كەز كەلگەن مادەنيەت از ۋاقىتتا كۇشپەن ورنامايتىنىن، حالىق مادەنيەتىن رەتتەيتىن فاكتورلاردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاساتىنىن تاريح كورسەتىپ وتىر. سولاردىڭ ىشىندە ماڭىزدىلارىنىڭ قاتارىنا  سىرتقى دۇنيەنىڭ قۇبىلىستارىنا ادامنىڭ پسيحيكالىق رەاكتسياسى دا جاتادى. بۇل ەرەكشەلىكتەردى  ەسكەرمەۋدىڭ زاردابى زور. سوندىقتان قازاق مادەنيەتىن تالداۋ حالىقتىڭ مادەني شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتكەن تەرەڭ پسيحيكالىق قاتپارلاردى زەرتتەۋمەن تىعىز بايلانىستى. بۇلاردى ارحەتيپتىك دەپ اتايدى جانە ولار وتە تۇراقتى بولىپ كەلەدى. ولار حالىق مادەنيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قۇرايدى جانە سىندارلى ساتتە حالىقتىڭ ءوزىن قالاي ۇستايتىنىن انىقتايدى. بۇل العى ويبەينەلەرىن  ارحەتيپتەر دەپ اتاعان

ك. گ. يۋنگ  بىلاي دەيدى: «سانا تابالدىرىعىنىڭ ارجاعىندا  ءار كەزدە ءارتۇرلى  مادەنيەتتەردەن كورىنىس تاپقان  ماڭگى پرافورمالار  جاتىر. ولار بەيسانادا ساقتالىپ قالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تۇقىم قۋالاۋشىلىقپەن بەرىلەتىن سياقتى»[1].

بۇل ماقالادا ءبىز تۇركى مادەنيەتىندەگى ارحەتيپتىك ايەل بەينەلەرىن قاراستىرماقشىمىز.سەبەبى، ەجەلگi تۇركiلەردiڭ  ەڭ كونە دۇنيەتانىمىندا قالىپتاسقان دۇنيەنiڭ قوس جىنىستىق باستاۋى تۋرالى  تۇسىنىكتەرىندە دۇنيەنiڭ وتە بەلسەندi, قوزعالمالى، شىعارماشىلىق باستاماسى ايەل بولىپ تابىلاتىنى.سوندىقتان تۇركى مادەنيەتىندەگى ارحەتيپتىك ايەل  بەينەلەرىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور.

كەز كەلگەن مادەنيەت از ۋاقىتتا كۇشپەن ورنامايتىنىن، حالىق مادەنيەتىن رەتتەيتىن فاكتورلاردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاساتىنىن تاريح كورسەتىپ وتىر. سولاردىڭ ىشىندە ماڭىزدىلارىنىڭ قاتارىنا  سىرتقى دۇنيەنىڭ قۇبىلىستارىنا ادامنىڭ پسيحيكالىق رەاكتسياسى دا جاتادى. بۇل ەرەكشەلىكتەردى  ەسكەرمەۋدىڭ زاردابى زور. سوندىقتان قازاق مادەنيەتىن تالداۋ حالىقتىڭ مادەني شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتكەن تەرەڭ پسيحيكالىق قاتپارلاردى زەرتتەۋمەن تىعىز بايلانىستى. بۇلاردى ارحەتيپتىك دەپ اتايدى جانە ولار وتە تۇراقتى بولىپ كەلەدى. ولار حالىق مادەنيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قۇرايدى جانە سىندارلى ساتتە حالىقتىڭ ءوزىن قالاي ۇستايتىنىن انىقتايدى. بۇل العى ويبەينەلەرىن  ارحەتيپتەر دەپ اتاعان

ك. گ. يۋنگ  بىلاي دەيدى: «سانا تابالدىرىعىنىڭ ارجاعىندا  ءار كەزدە ءارتۇرلى  مادەنيەتتەردەن كورىنىس تاپقان  ماڭگى پرافورمالار  جاتىر. ولار بەيسانادا ساقتالىپ قالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تۇقىم قۋالاۋشىلىقپەن بەرىلەتىن سياقتى»[1].

