Кез келген мәдениет аз уақытта күшпен орнамайтынын, халық мәдениетін реттейтін факторлардың ғасырлар бойы қалыптасатынын тарих көрсетіп отыр. Солардың ішінде маңыздыларының қатарына  сыртқы дүниенің құбылыстарына адамның психикалық реакциясы да жатады. Бұл ерекшеліктерді  ескермеудің зардабы зор. Сондықтан қазақ мәдениетін талдау халықтың мәдени шығармашылығын қалыптастыруға ықпал еткен терең психикалық қатпарларды зерттеумен тығыз байланысты. Бұларды архетиптік деп атайды және олар өте тұрақты болып келеді. Олар халық мәдениетінің іргетасын құрайды және сындарлы сәтте халықтың өзін қалай ұстайтынын анықтайды. Бұл алғы ойбейнелерін  архетиптер деп атаған

К. Г. Юнг  былай дейді: «Сана табалдырығының әржағында  әр кезде әртүрлі  мәдениеттерден көрініс тапқан  мәңгі праформалар  жатыр. Олар бейсанада сақталып қалып, ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалаушылықпен берілетін сияқты»[1].

Бұл мақалада біз түркі мәдениетіндегі архетиптік әйел бейнелерін қарастырмақшымыз.Себебі, ежелгi түркiлердiң  ең көне дүниетанымында қалыптасқан дүниенiң қос жыныстық бастауы туралы  түсініктерінде дүниенiң өте белсендi, қозғалмалы, шығармашылық бастамасы әйел болып табылатыны.Сондықтан түркі мәдениетіндегі архетиптік әйел  бейнелерін зерттеудің маңызы зор.

Кез келген мәдениет аз уақытта күшпен орнамайтынын, халық мәдениетін реттейтін факторлардың ғасырлар бойы қалыптасатынын тарих көрсетіп отыр. Солардың ішінде маңыздыларының қатарына  сыртқы дүниенің құбылыстарына адамның психикалық реакциясы да жатады. Бұл ерекшеліктерді  ескермеудің зардабы зор. Сондықтан қазақ мәдениетін талдау халықтың мәдени шығармашылығын қалыптастыруға ықпал еткен терең психикалық қатпарларды зерттеумен тығыз байланысты. Бұларды архетиптік деп атайды және олар өте тұрақты болып келеді. Олар халық мәдениетінің іргетасын құрайды және сындарлы сәтте халықтың өзін қалай ұстайтынын анықтайды. Бұл алғы ойбейнелерін  архетиптер деп атаған

К. Г. Юнг  былай дейді: «Сана табалдырығының әржағында  әр кезде әртүрлі  мәдениеттерден көрініс тапқан  мәңгі праформалар  жатыр. Олар бейсанада сақталып қалып, ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалаушылықпен берілетін сияқты»[1].

Бұл мақалада біз түркі мәдениетіндегі архетиптік әйел бейнелерін қарастырмақшымыз.Себебі, ежелгi түркiлердiң  ең көне дүниетанымында қалыптасқан дүниенiң қос жыныстық бастауы туралы  түсініктерінде дүниенiң өте белсендi, қозғалмалы, шығармашылық бастамасы әйел болып табылатыны.Сондықтан түркі мәдениетіндегі архетиптік әйел  бейнелерін зерттеудің маңызы зор.

Мифологияда кездесетін архетиптік әйел бейнелерінің ішіндегі ең бастысы Тәңір-Ана бейнесі. Тәңір-Ананың негізгі функцияларын саралай келсек, оның басты атқаратын қызметі -жасампаздық болғанын байқаймыз. Бұл жасампаздық функциясының бірнеше қыры бар: Жаратушы Тәңірдің жұбайы ретінде (бұл салада ол Жермен сәйкестендіріледі) ғалам жасау ісіне қатысады; Ғаламды мекен ететін, тіршілік ететін тірі пенделерді (тәңіриелерді, адамдарды, жануарларды, құбыжықтарды) жасауға қатысады[2, 9 б.].

Түркі мифологиясындағы жарату мәселесіне келсек, түркі дүниетанымындағы тәңірлердің ішіндегі бастысы Көк Тәңiрдiң жаратушы құдай-екенiне  Ғ.Есiм күмән келтiредi. Ол Күлтегiн ескерткiшiндегi мына бiр жолдарға:

Жоғарыда көк тәңрi

Төменде қара жер жаралғанда,

Екеуiнiң арасында адам баласы

Адам баласын басқаруға ата-бабам жаралды       [3, 56 б.]

