Қазіргі таңда ислам және жалпы дін құбылысы туралы «таза ислам», «дәстүрлі ислам» және «байсалды ислам» ұғымдары арқылы берілген «қалыпты таңбалар» мен «қорытындылар» түрлі деңгейде, әр түрлі дәрежеде бұқаралық ақпарат құралдарында өте жиі айтылып жатыр. Оған қоса «экстремистік, террористік» әрекеттерді анықтау және оны сараптайтын орталықтар да мемлекеттік деңгейде жұмыстарын бастап кетті.  Кез келген инстанциялардың Ішкі саясат бөлімдерінің де негізгі айналысатын басты шаруасы дін болып қалыптасып үлгерді.Алайда, мемлекеттік, сонымен қатар, қоғамдық интитуттардың бұл мәселе зайырлылық ұстанымымен үндесе ме жоқ па деп бас қатырып жатқан методологиялық талдауларды әзірге көре алмадым.  Сонымен дін Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ең бірінші орынға шықты. Бұл ішкі және сыртқы саясатта да солай болып тұр. Керек десеңіз әлемдік проблема болып табылатын «діндер аралық тепе теңдіктер мен үйлесімділіктерге де» дәстүрлі тұрғыда дін өкілдерін Астанаға жинап, пікір алысып ой салып жатырмыз. Бұл құбылыстарға келіңдер жауап іздейік деген ниеттің өзі өте жақсы. Бірақ...бірақ ол істің механизмі туралы сүрлеу бар ма. Сондықтан шешілмейтін проблемалар қатарында ғасырлар бойы келе жатыр емес пе. Бүгін дін неліктен басты назарда тұр? Бірінші жауабы дін әлемде саясаттың басты құралына айналды.

Қазіргі таңда ислам және жалпы дін құбылысы туралы «таза ислам», «дәстүрлі ислам» және «байсалды ислам» ұғымдары арқылы берілген «қалыпты таңбалар» мен «қорытындылар» түрлі деңгейде, әр түрлі дәрежеде бұқаралық ақпарат құралдарында өте жиі айтылып жатыр. Оған қоса «экстремистік, террористік» әрекеттерді анықтау және оны сараптайтын орталықтар да мемлекеттік деңгейде жұмыстарын бастап кетті.  Кез келген инстанциялардың Ішкі саясат бөлімдерінің де негізгі айналысатын басты шаруасы дін болып қалыптасып үлгерді.Алайда, мемлекеттік, сонымен қатар, қоғамдық интитуттардың бұл мәселе зайырлылық ұстанымымен үндесе ме жоқ па деп бас қатырып жатқан методологиялық талдауларды әзірге көре алмадым.  Сонымен дін Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ең бірінші орынға шықты. Бұл ішкі және сыртқы саясатта да солай болып тұр. Керек десеңіз әлемдік проблема болып табылатын «діндер аралық тепе теңдіктер мен үйлесімділіктерге де» дәстүрлі тұрғыда дін өкілдерін Астанаға жинап, пікір алысып ой салып жатырмыз. Бұл құбылыстарға келіңдер жауап іздейік деген ниеттің өзі өте жақсы. Бірақ...бірақ ол істің механизмі туралы сүрлеу бар ма. Сондықтан шешілмейтін проблемалар қатарында ғасырлар бойы келе жатыр емес пе. Бүгін дін неліктен басты назарда тұр? Бірінші жауабы дін әлемде саясаттың басты құралына айналды. Бұл транценденттілік тұрғыдан, ал енді имманенттілік тұрғысынан да жауабы да өте қарапайым. Егер дін өз функциясын жүзеге асырса, ең болмағанда негізгі жораларын орындай білсе, қоғамда дін басты назарға алынбас еді. Бұл ахуал екі себептен туындауы мүмкін. Біріншісі, діни тіршілік, яғни, дін - ой-сана, сезім және іс тұрғысынан өзін жаңғырта алмаса, онда дін өз тіршілігінің маңызды бөлігін жоғалтады. Екіншісі, дін өте жанды, белсенді болғанымен, оның өркен жаюына және дамуына қандай да бір себептер кедергі болғандықтан, дін шектеліп, тұншығып, өз функциясын жүзеге асыра алмай отыр. Міне Қазақстанда осы екі жағдайдың да іздері мен көріністері бар.