بۇل ماقالادا ءبىز تۇركى مادەنيەتىندەگى ارحەتيپتىك ايەل بەينەلەرىن قاراستىرماقشىمىز.سەبەبى، ەجەلگi تۇركiلەردiڭ  ەڭ كونە دۇنيەتانىمىندا قالىپتاسقان دۇنيەنiڭ قوس جىنىستىق باستاۋى تۋرالى  تۇسىنىكتەرىندە دۇنيەنiڭ وتە بەلسەندi, قوزعالمالى، شىعارماشىلىق باستاماسى ايەل بولىپ تابىلاتىنى.سوندىقتان تۇركى مادەنيەتىندەگى ارحەتيپتىك ايەل  بەينەلەرىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور.

ميفولوگيادا كەزدەسەتىن ارحەتيپتىك ايەل بەينەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى ءتاڭىر-انا بەينەسى. ءتاڭىر-انانىڭ نەگىزگى فۋنكتسيالارىن سارالاي كەلسەك، ونىڭ باستى اتقاراتىن قىزمەتى -جاسامپازدىق بولعانىن بايقايمىز. بۇل جاسامپازدىق فۋنكتسياسىنىڭ بىرنەشە قىرى بار: جاراتۋشى ءتاڭىردىڭ جۇبايى رەتىندە (بۇل سالادا ول جەرمەن سايكەستەندىرىلەدى) عالام جاساۋ ىسىنە قاتىسادى; عالامدى مەكەن ەتەتىن، تىرشىلىك ەتەتىن ءتىرى پەندەلەردى (تاڭىريەلەردى، ادامداردى، جانۋارلاردى، قۇبىجىقتاردى) جاساۋعا قاتىسادى[2, 9 ب.].

تۇركى ميفولوگياسىنداعى جاراتۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، تۇركى دۇنيەتانىمىنداعى تاڭىرلەردىڭ ىشىندەگى باستىسى كوك ءتاڭiردiڭ جاراتۋشى قۇداي-ەكەنiنە  ع.ەسiم كۇمان كەلتiرەدi. ول كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiندەگi مىنا بiر جولدارعا:

جوعارىدا كوك ءتاڭرi

تومەندە قارا جەر جارالعاندا،

ەكەۋiنiڭ اراسىندا ادام بالاسى

ادام بالاسىن باسقارۋعا اتا-بابام جارالدى       [3, 56 ب.]

دەگەن جولدارعا سiلتەۋ جاساي وتىرىپ بىلاي دەيدi: «ءتاڭiر» مەن «اللا» ۇعىمدارىن تۇسiندiرۋدە تۇرiكتەر ءتاڭiردi جارىلقاۋشى دەيدi دە، جاراتۋشى دەمەيدi. جىردا دا: «بيiكتە كوك ءتاڭiر، ال تومەندە قارا جەر جارالعاندا»،- دەپ ءتاڭiردi جاراتۋشى دەمەيدi. ءتاڭiر تۇركiلەر دۇنيەتانىمىندا ءوز سىرى وزiندە، قۇپيا وقشاۋ كۇيدە» [4, 223ب.]. تەك قانا بۇل جەردە ع.ەسىم كوك ءتاڭiر مەن جاراتۋشى  ءتاڭiردiڭ اراسىن اجىراتىپ وتىرعان جوق. بۇل ارادا ايتاتىنىمىز، تۇركىلەر تۇسىنىگىندە بۇكىل دۇنيەنى، كوك ءتاڭىرىن، جەر-سۋدى، باسقا تاڭىرلەردى، ادامدى، اتا-بابالارىمىزدى جاراتۋشى ءتاڭىر بار، بولعان. كەڭەستiك ميفولوگيا مەكتەبi ءتاڭiر مەن زەۆس بەينەلەرiن سالىستىرا كەلiپ، زەۆس انتروپومورفتى تۇلعا، ءتاڭiردiڭ بەت بەينەسi جوق، سوندىقتان ءتاڭiر زەۆستەن كونە دەگەن تۇجىرىمعا كەلدi.