деген жолдарға сiлтеу жасай отырып былай дейдi: «Тәңiр» мен «Алла» ұғымдарын түсiндiруде түрiктер Тәңiрдi жарылқаушы дейдi де, жаратушы демейдi. Жырда да: «Биiкте көк Тәңiр, ал төменде қара жер жаралғанда»,- деп тәңiрдi жаратушы демейдi. Тәңiр түркiлер дүниетанымында өз сыры өзiнде, құпия оқшау күйде» [4, 223б.]. Тек қана бұл жерде Ғ.Есім Көк Тәңiр мен жаратушы  Тәңiрдiң арасын ажыратып отырған жоқ. Бұл арада айтатынымыз, түркілер түсінігінде бүкіл дүниені, көк тәңірін, жер-суды, басқа тәңірлерді, адамды, ата-бабаларымызды жаратушы Тәңір бар, болған. Кеңестiк мифология мектебi Тәңiр мен Зевс бейнелерiн салыстыра келiп, Зевс антропоморфты тұлға, Тәңiрдiң бет бейнесi жоқ, сондықтан Тәңiр Зевстен көне деген тұжырымға келдi.

Мирча Элиаде өзінің «Миф аспектілері» атты еңбегінде қарабайыр қоғамдардың мифологиясында «демалушы құдай» туралы түсініктер сарыны бар екенін айтады: «Көптеген ілкі қауымдық тайпалар, әсіресе, өздерінің дамуында аңшылық пен термешілік сатысында аялдап қалған тайпалар, діни өмірге ешқашан қатыспайтын, ешқандай әрекет жасамайтын Жоғарғы Сүриет  туралы келтірімге ие. Ол туралы мәліметтер болмашы, ол туралы мифтер де  азын-аулақ және барынша қарапайым. Осы Жоғарғы Сүриет Дүниені және адамды жаратқан, бірақ көп ұзамай ісін тастап, Аспанға кетіп қалған деп есептелінеді. Кейде ол жаратуға қатысты істерінің өзін аяқтамайды, осы істі өзінің «Ұлына» немесе өзінің өкіліне тапсырады.... Бұл Құдай адами және зайырлы өмірге селқос қарайды. Оның бейнесі де, абызы да жоқ....

...Жоғарғы Сүриеттің жоғалуының себебі діни өмірдің әлсіреуінде жатқан жоқ. Қайта керісінше, нағыз «діндер» осындай жоғалудан кейін пайда болады: анағұрлым мазмұнды және драмалық мифтер, анағұрлым ерекше ғұрыптар, құдайлар мен құдай аналардың барлық түрінің сан алуандығы, ғибадатханалар, бет перделер, түрлі - түсті жабық қоғамдар - осылардың барлығы да, Жоғарғы Сүриет не жоғалған (ұмытылған?), не басқа құдайлармен араласып кеткені соншалықты, енді оны түрлеп -  түстеу мүмкін болмай қалған, аңшылық пен терімшілік сатысынан өткен мәдениеттердің нышаны болып табылады» [5, 103-105].

Осы айтылғандардың  тәңірлік дінмен  барынша сәйкес келетінін байқауға болады.  Кейінгі ғибадатханасы да,  мүсіні де, қызметшілері де жоқ, бет-бейнесіз, енжар абсолют түріндегі Тәңір  ежелгі түркілердің аңшылық, терімшілік сатысында қалыптасқан жаратушы Құдай. Ал Көк Тәңірі, Ай Тәңірі, Күн  Тәңірі, Жол   Тәңірі (ала атты, қара атты) және тағы басқа тәңірлер түсінігі кейін қалыптасқан. Бұндай толып жатқан тәңірлер біздің аңшылық, терімшілік сатысынан өткеннен кейінгі мәдениетіміздің нышаны болып табылады. Ал «жарату» мәселесіне келсек, «біздің Тәңір» сол жарату ісін ешкімге қалдырмай өзі тындырып кеткенге ұқсайды.

