Қазақстанның Конституциялық мәртебесі әлеуметтік мемлекет ретінде мемлекеттік әлеуметтік саясатты оның барлық шешуші бағыттары бойынша тұрақты жетілдіріп отырудың қажеттілігімен ерекшеленеді (халықты әлеуметтік қорғау, білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын үй құрылысы, көші-қон саясаты, дене шынықтыру және спорт, жастар және гендерлік саясат).

Соңғы жылдарда Қазақстандағы күрделі және алуан түрлі үдерісті және қоғамдық саяси өміріндегі оқиғаларда республика басшысы әлеуметтік саладағы мемлекеттің қызметіне және оның органдарының қызметіне баса назар аударуға шешім қабылдады. Әсіресе бұл «Казахстанская правда» газетіндегі 10 шілдедегі ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына жиырма қадам» мақаласында көрініс алды. Өзінің мазмұнының негізділігі бойынша толық қанды бағдарламалық құжат болудан үмітті.

Осындай жолмен, Жалпыға Ортақ еңбек қоғамы идеясын көтеру және жүзеге асыру арқылы мемлекеттік билік органдарының барлық деңгейіндегі қызметін республика азаматтарының әл-ауқатын көтеруге ықпал етуге бағытталған ұзақ мерзімді стратегиялық тренд қалыптастыру жүруде.

Қазақстанның Конституциялық мәртебесі әлеуметтік мемлекет ретінде мемлекеттік әлеуметтік саясатты оның барлық шешуші бағыттары бойынша тұрақты жетілдіріп отырудың қажеттілігімен ерекшеленеді (халықты әлеуметтік қорғау, білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын үй құрылысы, көші-қон саясаты, дене шынықтыру және спорт, жастар және гендерлік саясат).

Соңғы жылдарда Қазақстандағы күрделі және алуан түрлі үдерісті және қоғамдық саяси өміріндегі оқиғаларда республика басшысы әлеуметтік саладағы мемлекеттің қызметіне және оның органдарының қызметіне баса назар аударуға шешім қабылдады. Әсіресе бұл «Казахстанская правда» газетіндегі 10 шілдедегі ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына жиырма қадам» мақаласында көрініс алды. Өзінің мазмұнының негізділігі бойынша толық қанды бағдарламалық құжат болудан үмітті.

Осындай жолмен, Жалпыға Ортақ еңбек қоғамы идеясын көтеру және жүзеге асыру арқылы мемлекеттік билік органдарының барлық деңгейіндегі қызметін республика азаматтарының әл-ауқатын көтеруге ықпал етуге бағытталған ұзақ мерзімді стратегиялық тренд қалыптастыру жүруде.

Осыған орай, «Рейтинг.kz» зерттеу агенттігі тамыз айында ҚР Президентінің әлеуметтік модернизациялау жөніндегі шешуші тапсырмаларына қатысты объективті бағалау алуға бағытталған рейтингтік зерттеу жүргізді. Зерттеу өз кезегінде Елбасының үкіметке берген 20 тапсырмасын құрайтын 52 сәйкес мақсатына қатысты жүргізілді.

Сонымен бірге, көрсетілген бағалауды алу үшін өзектілік, қойылған міндеттің нақтылығы және ҚР Президентінің қарастырған мақсаттарын орындаудың айқындығы.

Зерттеу аясында сауалнама жасау жолымен үкіметтік емес ұйымдар мен сараптама қауымдастықтарынан барлығы 40 сарапшы қатысты.

Әлеуметтік модернизациялау жөніндегі Елбасының шешуші мақсаттарын бағалау үшін 7 балдық жүйе қолданды «1» (төмен)  «7» (жоғарғы) іріктеу балдары. Зерттеу қортындылары дескриптивтік статистиканы қолданумен орташа балды есептеу жолымен SPSS әмбебап статистикалық бағдарламаның көмегімен өңделді.

