Осыған дейін «Рэкетир», «Адасқандар», «Ағайынды», «Ликвидатор» сынды еңбектерімен көрінген режиссер Ақан Сатаев өзінің бесінші туындысы «Жаужүрек мың баланы» аяқтап, көрермен назарына ұсынды. Бұл фильмнің бұрынғы Сатаевтың қолтаңбасы қойылған фильмдерден айырмасы - «Қазақфильммен» бірігіп түсіріп, 2011 жылдың ең ірі жобасы деген атақ алғанында. 
«Жаужүрек мың баланы» көрермен көп күтті. Оны алғашқы күннен бастап-ақ кинотеатрға ағылған халықтың қарасынан байқауға болатындай еді. Сол нөпірдің қатарын толықтырып, жаңа туындының тұсаукесеріне біз де барып қайтқанбыз. Нәтижесі осы болды, көкейге келген сұрақтарды әзірледік те, режиссерге жолықтық.

- Ассалаумағалейкум!
- Уағалейкумассалам!
- Ағасы, әңгімемізді бүгінгі күннің жаңалығы болып тұрған «Жаужүрек мың бала» фильмінен бастасақ. Сіздің осыған дейінгі түсірген фильм­де­ріңіздің жанры әр түрлі болды ғой. Ал енді мына бесінші жұ­мысыңыз тарихи тақырыптағы фильм. Сіз үшін тың болған осы жанрға қандай дайын­дықпен келдіңіз? Және өзіңіз ұмтылған межеге қаншалықты жете алдым деп ойлайсыз?

Осыған дейін «Рэкетир», «Адасқандар», «Ағайынды», «Ликвидатор» сынды еңбектерімен көрінген режиссер Ақан Сатаев өзінің бесінші туындысы «Жаужүрек мың баланы» аяқтап, көрермен назарына ұсынды. Бұл фильмнің бұрынғы Сатаевтың қолтаңбасы қойылған фильмдерден айырмасы - «Қазақфильммен» бірігіп түсіріп, 2011 жылдың ең ірі жобасы деген атақ алғанында. 
«Жаужүрек мың баланы» көрермен көп күтті. Оны алғашқы күннен бастап-ақ кинотеатрға ағылған халықтың қарасынан байқауға болатындай еді. Сол нөпірдің қатарын толықтырып, жаңа туындының тұсаукесеріне біз де барып қайтқанбыз. Нәтижесі осы болды, көкейге келген сұрақтарды әзірледік те, режиссерге жолықтық.

- Ассалаумағалейкум!
- Уағалейкумассалам!
- Ағасы, әңгімемізді бүгінгі күннің жаңалығы болып тұрған «Жаужүрек мың бала» фильмінен бастасақ. Сіздің осыған дейінгі түсірген фильм­де­ріңіздің жанры әр түрлі болды ғой. Ал енді мына бесінші жұ­мысыңыз тарихи тақырыптағы фильм. Сіз үшін тың болған осы жанрға қандай дайын­дықпен келдіңіз? Және өзіңіз ұмтылған межеге қаншалықты жете алдым деп ойлайсыз?
- Бұл фильмнің дайындығы өте ұзақ уақытқа созылды. Мен өзім бір жарым жыл жұмыс істедім. Мен келгенге дейін «Қа­зақ­фильм» жарты жылдай дайындалған екен. Және ол кісілерден ұсыныс түскен кезде мен де бірден келісе салған жоқпын. Ермек аға Аманшаев ха­барласқан кезде «Ликвидатор» фильмін жарыққа шығарып жат­қанбыз. Осыншама үлкен жоба туралы ұсыныс түскеннен кейін өзімнің тобыммен ақылдастым. Ойландық, талқыладық. Қо­лымыздан келе ме, ой­дағыдай істей аламыз ба?! Жауап­кер­шілікті сезіндік. Ақыр ая­ғында тәуекел еттік те, келістік. Содан жұ­мыс басталды да кетті. Қозғап отырған тақырыбымыздың ауыр екенін ескеріп, картинаны қолымыздан келгенше көркем де нанымды етуге тырыстық. Актер таңдауға жиырма екі мың адам қатысты. Қазақстанның түкпір-түкпірінен іздедік. Дайындық мерзіміне өте көп уақыт кетті. Түсіру бас­талғанға дейін алты-жеті ай уақыт жан-жақты әзірлендік. Жалпы, кинода дайындық кезеңі - өте маңызды кезең. Түсіру тобы бір-бірімен танысып, түсінісіп, сценарийге үйреніп, образдарына кіріп, әбден пісіп, дайын болмайынша киноны бастауға болмайды. Егер таңдалған актер күдік туғызып тұрса, қайта таңдаған жөн. Кейін көрерміз, бір жөні болар деп бастап кетуге болмайды. Актер дұрыс дайындалуы керек.