ميرچا ەليادە ءوزىنىڭ «ميف اسپەكتىلەرى» اتتى ەڭبەگىندە قارابايىر قوعامداردىڭ ميفولوگياسىندا «دەمالۋشى قۇداي» تۋرالى تۇسىنىكتەر سارىنى بار ەكەنىن ايتادى: «كوپتەگەن ىلكى قاۋىمدىق تايپالار، اسىرەسە، وزدەرىنىڭ دامۋىندا اڭشىلىق پەن تەرمەشىلىك ساتىسىندا ايالداپ قالعان تايپالار، ءدىني ومىرگە ەشقاشان قاتىسپايتىن، ەشقانداي ارەكەت جاسامايتىن جوعارعى سۇريەت  تۋرالى كەلتىرىمگە يە. ول تۋرالى مالىمەتتەر بولماشى، ول تۋرالى ميفتەر دە  ازىن-اۋلاق جانە بارىنشا قاراپايىم. وسى جوعارعى سۇريەت دۇنيەنى جانە ادامدى جاراتقان، بىراق كوپ ۇزاماي ءىسىن تاستاپ، اسپانعا كەتىپ قالعان دەپ ەسەپتەلىنەدى. كەيدە ول جاراتۋعا قاتىستى ىستەرىنىڭ ءوزىن اياقتامايدى، وسى ءىستى ءوزىنىڭ «ۇلىنا» نەمەسە ءوزىنىڭ وكىلىنە تاپسىرادى.... بۇل قۇداي ادامي جانە زايىرلى ومىرگە سەلقوس قارايدى. ونىڭ بەينەسى دە، ابىزى دا جوق....

...جوعارعى سۇريەتتىڭ جوعالۋىنىڭ سەبەبى ءدىني ءومىردىڭ السىرەۋىندە جاتقان جوق. قايتا كەرىسىنشە، ناعىز «دىندەر» وسىنداي جوعالۋدان كەيىن پايدا بولادى: اناعۇرلىم مازمۇندى جانە درامالىق ميفتەر، اناعۇرلىم ەرەكشە عۇرىپتار، قۇدايلار مەن قۇداي انالاردىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ سان الۋاندىعى، عيباداتحانالار، بەت پەردەلەر، ءتۇرلى - ءتۇستى جابىق قوعامدار - وسىلاردىڭ بارلىعى دا، جوعارعى سۇريەت نە جوعالعان (ۇمىتىلعان؟), نە باسقا قۇدايلارمەن ارالاسىپ كەتكەنى سونشالىقتى، ەندى ونى تۇرلەپ -  تۇستەۋ مۇمكىن بولماي قالعان، اڭشىلىق پەن تەرىمشىلىك ساتىسىنان وتكەن مادەنيەتتەردىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى» [5, 103-105].

وسى ايتىلعانداردىڭ  تاڭىرلىك دىنمەن  بارىنشا سايكەس كەلەتىنىن بايقاۋعا بولادى.  كەيىنگى عيباداتحاناسى دا،  ءمۇسىنى دە، قىزمەتشىلەرى دە جوق، بەت-بەينەسىز، ەنجار ابسوليۋت تۇرىندەگى ءتاڭىر  ەجەلگى تۇركىلەردىڭ اڭشىلىق، تەرىمشىلىك ساتىسىندا قالىپتاسقان جاراتۋشى قۇداي. ال كوك ءتاڭىرى، اي ءتاڭىرى، كۇن  ءتاڭىرى، جول   ءتاڭىرى (الا اتتى، قارا اتتى) جانە تاعى باسقا تاڭىرلەر تۇسىنىگى كەيىن قالىپتاسقان. بۇنداي تولىپ جاتقان تاڭىرلەر ءبىزدىڭ اڭشىلىق، تەرىمشىلىك ساتىسىنان وتكەننەن كەيىنگى مادەنيەتىمىزدىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. ال «جاراتۋ» ماسەلەسىنە كەلسەك، «ءبىزدىڭ ءتاڭىر» سول جاراتۋ ءىسىن ەشكىمگە قالدىرماي ءوزى تىندىرىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.

