиялық республикадан   КСРО құрылтайшыларының бірі санатындағы «тәуелсіз» республика мәртебесіне көтерілді. Бұл - большевизмнің қазақ халқына қарсы жасаған мемлекеттік қылмысын өте сәтімен бүркеген шара еді (Қазақстан одақтас республика тәжін киюге 1924 жылғы ұлттық межелеу нәтижесіндегі қалпында әбден лайық болатын, ал негізгі халқының саны мен дәстүрлі экономикасының мәнін құрайтын мал басының мөлшері ашаршылық жылдары күрт түсіп кеткендіктен,  мұндай мәртебеге 1936 жылғы деңгейі келіңкіремейтін. Демек, бүгінгі Тәуелсіздігіміз үшін біз ашаршылық құрбандарына борыштымыз).

Үш дүркін үйіріп соққан аштық зобалаңында төрт жарым миллионнан астам, ықтимал табиғи өсімін есепке алғанда, он шақты миллион адам опат болған еді. Босап қалған алып кеңістікке сырттан миллиондаған адам көшіп келді. Жаңадан қоныстанғандар  ашаршылықтан өлгендердің сүйегі үстінде социалистік құрылыс көрігін қыздырды. Өнеркәсіп ошақтарын ашып, қала, зауыт салды, дүрілдетіп тың игерді. Орталықтың тәтті ұраны жетегімен Қазақстанға лек-лек боп келіп, жасампаз еңбекті жандандырды.

Бірақ олар  қазақ халқы бастан кешкен қасірет ауқымын білген жоқ. Білуді саясат та қош көрмейтін. Сондықтан да, толассыз көш нөпірімен-ақ, нәубет қалжыратқан қазақтарды өз отанында халықтың үштен біріне де жетпейтін ұлттық азшылық деңгейіне түсірді. Сөйтіп, тиісінше, қоғам тыныс-тіршілігінің барлық саласында қазақтың ұлттық мүддесінің шектеу көруіне, өз еріктерінен тыс, жанама түрде болса да, себепкер болды.

Бүгіндері елімізде қоян-қолтық өмір сүріп жатқан барша жұрт, күллі этностық топтар қазақ бастан кешкен апат туралы шын тарихты білуге тиіс. Шыншыл  тарих жер-суымызды мекен еткен түрлі этнос өкілдерін мемлекетұйыстырушы қазақ ұлты төңірегіне тығыз топтастыра түседі. Тұрғындарды жаңғыртылған ащы да қасіретті тарихпен тәрбиелеу сан ұлт өкілдері арасындағы риясыз татулықты, халықтың нағыз бірлігін қамтамасыз ете алады.  Адамдарды әділ  тарихпен тәрбиелеудің ұлттық дамуға тигізер оң ықпалы зор. Болашаққа кепілі болары, тәелсіздігімізді бекемдеуге септесері  күмәнсіз.

Монархия құлар қарсаңда қазақ алты миллион еді.

Төңкеріс туын көтерген социалистік федерация құрамында бой түзей келе, қылмысты саясат сілкіністеріне толы он алты жылда жалпы саны үш есеге жуық кеміді. Ұлттық Апаттың аталған үш  кезеңінде тікелей төрт жарым миллиондай  жан аштан өлді. 1917-1933 жылдары. Тек 30-шы жылдарғы аштықта белгілі демограф Мақаш Тәтімовтың есебі бойынша 2,4 млн. адам опат болды. Мұны большевиктік геноцид демеске лажың жоқ.

Жүздеген мың жан шетел асып босып кетуге мәжбүр болды.

Сондықтан да ашаршылық тарихына ерекше мән беріп қарау ләзім. Адамзатқа мәңгі ескерту жасап тұру үшін. Келешекте де тап келуі мүмкін сондай апаттардан сақтандыру үшін. Азаматтар бойында шынайы демократиялық құндылықтарды қалыптастыру үшін. Еліміздің, Тәуелсіздігіміздің туын ұстар болашақ азаматтарды тарихтың қасіретті беттерімен тәрбиелеу үшін.