Сценарийдің он екі нұсқасы болды. Түсіру тобынан бөлек, тарих жөнінде, тіл жөнінде кеңесшілеріміз жұмыс істеді. Жетісіне бір рет жиналыс жасап, талқылап тұрдық. Одан техникалық жұмыстарға шетелдік мықты-мықты деген мамандар араласты. Британдық скрипт доктор Клер Даунс деген кісі сценарийді қалыпқа келтірді. Бұл кісі атақты «Біржолы Америкада...» («Once upone a time in America») фильмінде жұмыс істеген. Тәжірибесі мол маман. Біз үшін үлкен мектеп болды. Көп нәрсе үйрендік деп ойлаймын. Монтажын Николас Трамбасьевич пен Кристофер Белл жасады. Николас «Такси» («The taxi») фильмінің, Кристофер «Борнның шарты» («The Bourne Ultimatum») фильмінің монтажын жасаған адамдар. Бұл жігіттер де өздерінің шеберліктерін көрсете алды. Енді осыншама еңбекпен жасалған дүниені халық жақсы қабылдауы тиіс деп ойлаймын. Жақсы қабылдап та жатқан секілді. Аллаға шүкір! Тіпті интернет сайттарының бірінде бір орыстың қызы: «Мен қазақ болмасам да, қазақстандық болғанымды мақтан етемін» деп пікір қалдырыпты. Бұл біз үшін қуаныш. Енді дәл осылай шетел де қабылдап жатса, нұр үстіне нұр болар еді.
- Шетелге шығаратын ойларыңыз бар ма?
- Әрине. Қазір Канн фестиваліне қа­тысу­ға дайындалып жатырмыз.
- Кинода тарихи оқиға мен аңыз қатар жүріп отырады...
- Сартай деген адам өмірде болған. Бірақ біздің Сартай жинақталған образ. Мен өз басым, тарихта аты қалмаған небір керемет батырларымыз болғанына сенемін. Сондай аты ел жадынан өшкен адамдардың ерлігін бір адам арқылы бейнелеуге тырыстық. Біз айтулы батырларымызды да көрсеттік. Бөгенбай батыр бар, Төле би бабамыз бар, фильмде көрінді. Бірақ кино негізінен ол кісілер туралы емес қой. Ол кісілердің ерліктері, ол кісілерге қатысты оқиғалар тек екінші назарда өрбіп отырды. Ал негізгі назарда көрерменге белгісіз жаңа образдар. Олар - жетім қалған жас балалар. Соғыстың қасіретін тартқан, кектенген балалар. Ақыр аяғында қазақтың бостандығы үшін жандарын береді. Біздің мақсатымыз - сол мың баланың ерлігін көрсету. Сол қаһармандарды бүгінгі жастарға үлгі ету. Ата-бабамыз қаншама қиындықты көрді. Бүгінгі күнге оп-оңай жеткен жоқпыз. Соны кейінгі ұрпақ, мына біз, бізден кейінгілер ұмытпауы керек. Тәуелсіздіктің қадіріне жетуіміз керек емес пе. Сол үшін де дүниеден өткен бабаларымыздың ерлігі арқылы өз-өзімізді тәрбиелеуіміз керек. Ойлағанымыз да сол болды. Бүгінгі бейбіт күнді баға­лауымыз қажет, тәубе дей білуіміз керек, оны сақтау бізге парыз дегенді айтқымыз келді.