Сауалнамаға қатысушылардың жауаптары төмендегі рейтингті жасауға мүмкіндік берді:

Сонымен, Елбасының маңызды өзекті мәселелерінің ондығына іліккендері:

• Студенттік және балалар-жас өспірімдер спортын дамыту (6,45)
• Халықтың өзін өзі жұмыспен қамтамасыз етуді нақты экономикаға енгізуді қамтамасыз ету (6,39)
• Өз үйін тұрғызуға ынталы және бейімді азаматтар үшін салықтық жеңілдіктер мен несиелеу талаптарын жеңілдетуді енгізу (6,36)
• Жас қазақстандықтар үшін «әлеуметтік көтермелеу» тетіктерін құру (6,31)
• Әлеуметтік салада ұлттық заңнамаларды инвентаризациялау және реформалау (6,29)
• Уақтылы еңбек ақысын және ұжымдық шарттарды орындамағаны үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті күшейту (6,26)
• Мектеп оқушылары үшін бюджет қаражытына жатпайтын сабақтан тыс спорттық секцияларды қаржыландырудың тетіктерін енгізу (6,24)
• Өндірістегі еңбек қауіпсіздігін бақылауды күшейту және қамтамасыз ету (6,21)
• Сумен қамтамасыз етудің, кәріздік, электрқуатын беру, жылу және өзге де коммуналдық қызметтің сақтандырылған стандарттарын дайындау және енгізу (6,21)

Осы жағдайда, қазақстандық жас ұрпақтың өмір сүруін жақсартуға бағытталған шаралар қолға алынғандығы қуантады. Өз кезегінде, олардың арасында мектеп оқушылары мен студент жастарды спортпен шұғылданып, салауатты өмір салтын ұстануға шақырған нұсқаулар басымдылық танытады. Сонымен бірге, студенттік және балалар-жасөспірімдер спортын дамыту міндетті ҚР Президентінің әлеуметтік модернизациялау жөніндегі барлық 52 тапсырмаларының ішінде нақты қойылғандығы бойынша  алғашқы орында тұр (6,05).

Сонымен бірге, қарастырылған шаралардың ішіндегі жастар үшін «әлеуметтік көтермелеу» тетіктерін құру  ең маңыздысы болып табылады. Осы шараны сәтті жүзеге асыру жастар арасынан талантты және бастамашыл адамдарды анықтауға және оларды әлеуметтік маңызы бар бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл жас азаматтарды жұмысқа тұрғызуды қамтамасыз етуге оң ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар, қоғам мен мемлекет істерінің жағдайына олардың жауапкершілік деңгейін көтеруге де оң әсерін тигізеді.

Жоғарыда Елбасы атаған тапсырмалар тізбесінде жұмыспен қамту және еңбек қатынастарын, азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету, коммуналдық қызметтер мен әлеуметтік саладағы заңнамалар жағдайын жақсартуды талап еткен шараларда орын алған. Сонымен қатар, олардың барлығы қойылған тапсырмалардың нақтылығына қатысты жоғарғы көрсеткіштерімен ерекшеленеді. (5,18 - 5,82 балл).

Дегенменде, әлеуметтік модернизациялау бойынша осы тапсырмалардың өзектілігі мен нақтылығы,  пікір білдірушілердің бағалауын байымдау бойынша   сәтті жүзеге асыруға кепіл бола алмайды. Осыған орай, олардың көпшілігі осы критерийлері бойынша орташадан жоғары деңгейде орналасқан (3,39 - 4 балл).

Осы жерде, сәтті жүзеге асыру мүмкіндігіне ие, өз үйін тұрғызуға ынталы және бейімді азаматтар үшін салықтық жеңілдіктер мен несиелеу талаптарын жеңілдетуді енгізу (4,63). Демографиялық өсудің шұғыл өсуі  (тек соңғы 5 жыл ішінде Қазақстан халқының саны 15,3 тен 16,6 млн. адамға өсті - ескерт.) тұрғын үй мәселесін шешуге баса назар аудару қажеттігін талап етеді. Сондай-ақ, ағымдағы жылы үкімет бекіткен Қазақстан Республикасында 2011-2014 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы Бағдарламасына сәйкес тұрғын үй бағасының өсуіне байланысты тұрғын үй құрылысының көлемінің төмендеуі күтілуде.

Сондықтан да, тұрғын үй мәселесінің шиеленіспеуіне және оның еліміздің қоғамдық-саяси өміріне жағымсыз әсер етуіне жол бермеу мақсатында билік өзін-өзі тұрғын үй құрылысымен айналысуға ынталандыратын шараларды қабылдайтындығы күтілуде. Бұл жерде бастысы салықтық және банктік заңнамаларда сәйкес түзетулер енгізу туралы сөз болып отыр. Жеке банктер саласына қатысты бірінші кезекте болуы мүмкін. Осы жағдайдағы бірден бір түсініксіз жағдай, жер телімінде өз үйлерін тұрғызуға ниетті азаматтардың үлесі. Қалай болғанда да, Елбасының сәйкес тапсырмасында жер мәселесі қозғалмаған.