كونە تۇركى رۋنيكالىق جازۋلارىنداعى قۇدايلار ترياداسىندا ءتاڭiردiڭ (كوك ءتاڭiردiڭ) ەڭ باستى قۇداي ەكەنi جانە ونىڭ اكە قۇداي ەكەنi كۇمان كەلتiرمەيدi.وسى جازبالارعا سۇيەنسەك، سول داۋىردە تۇركى حالقىنىڭ ومىرىندە ەلەۋلى ورىن العان ءۇش قۇدايدىڭ بولعانىن بايقايمىز. بۇل تونىكوك ەسكەرتكiشiندەگi مىنا جولداردان دا كورiنەدi:

ءتاڭiرi, ۇماي، قاسيەتتi جەر-سۋ

جەڭiس سىيلاي بەرگەن ەكەن

نەگە قاشامىز كوپ ەكەن دەپ  [3, 111بب.].

جانە قالعان ەكەۋىنىڭ -  جەر-سۋ مەن ۇمايدىڭ - ايەل تاڭىرلەر ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.  جەر-سۋدىڭ ءتاڭىر- انالىعى جەر-انا، سۋ-انا تۇسiنiكتەرiنەن بايقالسا، ۇمايدىڭ تۇركى دۇنيەتانىمىنداعى بەينەسىنەن ونىڭ ايەل ءتاڭىر ەكەندىگىنە كۇمان قالمايدى. «ەجەلگi تۇرiكتەر ۇمايدى وتە سۇلۋ جانە قايىرىمدى، كۇلiپ-وينايتىن، كۇمiس شاشىمەن اسپاندى جارقىراتقان، كۇن ساۋلەسiمەن كەمپiر قوساق شومىلعان، قولىندا بالالاردى قورعايتىن التىن ساداعى بار جاس كەلiنشەك، ايتپەسە قىز رەتiندە تانىعان»  [6, 154-155بب.]. سونىمەن،  جوعارعى، اكە-قۇداي ءتاڭiر مەن ەكi ايەل قۇداي جەر-سۋ مەن ۇماي ۇشتiگi شىقتى جانە ەكi ايەل قۇداي «بايبiشە-توقال» بينارلىق جۇبىن ەسكە تۇسiرەدi. م.ورىنبەكوۆ ۇمايدىڭ بەدەلiنiڭ بiرتiندەپ ءوسۋi, تاڭiرمەن قاتار قويىلۋى جەتiسۋ، مەن ىستىقكول ماڭىنان تابىلعان كوپ ەسكەرتكiشتەردەن، قۇدىرعى تاسىنا سالىنعان سۋرەتتەن: ءتاڭiر مەن ۇمايعا تۇرiك اسكەرلەرiنiڭ سىيىنۋ ءساتi بەينەلەنگەن، ايقىن كورiنەتiنiن، بiرتiندەپ جەر-سۋ سوڭعى ورىنعا ىسىرىلىپ، ۇمايدىڭ تاڭiردەن كەيiنگi ەكiنشi ورىنعا شىققانىن، بۇنىڭ تۇرiك ومiرiندەگi قاتارداعى قۇبىلىس، جاس ايەلدiڭ وزiنەن بۇرىنعى جاسى ۇلكەن ايەلدi ىعىستىرىپ شىعارۋىنا ۇقسايتىنىن ايتادى [7, 11-12بب.].