Бұл іске, сөз жоқ, Елбасы тапсырмасымен бой көтермек ескерткіш елеулі қызмет ететін болады. Дегенмен, біздің ойымызша, ілгеріде еске алынған,  академик К.Нұрпейісұлы бұдан он бес жыл бұрын дәйектеген ескерткіш-пантеон орнату идеясына қайта оралып, оны дамыта отырып қарау ләзім. Біздің бұл ретте ортаға салар ойымыздың мәнісі неде, дәнегі қандай?

Ғасырлар тоғысында Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының  академик Манаш Қозыбаев бастаған өкілдерін Елбасы қабылдап, «Әділет» атынан айтылған өтініштер бойынша атқарушы билікке бірер тапсырма берген еді. Солардың ішінде бұрынғы ішкі істер халық комиссариаты-мемлекеттік қауіпсіздік комитеті (НКВД-КГБ) жұмыс істеген ғимараттың бір бөлігінен Саяси репрессиялар тарихы музейін ашу көзделген болатын.  Бұл еліміздің  саяси тарихын көрнекі түрде бейнелейтін бірден-бір мұражай, жаңа да ерекше ғылыми-ағартушылық мекеме болуға тиіс-тін. Алайда Қазақстан ғұмырындағы қасіретті белестерге тікелей қатысы бар осынау  тарихи ғимараттың бір бұрышынан ашылған Саяси қуғын-сүргіндер тарихы мұражайы бір жарым жылдай ғана жұмыс істеді де, жабылып қалды.

Себебі меншік иесі ғимаратты  жеке кәсіпкерге сатып жіберіпті.

Мұражайдың үлкен бөлігін аштық тақырыбына арнауды көздеген біздің жобамыз жүзеге асырылмай қалды. Дегенмен алдағы уақыттарда  тоталитаризм жылдарындағы үздіксіз жасалған саяси қуғын-сүргін мен халқымызды ұлттық апатқа ұрындырған ашаршылық  қайғы-қасіреттерін  ұмыттырмай, ел-жұрт жадына әрдайым көрнекі түрде салып тұратын, өткен тарихи жолдың ауыр кезеңдерінен  танымды да тағлымды сыр шертетін ғылыми-ағартушылық мекеме ашылуға тиіс.

«Әділет» қоғамы мектеп оқушыларын тарихи зерттеушілікке баулитын «Тарихтағы адам. Қазақстан. ХХ ғасыр» деген тақырыппен үш жыл бойы байқау өткізді. Байқауға қатысушылардың едәуір бөлігі ауылдарында орын алған аштық іздерін өз әулеттерінің бастан кешкендері, қарт ардагерлер естеліктері арқылы жаңғыртты. Балалардың ізденушілік жұмыстарына ұстаздары жәрдемдесті. Ел ішіндегі мұрағаттарды біз осы жолмен де жиюға әрекет еткен едік. Біздің ойымызша, болашақ мұражайдың арнайы бір бөлімінен  Ұлттық Апат құрбандарының есімдерін жаңғыртып, қаралы тізім жасауды көздейтін  арнайы акция бастау алуға тиіс. Аштан қырылған  адамдардың аты-жөндерін  қалпына келтіруге бүкіл халық атсалыса алады: шежірешілер, отбасылық, әулеттік  мұрағат иелері, тарихшылар, әуесқой зерттеушілер, естелік жинаушылар өз деректерімен мұражай қорын толықтыруы керек. Дәлірек әм жұртшылыққа жақынырақ тілмен айтқанда - мұражайға келген әркім қаралы тізім экспозициясын өз әулетінен құрбан болған бұтақ тарихымен толықтырған болар еді.  Қолдан туғызылған ашаршылықтан қырылған жазықсыз жандарды атап еске алу осылай бүкілхалықтық іске айналып кетуі тиіс. Ортақ іске  азаматтардың баршасы атсалысарына күмән жоқ.