Сонымен бүгінгі Қазақстанда ғылыми тұрғыдан шешілуі қажет көп салалы діни мәселелер бар. Кеше кеңестік жүйе тарих бетінен жойылғанда, осы кеңістікте дін - өшкенімізді жандырып, жоғымызды түгендейді деген құлшыныспен үміттің көзі ретінде үлкен құбылысқа айналды. Дін - мәдениетімізді, салт дәстүрімізді, санамызды, жан сарайымызды қалыпқа салатын жол. Енді қараңыз, діннің өзі мәселелерді шешу үшін жіберілген Құдайлық институт болса, онда дін қалай мәселе болады?

Діннің өзі, әрине ешқашан проблема болмайды. Бірақ дін қоғамда танымдық, ғылыми, идеялық және практикалық тұрғыдан өзіндік функционалдық тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмаса, басқа қолайсыз жағдайларға себеп болып, әр түрлі топтардың: үміттердің, қанаушылықтың, өштік пен дұшпандықтың объектісіне айналып кетуі мүмкін. Дін мәселесімен әр түрлі деңгейде шұғылданып жүргендер бірге, бірлікте және қатар өмір сүру жолдарын таба алмайтын болса, дін әр деңгейде проблема бола бастайды. Негізінен қоғамымызда дінге қатысты мәселелердің дені психологиялық және танымдық себептерден туындап отыр. Басты мәселе мұсылмандардың діни танымында жатыр.

Таным дегеніміз кең мағанада - болмысты танытатын, бар нәрсені ойда кескіндеп, мүсіндейтін айна. Бірақ, құбылыс пен оның танымы өзара сәйкес келе ме? Яғни, адам болмысты сол қалпында тани ала ма?

Болмыстың танылуы әрдайым біртектес бола бермейді. Танымды сипаты мен анықтамасына қарай діни, философиялық, ғылыми, өнер, тұрмыстық және оккульттік және тағы басқа деп бөлуге болады. Бұл танымдардың әрбірінің адамның тіршілігі мен өмірінде өзіне тиесілі орны мен рөлі бар. Осылардың ішіндегі діни таным - табиғаты мен ұстанымы жағынан жоғарыдағы басқа танымдардан ерекше. Діннің өзегін аян  яғни, Құдайдан келген таным құрайды. Сондықтан да аян өзгермейді, абсолюттік ақиқат ретінде қабылданады. Бірақ, бұл қабылдау - толығымен иман, сенімге тікелей қатысты. Алланың аяны ақиқат. Өйткені, абсолют және өте кемел болмыста кемшілік жоқ. Міне, сондықтан да Алланың аянының дұрыстығы мен бұрыстығы пікірталасқа орын жоқ. Дұрыстығына иман еткен сол дінде қалады, иман етпегендер де ол діннен шығады. Өйткені, діннің негізінде абсолют ретінде қабылданған таным бар. Бұл құбылыс кез-келген діндер үшін ортақ.

Дінде Алланың аянымен бірге адамға тән танымдар да қатар өмір сүреді. Бұлар, негізінен Алланың аянының түсіндірмелері. Дінде әр түрлі мазхабтар мен тариқаттардың болуының себебі - бір мәселе төңірегінде әр түрлі пікірлер мен түсініктердің болуы дер едік. Бұл айырмашылықтар Алланың аянының әр түрлі түсіндірілуінен туындайды. Сондықтан бір дінде, Алланың аянына негізделген әр түрлі түсініктер мен құлшылық формалары кездеседі. Бұл - табиғи нарсе.