ەندi كۇن مەن اي تاڭىرلەرگە كەلەتiن بولساق، كوپ حالىقتىڭ ميفتەرىندە كۇن ايەل جىنىستى دا(شاشى بار), اي ەر جىنىستى(تاقىر باس) بولىپ كەلەدى.  ش.ءۋاليحانوۆ «قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ قالدىعى» دەگەن ەڭبەگiندە: «اي. شاماسى اي قازاقتاردا قاسيەتتi پلانەتا بولىپ سانالعان. قازاقتار جاڭا ايدىڭ تۋعانىن كورگەندە، ءتاجiم ەتەدi. جازدا سول ايعا ءتاجiم ەتكەن جەردەن ءشوپ جۇلىپ الىپ، وتقا سالادى. قازاقتار ايدا كەمپiر بار دەپ ايتادى (شاماسى، ايداعى ادامنىڭ بەت-پiشiنiنە ۇقساس داقتاردى ايتادى). قازاقتار ايعا ۇزاق قاراپ تۇرمايدى، سەسكەنەدi. ايداعى كەمپiر كiرپiكتi ساناپ قويادى دەپ، ەگەر ساناپ قويسا، ادام ولەدi. دارەت   سىندىرعاندا دا، بەتiن ايعا بەرiپ وتىرمايدى. جالپى، قازاقتار ايدى قۇرمەتپەن اۋىزعا الادى.

كۇن. ەگەر اي قۇدiرەتتi بولىپ سانالسا، وندا كۇن دە سونداي قۇرمەتكە بولەنۋگە تيiس ەدi, بiراق قازاقتار اراسىندا ونداي قۇرمەت-سالتتى كەزدەستiرە المايمىز. بانزاروۆ تا مونعولدار تۋرالى وسىنى ايتادى. بۇل تاڭقالارلىق جاي. ... قازاقتار كۇنگە قارسى قاراپ تۇرمايدى، تۇزگە  وتىرعاندا دا الدىن كۇنگە بەرمەيدi, كۇنگە دەگەن بiز بiلەتiن قوشامەتتiڭ بiزگە بەلگiلi بiر-اق سالتى وسى عانا» دەيدi  [8, 181ب.].