Көне түркі руникалық жазуларындағы құдайлар триадасында Тәңiрдiң (Көк Тәңiрдiң) ең басты құдай екенi және оның әке құдай екенi күмән келтiрмейдi.Осы жазбаларға сүйенсек, сол дәуірде түркі халқының өмірінде елеулі орын алған үш құдайдың болғанын байқаймыз. Бұл Тоныкөк ескерткiшiндегi мына жолдардан да көрiнедi:

Тәңiрi, Ұмай, қасиеттi Жер-Су

Жеңiс сыйлай берген екен

Неге қашамыз көп екен деп  [3, 111бб.].

Және қалған екеуінің -  Жер-Су мен Ұмайдың - әйел тәңірлер екенін аңғаруға болады.  Жер-Судың тәңір- аналығы Жер-ана, Су-ана түсiнiктерiнен байқалса, Ұмайдың түркі дүниетанымындағы бейнесінен оның әйел тәңір екендігіне күмән қалмайды. «Ежелгi түрiктер Ұмайды өте сұлу және қайырымды, күлiп-ойнайтын, күмiс шашымен аспанды жарқыратқан, күн сәулесiмен кемпiр қосақ шомылған, қолында балаларды қорғайтын алтын садағы бар жас келiншек, әйтпесе қыз ретiнде таныған»  [6, 154-155бб.]. Сонымен,  жоғарғы, әке-құдай Тәңiр мен екi әйел құдай Жер-Су мен Ұмай үштiгi шықты және екi әйел құдай «бәйбiше-тоқал» бинарлық жұбын еске түсiредi. М.Орынбеков Ұмайдың беделiнiң бiртiндеп өсуi, Тәңiрмен қатар қойылуы Жетiсу, мен Ыстықкөл маңынан табылған көп ескерткiштерден, Құдырғы тасына салынған суреттен: Тәңiр мен Ұмайға түрiк әскерлерiнiң сыйыну сәтi бейнеленген, айқын көрiнетiнiн, бiртiндеп Жер-Су соңғы орынға ысырылып, Ұмайдың Тәңiрден кейiнгi екiншi орынға шыққанын, бұның түрiк өмiрiндегi қатардағы құбылыс, жас әйелдiң өзiнен бұрынғы жасы үлкен әйелдi ығыстырып шығаруына ұқсайтынын айтады [7, 11-12бб.].

Ендi Күн мен Ай тәңірлерге келетiн болсақ, көп халықтың мифтерінде Күн әйел жынысты да(шашы бар), Ай ер жынысты(тақыр бас) болып келеді.  Ш.Уәлиханов «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбегiнде: «Ай. Шамасы ай қазақтарда қасиеттi планета болып саналған. Қазақтар жаңа айдың туғанын көргенде, тәжiм етедi. Жазда сол айға тәжiм еткен жерден шөп жұлып алып, отқа салады. Қазақтар айда кемпiр бар деп айтады (шамасы, айдағы адамның бет-пiшiнiне ұқсас дақтарды айтады). Қазақтар айға ұзақ қарап тұрмайды, сескенедi. Айдағы кемпiр кiрпiктi санап қояды деп, егер санап қойса, адам өледi. Дәрет   сындырғанда да, бетiн айға берiп отырмайды. Жалпы, қазақтар айды құрметпен ауызға алады.

Күн. Егер ай құдiреттi болып саналса, онда күн де сондай құрметке бөленуге тиiс едi, бiрақ қазақтар арасында ондай құрмет-салтты кездестiре алмаймыз. Банзаров та монғолдар туралы осыны айтады. Бұл таңқаларлық жай. ... Қазақтар күнге қарсы қарап тұрмайды, түзге  отырғанда да алдын күнге бермейдi, күнге деген бiз бiлетiн қошаметтiң бiзге белгiлi бiр-ақ салты осы ғана» дейдi  [8, 181б.].