Ислам дінде суннилік, шиилік сияқты догмалық-доктриналық мазхабтар мен ханафилік, шафиилік, ханбалилік сияқты құқықтық мазхабтар және осы мазхабтардың негізінде де әр түрлі нақшбандийа, кадрийа, иасауийа, маулауийа, маламийа, халуатийа, байрамийа, рифаийа, сулайманийа секілді тариқаттардың барлығы Құранға негізделген. Бұлардың айырмашылықтары мен ерекшеліктері Құранның ұстанымдары мен үкімдерінің түрлі-түрлі түсіндірілуінен туындайды. Кейінгі кездері бұларға локальдық және глобальдық идеологиялық тұжырымдар қосылды. Сондықтан айырмашылықтар, діндегі адамға тән танымдардан келіп шығады. Ал кейінгі қосылған танымдық аспектіге дін мен дәстүрдің аймақтық тайталасы да кіреді. Ал адамға, мұсылманға бірдей, бір стандартта танымды күштеп тануға болмайды. Бұл - Құрандық ұстаным. Солай болса да әлемде қазір «ибрахими діндер» немесе «діндераралық тұтастану» идеясы да таңылып келеді. Ислам өркениетіндегі тафсир, хадис, фиқх және қалам сияқты ілімдер де негізінен адамның ой-өрісі мен іс-әрекеттердің жемісі және адамға тән танымдардан құралған, қалыптасқан. Ал бұл танымдардың дұрыстығы мен бұрыстығы мәселесі төңірегінде пікірталас жүргізуге болады. Өйткені, бұл танымдар адамға тән болғандықтан өзгермейтін танымдар емес. Әрбір ағымның өкілдері өздерінің мұраты мен Алланың мақсатын бір деп біледі. Сондықтан осы түсініктер мен иланған үкімдері - олар үшін тура жол, шариға. Міне, діни танымды басқа танымдардан ерекшелеп тұрған ең маңызды сипат. Дей тұрғанмен қазір мұсылман әлемінде жаңа тафсир жаңа тұжырым шыға қойған жоқ. Шықса да Батысқа қарай еліктіріп исламды хритиан әлемі арқылы түсіндіргісі келіп тұрады. Сондықтан пікірталас ислам негізінде емес, Батыс пен Шығыс арасындағы тайталасқа барып тіреле береді. Ал Батысқа сол керек. Мұсылмандар өзара ортақ көзқарасқа келе алмай, мәңгіге жіктеле береді.

Бір мәселе төңірегінде әр түрлі сенімдердің болуы адамның табиғатынан екенін, одан құтылудың мүмкін еместігін білуіміз керек және екінші жағынан бір ғана ақиқаттың бар екеніне сеніміміз болуы керек. Негізінде ақиқат біреу, Алла бір. Бұл жағдайда плюрализмді қабылдасақ, Алланың білуі мен білінуі мәселесі қайшылық туғызуы ықтимал. Әрбір топтың ақиқат өлшемі өздерінің қабылдаған сенімі шеңберінің ішінде. Басқа түсіндірмелер мен үкімдер олар үшін қате немесе дұрыс жол емес. Бұл - діни танымның негізгі табиғаты. Міне осы ақиқатты мұсылмандар бүгінгі күні қабылдағысы келмейді. Зорлық, үстемдік еткісі келеді де тұрады. өйткені олар балалық дәуірді басынан өткеріп жатқандықтарын да сезінбейді. Бұл жерде Құранның ұстанымын да мойындағысы келмейді. Себебі менікі ғана дұрыс деген таным басым тұрады. Бұл ақылдың емес, нақылдың немесе діни танымның сипаты. Ал ислам әлемінде қазір ғылыми емес, діни таным, ақыл емес, құрғақ қағидалар белең алып барады. Діни танымда үкімнің - өздері қабылдаған аянның түсіндірмесіне мойынсұну мәжбүрлік. Олай болмаған жағдайда күдік жайлайды. Бұл сенімнің әлсіз екендігін көрсетеді. Негізінде, адамдағы, қоғамдағы діни тіршілікті, (тансцендентальды) Құдіретті болмыстан келген аянның өмірдегі қолданысынан көре аламыз. Ал, аянды күнделікті өмірде қолдану - дін шеңберіндегі түсіндірмелер мен адамның танымына қатысты. Бұл тұрғыдан алғанда, діни тіршілікте айырмашылықтар, яғни, плюрализм басым. Бірақ, Адам кемел болмыс емес, сондықтан «абсолюттік таным» иесі бола алмайды. Адамның ең дұрыс танымға жету жолы - ғылым. Ал ғылым да бір қалыпты емес, әрдайым өзгеріп, дамып отыруының өзі адамның абсолюттік таным иесі бола алмайтынын көрсетеді.