Сауалнамаға қатысушылар мына модернизациялау шараларын өзекті деп таныды:

• Ұлттық лотереяны дамытудың тиімді жаңа жүйесінің моделін ұсыну (3,5)
• «Акмеология, жеке және әлеуметтік жетістік негіздері», «Қазақстандық құқық» және «Өлкетану» міндетті оқу курстарын енгізу (4,53)
• Әлеуметтік жауластыру және көтеріліске итермелеуге әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті күшейту (4,74)
• Облыс аралық ақпарат алмасуды және облыс аралық мәдени жетістіктерге қол жеткізу ақпараттарын күшейту, «облыс апталықтарын» тұрақты өткізу (4,87)
• Еңбек қақтығысын әдейі ойластырғаны үшін жауапкершілік туралы ережені еңбек, Әкімшілік және қылмыстық кодекске енгізу (4,9)

Сондай-ақ, Ұлттық лотереяны дамыту ұсынысы ҚР Президентінің басқа тапсырмаларының ішінен міндетті қоюдың нақтылығы жағынан  анағұрлым осалдау жері, төмен деңгейде  болып отыр (4,03) және нақты жүзеге асырылуы (3,48). Осыған орай, осы шара өзінің қажеттілігі және отандық спорт пен дене шынықтыруды дамыту үрдісінде оң әсер ету, сондай-ақ, оны жүзеге асырудағы нақты қадамдарын нақтылау тарапынан максималды нақтылауды қажет етеді.

Ұлттық лотереяны дамыту жүйесінің жаңа тиімді моделін ұсынудан басқа, қойлған міндеттердің нақтылығы келесілерменде айрықшаланады:

• Әлеуметтік үрдістерді мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру (4,68)
• Отандық әлеуметтік-мәдени өнімдерді, еңбекке позитивтік қатынас қалыптастыратын, әділ кәсіби жетістікке, Отанға қызмет етуге және жоғарғы отансүйгіштік ойдағы модернизациялаудың бес жылдық Жоспарын қабылдау (4,8)
• «Акмеология, жеке және әлеуметтік жетістік негіздері», «Қазақстандық құқық» және «Өлкетану» міндетті оқу курстарын енгізу (4,87)

Осы жағдаят, үстіртін, әлеуметтік модернизациялау жөніндегі осы мақсаттың мазмұнының айқын еместігі, оны жүзеге асыру үрдісінде кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан да, олардың әлеуметтік үрдістерге мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру және отандық әлеуметтік-мәдени өнімдерін модернизациялаудың салалық бес жылдық Жоспарын қабылдау олардың сәтті орындалуына шынайы көз қараста болуға күмән тудыруы кездейсоқтық емес (3,64 және 3,74 балл сәйкес). Осыған орай, Елбасы қарастырған мақсаттар осы президенттік тапсырмаларды орындауға тікелей жауапты республика үкіметінің және өзге биіліктің атқарушы органдарының сәйкес құжаттарында нақтылауды қажет етеді.

Әлеуметтік модернизациялау жөніндегі ҚР Президенті қойған мақсаттарының ішінен сәтті орындалу шынайылығы деңгейі бойынша алда тұрғандары:

• Әлеуметтік алауыздық және көтеріліске итермелеуге әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті күшейту (5,16)
• Еңбек қақтығысын әдейі ойластырғаны үшін жауапкершілік туралы ережені еңбек, Әкімшілік және қылмыстық кодекске енгізу (5)
• Мамандандырылған спорт телеарнасын құру (4,97)
• Облыс аралық ақпарат алмасуды және облыс аралық мәдени жетістіктерге қол жеткізу ақпараттарын күшейту, «облыс апталықтарын» тұрақты өткізу (4,92)
• Көп балалы отбасылары үшін салық табысы бойынша жеңілдіктер туралы ережені ҚР Салық кодексіне енгізу (4,89)

Сонымен бірге олардың ішіндегі ең өзекті деп танылғаны көп балалы отбасылары үшін салық жеңілдіктері (5,38). ҚР Президентінің осы соңғы бастамалары республикада спортты дамытудың маңыздылығын көтеру туралы куәлендіреді, әсіресе қазақстандық спортшылардың ХХХ Жазғы Олимпиада ойындарындағы жетістіктерінің аясында, және оған азаматтардың басым көпшілігін, ең алдымен балалар мен жастарды тарту.