س.قوندىباي توحارلار تۋرالى ايتا كەلiپ، بۇل ءسوزدiڭ، زەرتتەۋشiلەر ايتىپ جۇرگەندەي، ەتيمولوگياسى  «جاۋىنگەر» (تۋكحار) ەمەس، قازاقتىڭ «توقىر» دەگەن (توقىر باس، تاقىر باس) سوزiنەن شىعادى، سەبەبi توحارلاردا «اي رۋى» («ايتەكتi اۋلەت») دەگەن اتاۋدىڭ بولعانىن، ال ميفتiك ايدىڭ كەسكiنi-تازدىق، تاقىر باستىق دەپ كەلەدi دە، پازىرىق ۇيەگiنەن تابىلعان شاشىن تاقىرلاتىپ العان ايەل مۇردەسiنە سiلتەمە  جاساپ، ۇندiاريلiك اي مەن كۇن اۋلەتتەرiنiڭ ءتۇبi دەي-تۇركiلiك دەپ توپشىلاپ، ونى قازاقتىڭ «بايبiشە-توقال» بينارلىق جۇبىمەن بايلانىستىرا كەلiپ، كۇنتiزبەلiك دەڭگەيدە بايبiشە- سالىستىرمالى تۇردە «جاقسى» ۋاقىت مەزگiلi (كۇندiز، جاز، كۇن), توقال-سالىستىرمالى تۇردە «جامان» ۋاقىت مەزگiلi ء(تۇن، قىس، اي) دەيدi [2, 448-465بب.]. ولاي بولسا، كۇن ايدان دا كورi جوعارى قۇرمەتكە يە بولۋى كەرەك ەدi عوي. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا كەرiسiنشە بولىپ تۇر. وسى ماسەلەگە س.قوندىبايدىڭ پايىمداۋلارىن پايدالانا وتىرىپ، باسقا جاعىنان كەلسەك. ويشىلدىڭ ءوزى جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەن، شاشىن تىقىرلاتىپ العىزىپ، سوسىن پاريك كيگiزiلگەن ايەلدiڭ ءمايiتiن بىلاي تۇسiندiرەدi: «...قازاقتار ايەلدەردiڭ تاقىر باستىلىعىنا تەرiس كوزقاراستا بولعان: ويتكەنi الدە بiر سەبەپتەرمەن (الدە بiر كۇناسi بار) ايەلدەر باسىنداعى تۇلىمىن الىپ تاستايتىن، ياعني تۇل-قاتىن بولاتىن كورiنەدi, كۇيەۋگە شىقپايتىن (نەمەسە شىعۋعا بولمايتىن؟), بالا كوتەرمەيتiن ايەلدەر دە شاشتارىن تاقىرلاتىپ الىپ تاستايتىن كورiنەدi» دەيدi دە، ءوزi ونى بىلاي تۇسiندiرەدi: «ەكiنiڭ بiرi: نە تاقىر باس ايەل كۇيەۋگە شىقپاۋى، بالا تاپپاۋى تيiس، نە الدەبiر سەبەپتەرمەن(؟) كۇيەۋگە شىعۋعا، بالا تابۋعا تيىم سالىنعان ايەلدەردiڭ شاشى تاقىرلانىپ تاستالادى. ەكiنشiسi, تۋرالى نە ايتارىمىزدى دا بiلiپ وتىرعانىمىز جوق، ال بiرiنشiسiنە كەلسەك، بەلگiلi بiر دiني كۋلتتiڭ قىزمەتشiسi, ورىنداۋشىسى بولعان ايەلدەردiڭ بايعا شىقپايتىندىعىن، بالا كوتەرمەيتiندiگiن، الىسقا ۇزاماي-اق، حريستياندىق ايەل تاقۋالاردىڭ (موناحينيا) بولۋىنا قاراپ بiلەمiز. ال، وسىنداي كۋلتتiك قىزمەتشi ايەلدەردiڭ بەلگiلi بiر كۋلتتiڭ كەلتiرiمدەرiنە ساي شاشتارىن الىپ تاستاۋى مۇمكiن بە؟ ارينە، مۇمكiن» [2, 458ب،].

ەندi وسىلاردى قورىتا كەلسەك، قازاق حالقىنىڭ ميفتىك تۇسىنىگىندە كۇن دە، اي دا ايەل جىنىستى. ايعا ەرەكشە قۇرمەت، ايەلدiڭ ابىزدىق، ياعني ۇلى انانىڭ مادەنيەتكە، قۇپيا بiلiمگە قامقورلىق جاساۋ فۋنكتسياسىمەن بايلانىستى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ايتقانىنداي، قازاقتاردىڭ ايدا كەمپiر بار دەپ، ايدان سەسكەنۋi, ايدىڭ بەتiندەگi داقتاردى كەمپiرگە ۇقساتۋ ەمەس، حالىقتىڭ ارحەتيپتiك جادىندا قالعان ابىز ايەلدiڭ اي تەكتەس ميفتiك كەيپi تۋرالى تۇسiنiكتەر. ۇمايدىڭ دا مادەنيەتكە، قۇپيا بiلiمگە، ونەرگە قامقورشى ەكەنi بەلگiلi. ياعني، قازاقتىڭ كومەسكى ساناسىندا كۇن - ءجاي ايەل، ايەل-انا، ال اي - باقسى ايەل.