- Сіз көбіне киноңызға әуесқой әр­тістерді аласыз. Кейін олар елге танылып, жұлдыз болып кетеді. Басқа бір режиссерлер кәсіпқой әртістермен кино түсіріп жатады. Бірақ олардың киносы көпке танылмай, қарабайыр болып қала береді. Онда ойнаған әртістер сценарийді жатқа бі­летіндері көрініп тұрады. Не де болса режиссердің кінәсі ме деп қаламыз. Сіздің бір режиссерлік құпияңыз бар ма?
- Қазір осы жерде отырып алып, пә­лен­ше анандай, түгенше мынандай деп әріп­тестерім туралы пікір айта бастасам, ол ұят нәрсе болмақ. Мен әр режиссердің өзінше еңбек ететініне сенемін. Қазіргі жұмыс іс­теп жүрген ағаларым мен інілерімді баға­лай­мын. Ол кісілердің барлығы талантты режиссер деп айта алмасам да, бірақ олар­дың әрқайсысы еңбектеніп жүр, тырысып жүр деп айта аламын. Сол үшін де құрмет­теймін.
- «Ағайынды» фильмінде негізгі сценарийге қатысы жоқ, бірақ өмірде кездесетін оқиғалар жүреді. Мысалы, басты кейіпкер­лердің бірі - Шыңғыс әке-шешесін шығарып салып тұрған көріністе, бер жақта Ерсайын ақсақал ауыл адамымен сөйлесіп тұрады. Осы кезде ар жақта машинаға еңкейіп, анасына сөйлеп жатқан Шыңғыстың «ана арттағы пакетті...» деген секілді бірнәрсе ай­тып жатқаны естіліп қалады. Тура өмірдегідей жағдай. Қаладағы ұл ауылға сәлем-сауқат салып беріп жатыр. Тура сол «пакетке» қатысты диалог болмай-ақ қойса да ештеңе етпес еді, бірақ Сіз қосыпсыз. Сол сияқты тағы бірнеше жерде сондай эпизодтар бар.
- Иә, оны дұрыс айтып отырсың. Ки­нодағы жағдай өмірдегідей болуы тиіс. Ұсақ-түйек нәрселер жүре беруі керек. Актер сонда ғана ашылады. Фильмге өмірде көргенімді қосуға тырысамын. Егер өзің айтқан эпизодтағыдай, қарапайым тірші­лікте кездесетін кішігірім нәрселер арқылы киноның ішінде шынайы өмірдің атмосферасын туғыза алсаң, актер жалындап жана жөнеледі. Өйткені, өз тәжірибесімен ұштасып кетеді ғой. Сол үшін түсірілім кезінде актерлермен, оператормен, сценарийспен, тіпті жарық түсірушімен де ақылдасамын. Бәрін шынайы шығаруға тырысамын. Күнделікті тіршілікте айна­ламдағыны бақылап, есте сақтауға тырысамын. Кейін жұмысыма сол азық болады.
- Кейінгі шыққан отандық киноларымызда анайы көріністер пайда бола бастады. Осыған не айтасыз?
- Еліміздің, халқымыздың имиджіне зияны келетін нәрселерді түсіруге қар­сымын, тіпті ондайға жолаудан аулақпын. Маған ондай ұсыныстар да түскен. Шетелдерге кинофестивальдарға барғанда бір байқағаным, неғұрлым өз еліңді жабайы етіп көрсетсең, соғұрлым жоғары баға­ланасың. Маған осы нәрсе ұнамайды...
Жаман нәрсені көрсету арқылы, одан жирендіріп, жақсы іс істеуге болады. Бірақ сол жаман істі насихаттап жіберуге болмайды. Көрерменді жамандыққа итер­мелейтін кез келген нәрседен қашуымыз керек. Өйткені, біз барлығымыз Алланың алдында жауап береміз! Әр сөзіміз үшін, әр қылы­ғымыз үшін. Тіпті оған дейін, осы дүние­де, адамдардың алдында, бала-ша­ғамыздың, ата-анамыздың алдында да ұят емес пе?! Дәстүрімізді, ұлттық құн­ды­лықтарымызды қызғыштай қорып, сақтап, бізге аманат етіп кеткен ата-бабамыздан да ұят емес пе?!
- Сіздің осыған дейінгі төрт фильміңіз де ақиқатқа үндеуден, яғни уағыздан кенде емес...