Өзге шараларға қатысты айтсақ, өзекті ондықтың тиімділігі деңгейі бойынша кері әсер көрсетті: қоғамда минималды қажеттілігі кезінде сәтті орындалуының жоғарғы деңгейдегі мүмкіншілігі. Күрделі әлеуметтік-еңбек жанжалдарын туындатуда еңбек, әкімшілік және қылмыстық заңнамаларға түзетулерді дайындап және енгізу тек қоғамдық ойда өзектілік танытып қоймай, саяси болжам сипатын алуда. Билік Жаңаөзендегі қайғылы оқиғаның қайталануына жол бермеуге мүдделі. Сондықтан да, Елбасының осы тапсырмалары кезек күттірмей орындалады. Республиканың облыс араларындағы қарым-қатынас әкімшілік жолмен алдындағылармен салыстырғанда жеңіл шешуге болатын іс.

Соған қарамастан, сауалнамаға қатысушылардың бағалауына сәйкес әлеуметтік модернизациялау өткізу шегінде орындалатын шаралар атауы осы критерилер бойынша көшбасшылар саны екі реттен жоғары. Сонымен бірге, олардың ішінде келесі әлеуметтік маңызы бар мақсаттар:

• Өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықты нақты экономикаға қосуды қамтамасыз ету (3,39)
• Ұлтық лотереяны дамыту жүйесі тиімділігінің жаңа моделін ұсыну (3,48)
• Үйлерді басқару үрдісіне нақты қатысатын «тиімді меншік иесін» қалыптастыру (3,49)
• Жас қазақстандықтар үшін «әлеуметтік көтермелеу» тетігін құру (3,5)
• Кәсіподақ қозғалысын модернизациялау (3,61)
• Орта білім беру жүйесінде директорлар корпусының сапасын көтеру (3,62)
• Әлеуметтік үрдістерді мемлекеттің басқару жүйесінің тиімділігін көтеру (3,64)
• Жеке меншік мектептерде, колледждер мен жоо мемлекеттік стандарттардың сақталуын бақылауды қамтамасыз ету (3,66)
• Отандық әлеуметтік-мәдени өнімдерді, еңбекке позитивтік қатынас қалыптастыратын, әділ кәсіби жетістікке, Отанға қызмет етуге және жоғарғы отансүйгіштік ойдағы модернизациялаудың бес жылдық Жоспарын қабылдау (3,74)
• Дәрілік заттарды қолдануға қатысты халықтың хабардарлығы деңгейін көтеруге әрекет ететін тетіктерін енгізу (3,83)

Сауалнамаға қатысушылардың осы шараларға қатысты күмән келтірулеріне қарағанда, біріншіден олардың үстірттігі, олардың мазмұнының нақты еместігі. Өйткені ресми деңгейде де, көпшілік ортасында нақты ұсыну жоқ, мысалы, жастар үшін «әлеуметтік көтермелеулер» және тұрғын үйдің «тиімді меншік иесі». Осындай қатынастар болған кезде сол немесе өзге мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдарға Елбасының мақсаттарын іс жүзінде орындаудың қиындық тудыратыны әбден мүмкін.

Екіншіден, мемлекеттік билік пен басқару жүйесіндегі істің күрделі жағдайда болуы әлде қайда маңызды болуда, әсіресе өңірлік және жергілікті деңгейде. Осы жерде қоғамның билік органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының үлкен алшақтықта екенін атап өткен жөн, сонымен бірге, олардың сәйкес өңірлер мен елді мекендердегі  халықтың әлеуметтік сезінулерін бағаламауы, ҚР Президентінің әлеуметтік мақсатының маңыздылығы, оларды жақсартуға бағытталғандығы, алайда көптеген шенеунктердің және квазимемлекеттік құрылымдардың қызметкерлері жеке бас қамы мүдделерін жақсартуға жұмыстарын бағыттауы, орындаушылық тәртіптің төмен деңгейлігі және т.с.с.  Осыған орай, қарастырылған, сондай-ақ Елбасының өзге де тапсырмаларына қатысты немқұрайлық танытулары үлкен тәуекелге әкеліп отырғандығы байқалады.