Бұл орайда әлемдік тәжірибеден үлгі алу да жөн болмақ. Бәріміз білетіндей, «қоңыр індет» атанып күллі адамзатқа сор боп тиген фашизм 1933-1945 жылдары Еуропаны мекендейтін миллиондаған еврейдің көзін жойды. Алты миллион. Қасақана  қырды. Еуропада осындай  трагедияға ұшыраған еврей халқының Таяу Шығыстағы тарихи отанында «Яд-ва-Шем» (қазақшалағанда - «Жад пен Есім») деп аталатын институт пен мұражай бар. Израильде, Иерусалим қаласындағы Герцль тауының етегіне орналасқан. Оның қызметі Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде еврейлердің басына түскен Апатты көрсетуге арналған. Мұражайдың құрылғанына жарты ғасырдан асты. Оның басты ұраны: «Ешкім ұмыт қалмау керек!» деген ғаламат шарт.

Яд-ва-Шемде арнайы жабдықталған Есімдер залы бар көрінеді. Онда, жалпы, екі миллионнан астам қаза тапқан жанның аты-жөні тіркелген. Сонда,  Есімдер залында - Апат құрбаны болған еврейлердің аттары үлкен экранға түсіп тұрады. Ал ондағы экспозициялар  Апаттың барлық сатыларын хронологиялық ретпен, түрлі көрнекі тәсілмен бейнелеп әңгімелейді. Көргендердің айтуынша,  әсіресе балалар залы айрықша әсерлі жасалған. Шырақтардың дірілдеген әлсіз сәулелері ғана жарықтандырған бұл қаракөлеңке залда күңіренген диктор даусы Апатта  опат болған балалардың есімдерін оқиды екен. Таусылмас тізім. Ал экранда сәби суреттері бірінен соң бірі шығып жатады. Зал күмбезі астындағы азалы ахуал сол сәтте сонда тұрғандардың түйсігін тітіркентіп, көпке ортақ қайғыны әрқайсысына сезіндіреді.

Мұражай адамдар бойына үміт үзіп торығу емес, aза тұтып қайғыру сезімін дарытады. Онда болғандар қамыққан көңілмен - адам өмірінің ештеңемен теңгерілмес бірінші құндылық болып табылатыны жайында тебіренеді. Қысқасы, сонау Апат музейі жұртты терең ойға батырады, адамгершілік жолға қызмет етуге бейілдік танытатын  шынайы сезімді қайрайды.

Тап осындай әсер-күш біздің мұражай-ескерткішке де тән болуға тиіс. Тек 30-жылдар нәубетінің құйқа шымырлатар тұстары қаншама. Егер ұлан-ғайыр Ұлттық Апат сатылары аштық деректерін көрнекі экспозицияларда ұтымды бейнеленер болса - ешкімді де жайбарақат қалдырмайтынына, келушілерді адам өмірін айрықша бағалаушылық рухта тәрбиелейтініне   күмән жоқ. Шежірешілер әр әулеттің аштық салдарынан үзілген бұтақтарын түгендегенде, келешекте Қасірет кітабын түзуге және еврейлердің қоңыр індет құрбандарына арналған «Жад пен Есім» атты әлемге мәшһүр мұражайы тәрізді тарихи тағлымы ересен еске алу орнын жабдықтауға болар еді.

Жойқын ашаршылықтар душар еткен Ұлттық Апат құрбандарын аза тұтатын арнайы күн белгілеудің де маңызы зор. Бұл ретте «Әділет» қоғамының қоғамдық өмірге кейінгі жылдары енгізіліп келе жатқан ұсынысын ескерсек - ондай күнге әр мамыр айының соңғы жұмасы арналғаны  оңды. Жыл сайын мамырдың соңында айналып  соғатын Азалы Жұма Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алатын 31 мамырдың алдына, не, тіпті, бір жұлдызға тұстас келуі мүмкін. Қалай болғанда да, біріне бірі сабақтас екі айдармен айшықталған осынау қаралы-салтанатты күндер барша іс-шаралардың имандық ажарын жарқырата ашып, бірін бірі толықтыра түсетін болады.

Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ,

Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы

төрағасының бірінші орынбасары,

жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты.

Соңы