- Бір Аллаға сенетін адаммын. Және жоғарыда айтқанымдай, әр сөзіме, әр ісіме жауап беретінімді естен шығармауға тырысамын. Сосын, кино деген - идеология ғой. Біз осыны түсінуіміз керек. Мысалы, АҚШ қалай жұмыс істеп отыр? Біз жылына жа­рыққа шығатын киномызды ондап санасақ, олар жүздеп санайды. Ішінде жаманы да бар, жақсысы да бар бірнеше фильм тү­сіреді. Сол жүздеген фильмнің өздерінде көрсетілетіндерінің, ауқымды шеңберде насихатталатындарының тоқсан пайызы патриоттыққа тәрбиелейтін, адамдық құндылықтарды насихаттайтын дүниелер. Яғни, жөні түзу кинолар. Оларда әр түрлі қоғамдар жұмыс істейді. Тіпті, кей кинолар сол қоғамдардың тапсырысымен шығады. Мысал үшін, «Отбасын қорғау» қоғамының тапсырысымен отбасылық құндылықтарды насихаттайтын фильмдер түсіріліп жатады.
Олар қаһарман жасай біледі. Байқасаң, олар туларын, әнұрандарын керемет құр­меттейді. Шеттерінен патриот.
- Олардың кинолары бізге зиян болса да, өздеріне пайдалы болып тұр ғой...
- Иә, қазір тіпті, біздің балаларымыз Екін­ші дүниежүзілік соғыста АҚШ жеңді деп ойлайды. Ең қаһарман халық АҚШ-тың халқы болып тұр. Қазір енді орыстар осыны түсініп, киноларындағы идеологияны қолға алып жатыр. Милиция туралы, әскерилер туралы қаншама кино шығарып жатыр. Біз де қалып қоймауымыз керек. Рухты көте­ретін дүниелер жасауымыз керек. Міне, «Жаужүрек мың бала» соның бастамасы іспеттес. Сондықтан да «Қазақфильмнің» осындай тақырыпты көтере бастауы өте орынды және мақтауға тұрарлық деп ойлаймын.
Ал енді бар нәрсені бар екен деп көрсете берсек, тек фильмді түсіріп, артынан ақшасын жинап алып қана отыра берсек, онда адамдығымыз қайсы?
- Қазір кино әлемінде алдыңғы қатарды алып отырған елдер кезінде империя болған, держава болған мемлекеттер. Мәселен, АҚШ, Франция, Италия, Түркия, Иран. Сонда мәселе тектілікте жатыр ма?
- Мәселе - тектілікте дегенге келіскім келмейді. Кезінде дүркіреген гректердің киносын біз бүгінде білмейміз де ғой. Көп нәрсе экономикаға байланысты деп ойлаймын. Кино түсірілсе, оның ақшасы қайтып отыруы керек. Сонда ғана келесі кино түсіріледі. Біздің елде көлемді қаржыға түсірген кино өзін-өзі ақтай алмайды. Егер санымыз ең болмағанда елу миллион болғанда (Алла сол күнге жеткізсін!), еліміздегі кино нарығы қызу болар еді. Әжептәуір көлемдегі кинолардың шығыны халықтан қайтар еді. Ал біздің қазіргі жағдайымызда, «Жаужүрек мың бала» секілді қымбат кино түсіру үшін, үкіметке қарауға мәжбүрміз. Бұндай үлкен көлемді жобаға мемлекеттің көмегінсіз ешбір жекеменшік студия аяқ баса алмайды. Одан кейінгі үміт - шетелге шығару. Егер фильмді шетелдік дистрибютерлер ұнатып, келісім-шарт жасасып жатсақ, онда Құдай берді деген сөз. Олар фильмді қалай тарату керек екенін біледі. Мысалы, «Жаужүрек мың баламен» кинотеатрға бір күнде шыққан «Кек қайтарушылар» («Avengers») фильмі алғашқы аптасында алты жүз миллион доллар жинап алыпты. Біз Қазақстан көлемінде дүрлігіп жатсақ, олар әлем көлемінде дүрлігіп жатыр. Сол әлемдік кино нарығына, алпауыттар базарына кіруге тырысуымыз керек.