Тұтас алғанда, ұсынылған рейтингтің нәтижесі келесі тұжырымдарды жасауға мүмкіндік береді. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың  Қазақстанды әлеуметтік модернизациялау бойынша тапсырмаларының басым көпшілігінің өзекті және қоғамның максималды талап ететін сипатта екендігіне дау жоқ. Әсіресе бұл тұрғын үй, жұмыспен қамтамасыз ету, еңбек қатынастары және жастар саясаты мәселелеріне қатысты.

Сонымен бірге, Елбасының сәйкес мақсаттарын іс жүзінде қалай жүзеге асырылатындығының нақты шешімі жоқ. Атап айтқанда, ҚР Президентінің 20 тапсырмасын орындау үрдісінде өзара қарым-қатынас және мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы өзара жауапкершілік тетіктеріне қатысты нақты шешімнің болмауы.

Мұндай жағдайда, Елбасының осы немесе өзге мақсаттары бойынша орындаушылықты  үкіметтің және әсіресе барлық деңгейдегі әкімдер мұндай үрдісті формалды, ресми хабарламалар, бір мезеттік  акциялар мен шараларды  өткізумен шектелуі мүмкін. Осындай орындаушылық барысында әлеуметтік модернизациялау және оның нәтижелері бойынша Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамын қалыптастыру иедеясының өзіне сенімсіздік тудыру тәуекелі туындайтындығы мәлім. Сондықтан да, сауалнамаға қатысушылардың ҚР Президентінің өзекті мақсаттарының сәтті орындалуына қатысты күмәндері толығымен негізді.

Сондай-ақ, әлеуметтік модернизациялауды жүргізу барысында қолайсыз жағдайларды болдырмау үшін келесілерді ескерген орынды деп ойлаймыз:

1. Елбасының әлеуметтік модернизациялау жөніндегі шешуші тапсырмаларының әрқайсысы бойынша міндеттерін, мерзімін, бағытын және оларды орындау тетіктерін, күтілген нәтижелерін нақты анықтау мақсатында тұжырымдамалық және нормативтік-құқықтық аспектілерін мұқият дайындау. Осыған байланысты, 2030 жылға дейін ҚР әлеуметтік даму Жалпыұлттық Тұжырымдамасының жобасын, 2016 жылға дейін ҚР әлеуметтік дамуының Жалпыұлттық жоспарын, әлеуметтік стандарттар туралы және әлеуметтік құқық кепілдері, әлеуметтік жұмыс орындары туралы, азаматтық қызмет туралы және с.с. заңдар жүзеге асырылуы үшін жобалары бірінші кезекте дайындалуы қажет.

2. Орталық мемлекеттік органдары басшыларының, облыс, аудан, республикалық және облыстық маңызы бар қала әкімдерінің тікелей жауапкершілігін қоса, ҚР Президентінің сәйкес тапсырмаларының орындалуына максималды жауапкершілікті бақылауды қамтамасыз ету, сондай-ақ, осы атқарушы органдардың қызметін бағалау индикаторларын әзірлеу. Сонымен бірге, осы бақылауда мемлекеттік және қоғамдық тетіктедің үйлесетін  жүйесін құру.

3. ҚР Президентінің қарастырған мақсаттарын жүзеге асыру үрдісіне әлеуметтік модернизациялауды жүргізуде көпшіліктің кеңінен қатысыуын қамтамасыз ету мақсатында бизнес-қауымдастығын, азаматтық қоғам институттары мен тәуелсіз сарапшыларды тарту. Өз кезегінде, бұл мемлекет және оның органдары және қоғам және оның институтарымен қарым-қатынастарының конструктивті тетіктерін орнатуды меңзейді.

«Рейтинг.kz», зерттеу агенттігі ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынған әлеуметтік модернизациялаудың сәтті және тиімді жүргізілуіне мүдделік таныта отырып, Елбасының сәйкес мақсаттарының жүзеге асырылуына мониторинг жүргізуге және алдағы уақытта осының негізінде олардың орындалуының тиімділігіне рейтинг жасауға ниетті.

«Рейтинг.kz»