ۇلى انا  يەمدەنۋ، قورۋ، كۇزەتۋ فۋنكتسيالارىنا دا  يە. س.قوندىباي  ۇلى بابانىڭ وسى فۋنكتسيالارىن جىلان بەينەسiمەن بايلانىستىرادى. «ميفولوگياداعى ايەل/انا جانە جىلان/ايداھار بەينەسiن رەكونسترۋكتسيالاۋ، ولارعا قاتىستى لينگۆيستيكالىق-ەتيمولوگيالىق ماسەلەلەردi تۇركiلەردiڭ پايداسىنا شەشۋ تەك تانىم اۋماعىن كەڭەيتiپ قانا قويمايدى، وسىنداي جۇيەلi ارەكەتتەردiڭ ناتيجەسiندە بiزدەر قازاق (جالپى تۇركi) تاريحىنىڭ ەڭ كونە كەزەڭدەرiنiڭ قىر-سىرىنا جاۋاپ بەرە الاتىن ايعاقتاردى دا تابا الاتىن بولامىز» [2,5ب.]. ويشىل جىلاننىڭ قاي ميفتiك داستۇردە بولماسىن اسا ماڭىزدى ورىنعا يە ەكەنiن، بiرەۋiندە جاعىمدى، بiرەۋiندە جاعىمسىز، زۇلىمدىق سيمۆولى بولعانى تەك دiني iلiمدەردiڭ جىلانعا دەگەن كوزقاراسىنان تۋىنداعان باعامدار ەكەنiن، ونىڭ سيمۆولدىق ءمانi بارلىق ميفتiك داستۇردە: قۇپيا تانىمنىڭ، ەزوتەريالىق بiلiمنiڭ، دانالىقتىڭ، جاسامپازدىق پەن ماڭگi تiرلiكتiڭ، جاسارۋدىڭ سيمۆولى ەكەنiن ايتادى. ءارى قاراي ويشىل جىلانعا قاتىستى: جىلان-رۋدىڭ رۋح-قامقورشىسى، جىلان ولiلەر دۇنيەسiنiڭ قوجايىنى (يەسi, كۇزەتشiسi), جىلاننىڭ جەر استى قازىناسىنىڭ يەسi-كۇزەتشiسi, جىلان-بيلiك يەسi سياقتى تۇسiنiكتەردiڭ بارلىعى ايەلگە، ۇلى باباعا ءتان قاسيەتتەر ەكەنiن قازاق ەرتەگiلەرiنە («جىلان قابىقتى جiگiت»، «قارا جىلان مەن اق جىلان»،  «شاياماردان»، «ەر توستiك» ت.ب.) تالداۋ جاساي وتىرىپ دالەلدەيدi. بۇنىڭ ءبارi بiر كەزدە ب.ز.د. 6-3 مىڭ جىلدىقتاردا، ماتريارحات داۋiرiندە بولعان جىلان كۋلتiنiڭ بiزدiڭ ارحەتيپتiك جادىمىزدا قالعان سارقىنشاقتارى ەكەنiن كورسەتەدi [2,297-309بب.].

قازاق ميفولوگياسىندا «الاش الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، تاڭباسىز تاي بولعاندا» دەپ باستالاتىن اڭىزدارداعى الاشا ەسiمنiڭ شىعۋ تەگiنiڭ دە ارعى تەكتiڭ ۇلى انا دەپ تۇسiنiلگەندiگiمەن، ونىڭ جىلاندىق، ايداھارلىق كەيپiمەن بايلانىستى ەكەنiن اڭعارۋعا بولادى. بۇنداي ويعا  «الاشتىڭ الا تۋى» دەگەن ءسوز تىركەستەرى  جەتەلەيدi. انتيكا  زامانىنىڭ  اۆتورلارىنان قالعان جازبا دەرەكتەردە ەجەلگi سكيفتەردiڭ ايداھاردىڭ سۋرەتi سالىنعان تۋلارى بولعاندىعى، شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتىنىڭ قولىنداعى مۇنداي تۋ، جەلمەن جەلبiرەپ، جاۋلارىنا قورقىنىش ۇيالاتاتىندىعى جايلى جازىلعان. س.قوندىباي ەجەلگi قازاقتاردا دا وسىنداي (ايداھار سۋرەتi سالىنعان) تۋدىڭ بولعاندىعىنا دالەل رەتiندە موڭكەۇلىنىڭ مىناداي ولەڭiن كەلتiرەدi:

الاش الاش بولعالى

الاشا اتقا مiنگەلi

الا شۇبار تۋ بايلاپ

الاشقا ۇران بەرگەلi...[2,366 ب.]