С.Қондыбай тохарлар туралы айта келiп, бұл сөздiң, зерттеушiлер айтып жүргендей, этимологиясы  «жауынгер» (тукхар) емес, қазақтың «тоқыр» деген (тоқыр бас, тақыр бас) сөзiнен шығады, себебi тохарларда «Ай руы» («Айтектi әулет») деген атаудың болғанын, ал мифтiк Айдың кескiнi-таздық, тақыр бастық деп келедi де, Пазырық үйегiнен табылған шашын тақырлатып алған әйел мүрдесiне сiлтеме  жасап, үндiарилiк Ай мен Күн әулеттерiнiң түбi дей-түркiлiк деп топшылап, оны қазақтың «бәйбiше-тоқал» бинарлық жұбымен байланыстыра келiп, күнтiзбелiк деңгейде бәйбiше- салыстырмалы түрде «жақсы» уақыт мезгiлi (күндiз, жаз, Күн), тоқал-салыстырмалы түрде «жаман» уақыт мезгiлi (түн, қыс, ай) дейдi [2, 448-465бб.]. Олай болса, Күн Айдан да көрi жоғары құрметке ие болуы керек едi ғой. Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша керiсiнше болып тұр. Осы мәселеге С.Қондыбайдың пайымдауларын пайдалана отырып, басқа жағынан келсек. Ойшылдың өзі жоғарыда айтылып кеткен, шашын тықырлатып алғызып, сосын парик кигiзiлген әйелдiң мәйiтiн былай түсiндiредi: «...қазақтар әйелдердiң тақыр бастылығына терiс көзқараста болған: өйткенi әлде бiр себептермен (әлде бiр күнәсi бар) әйелдер басындағы тұлымын алып тастайтын, яғни тұл-қатын болатын көрiнедi, күйеуге шықпайтын (немесе шығуға болмайтын?), бала көтермейтiн әйелдер де шаштарын тақырлатып алып тастайтын көрiнедi» дейдi де, өзi оны былай түсiндiредi: «Екiнiң бiрi: не тақыр бас әйел күйеуге шықпауы, бала таппауы тиiс, не әлдебiр себептермен(?) күйеуге шығуға, бала табуға тиым салынған әйелдердiң шашы тақырланып тасталады. Екiншiсi, туралы не айтарымызды да бiлiп отырғанымыз жоқ, ал бiрiншiсiне келсек, белгiлi бiр дiни культтiң қызметшiсi, орындаушысы болған әйелдердiң байға шықпайтындығын, бала көтермейтiндiгiн, алысқа ұзамай-ақ, христиандық әйел тақуалардың (монахиня) болуына қарап бiлемiз. Ал, осындай культтiк қызметшi әйелдердiң белгiлi бiр культтiң келтiрiмдерiне сай шаштарын алып тастауы мүмкiн бе? Әрине, мүмкiн» [2, 458б,].

Ендi осыларды қорыта келсек, қазақ халқының мифтік түсінігінде Күн де, Ай да әйел жынысты. Айға ерекше Құрмет, әйелдiң абыздық, яғни Ұлы Ананың мәдениетке, құпия бiлiмге қамқорлық жасау функциясымен байланысты. Ш.Уәлихановтың айтқанындай, қазақтардың айда кемпiр бар деп, айдан сескенуi, айдың бетiндегi дақтарды кемпiрге ұқсату емес, халықтың архетиптiк жадында қалған абыз әйелдiң ай тектес мифтiк кейпi туралы түсiнiктер. Ұмайдың да мәдениетке, құпия бiлiмге, өнерге қамқоршы екенi белгiлi. Яғни, қазақтың көмескі санасында Күн - жәй әйел, әйел-ана, ал Ай - бақсы әйел.

Ұлы Ана  иемдену, қору, күзету функцияларына да  ие. С.Қондыбай  Ұлы бабаның осы функцияларын жылан бейнесiмен байланыстырады. «Мифологиядағы әйел/ана және жылан/айдаһар бейнесiн реконструкциялау, оларға қатысты лингвистикалық-этимологиялық мәселелердi түркiлердiң пайдасына шешу тек таным аумағын кеңейтiп қана қоймайды, осындай жүйелi әрекеттердiң нәтижесiнде бiздер қазақ (жалпы түркi) тарихының ең көне кезеңдерiнiң қыр-сырына жауап бере алатын айғақтарды да таба алатын боламыз» [2,5б.]. Ойшыл жыланның қай мифтiк дәстүрде болмасын аса маңызды орынға ие екенiн, бiреуiнде жағымды, бiреуiнде жағымсыз, зұлымдық символы болғаны тек дiни iлiмдердiң жыланға деген көзқарасынан туындаған бағамдар екенiн, оның символдық мәнi барлық мифтiк дәстүрде: құпия танымның, эзотериялық бiлiмнiң, даналықтың, жасампаздық пен мәңгi тiрлiктiң, жасарудың символы екенiн айтады. Әрі қарай ойшыл жыланға қатысты: жылан-рудың рух-қамқоршысы, жылан өлiлер дүниесiнiң қожайыны (иесi, күзетшiсi), жыланның жер асты қазынасының иесi-күзетшiсi, жылан-билiк иесi сияқты түсiнiктердiң барлығы әйелге, Ұлы Бабаға тән қасиеттер екенiн қазақ ертегiлерiне («Жылан қабықты жiгiт», «Қара жылан мен ақ жылан»,  «Шаямардан», «Ер төстiк» т.б.) талдау жасай отырып дәлелдейдi. Бұның бәрi бiр кезде б.з.д. 6-3 мың жылдықтарда, матриархат дәуiрiнде болған жылан культiнiң бiздiң архетиптiк жадымызда қалған сарқыншақтары екенiн көрсетедi [2,297-309бб.].