- АҚШ-та «Бастау» («Inception»), «Ко­рольдің сөйлеген сөзі» («The King's Speech»), «Әртіс» («The Artist») сынды кинолар жүлде алып жатыр. Бұл туындылар осыдан бес жыл бұрынғы фильмдерге мүлде ұқсамайды ғой. Айтқым келіп отырғаны, олар жыл сайын ерекше бірнәрсе ойлап табады. Ал біз бол­сақ, солардан қалған ескі сүрлеумен аяңдап келе жатырмыз. Қашан елдің бәрін басып озып, жаңалық ашамыз?
- АҚШ - кино әлеміндегі тенденцияларды қалыптастырып, соны соқпақтарды бастап отырған бірден-бір ел. Біз ғана емес, жалпы дүниежүзі негізінен сол АҚШ салған жолмен жүріп келеді.
Қазіргі қазақ киносы тұрған кезеңді - қуып жету кезеңі деп атауға болар еді. Бұл кезеңсіз, келесі жаңалық ашу кезеңіне өту мүмкін емес. Оның үстіне, жоғарыда айт­қанымыздай, Қазақстандағы кино нарығы тәжірибе жасап, тәуекелге баруға мұрша бермейді. Егер тың нәрсе жасап, ол халық­тың көңілінен шықпай қалса, омақаса құ­лауың мүмкін. Одан кейін фильм түсіре алмай қалуың да ғажап емес. Бірақ Құдай қаласа, алдағы уақытта дүниені дүр еткізіп, жаңалық ашатын режиссер қазақтан шығады және оларға тиісті жағдай жасалады деп сенемін.
Қазір Голливудта Тимур Бекманбетов жүр. Ол кісіге Құдай күш-қуат берсін! Егер сол кісі Голливудты шулатып, жаңалық ашса, әлем сол кісінің тәжірибесін пайдаланып жатса, жеңістің көкесі сол болмақ.
- Біздің өзіміздің ұлттық кино мек­тебіміз бар ма?
- Шәкен Аймановтардан асып қайда барамыз. Ол кісілерді ұмытуға болмайды. Біз үшін одан артық мектеп те жоқ.
- Тағы да «Жаужүрек мың бала» туралы... Фильмнің сценарийі үшке бөлінетін сияқ­ты. Үш оқиға бар, үш тартыс бар. Алғаш­қы бөлігі - жоңғардың батыры Аюрды өл­тіргенге дейін, екіншісі - Таймастың Сар­тайға опасыздық жасауынан бастап ке­ші­рімге келулеріне дейін, үшіншісі - жоң­ғарлармен болатын ақтық сайыстағы оқи­ға.
- Фильм сценарийіндегі қызыл сызық - Сартай. Яғни оқиға осы кейіпкердің айналасында өрбиді. Біз бұл фильм арқылы көп нәрсені қамтуға тырыстық. Ішінде экшн да, махаббат та, комедиялық көріністер де болсын дедік. Бір мезгілде көпшіліктің көңі­лінен шыққымыз келді. Монтаждаған кезде киноның он төрт нұсқасы шықты. Қаншама сахнаны алып тастадық. Он төр­тінші жобасы осы болды.
- Кинода қазақтың сұлтандары жиналатын үйге қарағанда жоңғарлардың ордасы асқақ, кербез, әдемі болып шық­қан сияқты ма, қалай өзі?
- Бұл - тарихи шындық. Тарих жөніндегі кеңесшілеріміздің айтуынша, ол кезде Жоңғар бізге лайықты дұшпан деп қарамаған да. Өздерінің әскері мықты, от қаруы бар, сан жағынан да көп болған. Ал біз болсақ, бір тудың астына жинала алмай, бірлігіміз болмай, өзімізбен өзіміз қырқысып жүрген елміз ол кезде. Екі түмен әскермен келіп, қырып өтеміз деп ойлаған. Біз соны көр­сетуге тырыстық. Ауызбіршіліктің болмауынан келер зиянды көрсетуге тал­пындық. Әйтпесе Рақымжанды бір топ жоңғар өлтіретін көріністі алып қарайтын болсаңыз, қазақтың тектілігін ап-айқын бейнелеп тұр. Біздің нашарлығымыз тексіздігімізде емес, бірлігіміздің жоқ­ты­ғында. Көрсеткіміз келгені - осы.