ال كوك تۇرiكتەردىڭ ءبورiنiڭ سۋرەتi سالىنعان تۋ كوتەرگەنi بەلگiلi. بۇل تۇرiكتەردiڭ ارعى تەك رەتiندە ءتۇپ انانى تۇسiنگەن، ۇلى انانىڭ جىلان، قاسقىر كەيiپتەرiنiڭ سيمۆولى.

ماتريارحات داۋiرiندە قالىپتاسقان باقسىلىق ونەردىڭ باسىندا دا ايەل-ابىز تۇر. قامپىر(كەمپiر) ءسوزiنiڭ ءوزi ايەل-باقسى دەگەن ماعىنا بەرەدi. كوپتەگەن قازاق ەرتەگiلەرiندە جۇتىپ قايتا قۇساتىن، سونىڭ ناتيجەسiندە كەمباعالدى دەنi ساۋ، مىقتى ەتiپ،ەرەندi بiر ونەر يەسi (كۇيشi, سازگەر، اقىن، ەمشi) ەتiپ شىعاراتىن كەمپiر ايەلدiڭ ەزوتەريالىق بiلiمگە، پوەزياعا، مۋزىكاعا، ەمشiلiككە قامقورشىلىق فۋنكتسياسى تۋرالى ەجەلدەن قالىپتاسقان  سەنiم كورiنiسi. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىنى كوكپار (كوك ءبورi تارتۋ) دا وسى قۇبىلىستىڭ قازاق ارحەتيپتiك جادىندا قالعان كورiنiسi بولىپ تابىلادى.

وتە ەرتە زاماندا، دامىعان كوشپەلiلiككە دەيiن، ياعني شامامەن ب.ز.د. 1 مىڭجىلدىقتارعا دەيiن، دەي-تۇركiلەردiڭ دۇنيەتانىمىندا دۇنيەنiڭ باستى، بەلسەندi باستاماسى ايەل جىنىستى بولعان. جاساۋشى، قورۋشى، كۇزەتۋشi, جەبەۋشi, قامقورشى، ەمدەۋشi, بiلiم بەرۋشi, قۇپيا بiلiم، ونەر يەسi, قيراتۋشى، جازالاۋشى، تاڭداۋلىلار قاتارىنا الۋشى - ايەل.

اداەۆا گۇلنار امانبەكقىزى

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنت

«Abai.kz»

ادەبيەت

1.ك.گ.يۋنگ. سيمۆول ي ارحەتيپ. موسكۆا، 1991.

2.قوندىباي س. ارعىقازاق ميفولوگياسى. ءۇشiنشi كiتاپ. -الماتى: دايك-پرەسس، 2004. - 488 ب.

3. ايداروۆ ع.ورحون ەسكەرتكiشتەرiنiڭ تەكسi. -الماتى: عىلىم، 1990. - 220 ب.

4. ەسiموۆ ع. سانا بولمىسى (ساياسات پەن مادەنيەت تۋرالى ويلار) -الماتى: عىلىم، 1998. -1 كiتاپ-272 ب.

5.ەليادە م. ميف اسپەكتىلەرى. اۋد. قوندىباي س.//ميفولوگيا: قۇرىلىمى مەن رامىزدەرى. الماتى، جازۋشى، 2005. - 566 ب.

6. ورىنبەكوۆ م. ەجەلگi قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى. -الماتى: عىلىم، 1996.

7. ورىنبەكوۆ م.س. گەنەزيس رەليگيوزنوستي ۆ كازاحستانە. - الماتى: دايك-پرەسس، 2005.-240 س.

8. ءۋاليحانوۆ ش. تاڭدامالى. - 2 باس. -الماتى: ²جازۋشى²، 1985. -432 ب.