Дегенмен, адамның уақыт өткен сайын мұрат еткен танымға жететіні рас. Ал, абсолюттік таным, адам үшін әрдайым идеал болып қала береді. Алланың өзін, аянын түсіну, ұғынуда  да адамның психологиялық-гносеологиялық ахуалы да солай. Бір мәселе төңірегінде танымның түрлі болуының себебі - танымның өзгергіштігіне қоса, адамдар арасында танымға жетудегі ең басты қабілеті болып табылатын ойлау мен сана қабілетінің деңгейі және мәдениеттің әртүрлілігі мен көп қабаттылығы. Осындай көптүрлілікті (плюрализмді) бір тектілікке негіздеу немесе әр түрлі көзқарас пен түсініктердің беруін ғана қоғамда үстем қылу тек деспотизммен күшпен, зорлықпен ғана жүзеге асады. Бұл шешім - адамның ойлау мен сенім еркіндігіне жасалған қиянат деген сөз. Бұл адам үшін нағыз зұлымдық.  Алланың өзі Құранда «.....қаласам, барша адамзатты мұсылман қылар едім» деген аятын ұмыта береміз. Алланың орнына өзімізді қойғымыз келеді. Алланың атынан арлабай ақ оп оңай үкім айта беретінді шығардық. Бұрын «қазақтар бас басына муфти болып жүр деуші едім». Енді қарасам Алланың орнына үкім беруді де ар санамайды. Алланы меңгеру, ақиқатты меңгеру дегеннің өзі ахлақсыздық емес пе еді.

Осы жерде «Алланың аянының өзі әр түрлі ұғынылса, әр түрлі түсінілсе, онда сенім бірлігін қалай қамтамасыз етуге болады?» деген орынды сұрақ туындауы мүмкін. Бұндай сенім бірлігі, кез-келген діндегі өзгермейтін негізгі тұғырлар мен ұғымдарға сену арқылы жүзеге асады.  Бұл тұғырлар - иманның негіздері болып табылады. Осы иман негіздерін қабылдағандар сол діннің өкілі болып қала береді, қабылдамағандар да бұл діннен тыс қалады. Ислам дінінде Алланың бірлігіне, Пайғамбарларына, кітаптарына, ақырет күніне, періштелеріне сену, осыларды қабылдау ислам дінінде бірлікті қамтамасыз етеді. Құранда, Ниса сүресінің 136-аятында сенім бірлігінің негізі көрсетілген. Онда (Ей иман етушілер, Аллаға, оның пайғамбарына, түсірген Кітапқа және одан бұрын да түсірген кітапқа иман келтіріңіз! Егер кімде-кім қабылдамай күпірлік етсе, онда ол шын мәнінде адасуда» деген мағынада анық нақтыланған. Міна осы аятты да елемей, кейбір бауырларымызды ислам мұхитының ішінен атып тастағымыз келеді. Сопыларды исламға үш қайнаса сорпасы қосылмайды дедік. Сол кезде діни таным құбылысын, оның тарихи тәжірибесін де жоққа шығарып отырғанымызды біле бермейміз.

Иман, сенім бірлігін қоса әр түрлі діни тәжірибелер мен ғибадаттарда да бірлік бар. Бұл бірлік мазхабтар мен тариқаттардан көрінеді. Мазхаб немесе тарихаттар Алланың аянының түсіндірмесінде ең ықпалды әрі ғұлама, кемел-ұстаздың уағызы мен тәліміне мұқтаж адамдар тобының табиғи сұранысынан пайда болады. Дінде, тарихи процестер негізінде пайда болған осындай діни топтар қоғамының талабына туған құбылыстар. Қоғамдық сана мен өмір шындығынан қашып құтыла алмайсыз. Бұларды жоқ санау діннің ерекшелігіне және адамның табиғатына сыймайтын іс. Сайып келгенде танымға негізделген кез-келген іс-әрекеттер плюрализм сипатында болатындығы анық. Сондықтан, бұл ұстанымның адам баласының қашып құтыла алмайтын тағдыры екендігін сезінген абзал... осы ұстаным - діндарлар арасындағы төзімділіктің толеранттылық негізі. Діндераралық төзімділік пен өзара құрметте осы ұстанымға тікелей қатысты.

«Абай-ақпарат»