- Осы жоңғар туралы қаншама кино түсірдік. Жалғыз жауымыз жоңғар сияқты. Жалғыз ерлігіміз жоңғарды жеңгеніміз сияқты. Одан басқа да қан­шама трагедия өтті басымыздан. Қазір Жер бетінде жоңғар жоқ екен деп түсіре береміз бе, әлде? Үш ғасыр бас бос­тан­дығымызды алған елге қарсы күресіміз бар мысалға... Сондай тақы­рыптарды қа­шан түсіреміз?
- Рас, біздің көрмеген қорлығымыз жоқ. Бірақ бұл мәселеде абай болу керек. Біз бір кино түсіретін болсақ, оны өзгелер әр түрлі мағынада түсінуі мүмкін... Қасіретімізді көрсететін нәрсені түсіру керек. Бірақ ескі кекті қайта қоздыратындай етіп емес, керісінше, елді біріктіретін дүние жасау қажет. Мәселен, Ұлы Отан соғысы туралы түсіруге болады. Қазаққа қаншама қасірет әкелді және қазақтың Жеңіске қосқан үлесі қаншама! Аштықты да түсіру керек. Бірақ оны да саясиландырмай-ақ көрсеткен жөн. Бейімбет Майлиннің «Күлпашы» секілді етіп жасау керек. Сталинді сөйлетпей-ақ, қайғыны ашуға болады.
Ал енді жоңғар жоқ екен деп түсіре бе­реміз бе дегенге айтарым, біз кинода жоң­ғарларды құрметке лайық халық ретінде көрсеттік. Өйткені, ол халықтың да өз трагедиясы болды. Бізді жайдан-жай шапқан жоқ, олардың да өздерінің сенген шын­дықтары болды. Біз соны ескеруге тырыстық. Қолбасшыларының баласы өлген кезде, «жекпе-жекте, ерлерше өлді, ол үшін кек қайтармаймын» дейтін жері бар. Осы көрініс жоңғардың да адам екенін, олардың да қасіреті болғанын айтуға арналған кө­рініс болатын.
- Жоғарыда айтқанымыздай, бес фи­ль­міңіз бес жанрда болды. Болашақта қай жанрға тұрақтамақ ойыңыз бар?
- Менің жаныма экшн, мистикалық трил­лер жақын. Комедия да түсіріп көргім келіп жүр. Бірақ барлығы сценарийге келіп ті­реледі ғой. Егер мықты сценарий болса, ол қай жанр болса да, тіпті арт-хаус болса да, түсірер едім.
- Келесі жұмысыңыз не болуы мүм­кін? Жоспар бар ма?
- Ұлы Отан соғысы туралы болып қалуы мүмкін. Тағы бір триллердің жобасы бар. Со­сын Тимур Бекманбетовтен ұсыныс түсті. Бұл бірақ таза ресейлік жоба. Көреміз енді.
- «Рэкетир» фильміңіз күні бүгінге дейін ең табысты фильм ретінде рекордтан түспей келіпті. Енді «Жаужүрек мың ба­ланың» табысы одан асатын түрі бар ма?
- Алла қаласа, амандық болса, асады. «Жаужүрек мың бала» фильмінің түсіру тобына рахметімді айтқым келеді. Фильмнің айналасында бес жүздей адам жұмыс істеді. Сондай-ақ, моңғолиялық әріптестеріме ал­ғыс білдіремін. Жоңғарлардың образын сол кісілер жасады. Және де «Қазақ­фильм­нің» үлесін тағы бір айта кетпеске болмайды. Істі біз тындырсақ та, бастаманы көтерген, қаржыландырған, ұйымдастырған сол «Қазақфильм» акционерлік қоғамы.
Тағы бір айтқым келетіні, біздің отандық киномыз, Аллаға шүкір, дамып келеді. Қан­дай кино болса да, шыққаны дұрыс. Сапасы төмен болсын, жоғары болсын. Жүре келе түзеледі. Сынның да болғаны жақсы. Бірақ пікірден айырмашылығы бар, қазаққа жаны ашитын, дәлелді, сапалы сын болуы керек.
- Әңгімеңізге рахмет.
- Саған да рахмет.

Сұхбаттасқан Арман ӘЛМЕНБЕТ

«Қазақ әдебиеті» газеті