Қазақ мифологиясында «Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, таңбасыз тай болғанда» деп басталатын аңыздардағы Алаша есiмнiң шығу тегiнiң де арғы тектiң Ұлы Ана деп түсiнiлгендiгiмен, оның жыландық, айдаһарлық кейпiмен байланысты екенiн аңғаруға болады. Бұндай ойға  «алаштың ала туы» деген сөз тіркестері  жетелейдi. Антика  заманының  авторларынан қалған жазба деректерде ежелгi скифтердiң айдаһардың суретi салынған тулары болғандығы, шауып келе жатқан салт аттының қолындағы мұндай ту, желмен желбiреп, жауларына қорқыныш ұялататындығы жайлы жазылған. С.Қондыбай ежелгi қазақтарда да осындай (айдаһар суретi салынған) тудың болғандығына дәлел ретiнде Мөңкеұлының мынадай өлеңiн келтiредi:

Алаш Алаш болғалы

Алаша атқа мiнгелi

Ала шұбар ту байлап

Алашқа ұран бергелi...[2,366 б.]

Ал Көк түрiктердің бөрiнiң суретi салынған ту көтергенi белгiлi. Бұл түрiктердiң арғы тек ретiнде түп ананы түсiнген, Ұлы Ананың жылан, қасқыр кейiптерiнiң символы.

Матриархат дәуiрiнде қалыптасқан бақсылық өнердің басында да әйел-абыз тұр. Қампыр(кемпiр) сөзiнiң өзi әйел-бақсы деген мағына бередi. Көптеген қазақ ертегiлерiнде жұтып қайта құсатын, соның нәтижесiнде кембағалды денi сау, мықты етiп,ерендi бiр өнер иесi (күйшi, сазгер, ақын, емшi) етiп шығаратын кемпiр Әйелдiң эзотериялық бiлiмге, поэзияға, музыкаға, емшiлiкке қамқоршылық функциясы туралы ежелден қалыптасқан  сенiм көрiнiсi. Қазақ халқының ұлттық ойыны көкпар (көк бөрi тарту) да осы құбылыстың қазақ архетиптiк жадында қалған көрiнiсi болып табылады.

Өте ерте заманда, дамыған көшпелiлiкке дейiн, яғни шамамен б.з.д. 1 мыңжылдықтарға дейiн, дей-түркiлердiң дүниетанымында дүниенiң басты, белсендi бастамасы әйел жынысты болған. Жасаушы, қорушы, күзетушi, жебеушi, қамқоршы, емдеушi, бiлiм берушi, құпия бiлiм, өнер иесi, қиратушы, жазалаушы, таңдаулылар қатарына алушы - Әйел.

Адаева Гүлнар Аманбекқызы

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

университетінің доцент

«Abai.kz»

ӘДЕБИЕТ

1.К.Г.Юнг. Символ и архетип. Москва, 1991.

2.Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Үшiншi кiтап. -Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - 488 б.

3. Айдаров Ғ.Орхон ескерткiштерiнiң тексi. -Алматы: Ғылым, 1990. - 220 б.

4. Есiмов Ғ. Сана болмысы (саясат пен мәдениет туралы ойлар) -Алматы: Ғылым, 1998. -1 кiтап-272 б.

5.Элиаде М. Миф аспектілері. Ауд. Қондыбай С.//Мифология: құрылымы мен рәміздері. Алматы, Жазушы, 2005. - 566 б.

6. Орынбеков М. Ежелгi қазақтың дүниетанымы. -Алматы: Ғылым, 1996.

7. Орынбеков М.С. Генезис религиозности в Казахстане. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005.-240 с.

8. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. - 2 бас. -Алматы: ²Жазушы², 1985. -432 б.