АРЫЛУ

(Қорытынды орынына)

Сонымен, арасында аз үзіліс жасап барып үш жыл бойы қауіпсіздік комитетінің мұрағатынан жинақтаған «Алашорда» қайраткерлеріне қатысты тергеу ісін көшірген дәптердің соңғы беті де жабылуға жақын қалды. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасына қатысқан ұл мен қыздар жаппай қудаланып, партия, кеңес қызметкерлерінің арасынан да ұлтшылдар табылып, тергеу жүргізіліп жатқан тұста жасырын жазылып алынған (ішінара таспаға түсірілген) қатираның соңына - әр томға, әр адамға, әр жауапқа қатысы қысқаша сипаттамалар жазылыпты. Зады, КПСС Орталық Комитеті «қазақ ұлшылдығы» туралы қаулы қабылдап жатқанда да осынау «аса құпия құжаттарды» жариялаудың мүмкіндігі түптің-түбінде туатынына сенген сияқтымыз.

АРЫЛУ

(Қорытынды орынына)

Сонымен, арасында аз үзіліс жасап барып үш жыл бойы қауіпсіздік комитетінің мұрағатынан жинақтаған «Алашорда» қайраткерлеріне қатысты тергеу ісін көшірген дәптердің соңғы беті де жабылуға жақын қалды. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасына қатысқан ұл мен қыздар жаппай қудаланып, партия, кеңес қызметкерлерінің арасынан да ұлтшылдар табылып, тергеу жүргізіліп жатқан тұста жасырын жазылып алынған (ішінара таспаға түсірілген) қатираның соңына - әр томға, әр адамға, әр жауапқа қатысы қысқаша сипаттамалар жазылыпты. Зады, КПСС Орталық Комитеті «қазақ ұлшылдығы» туралы қаулы қабылдап жатқанда да осынау «аса құпия құжаттарды» жариялаудың мүмкіндігі түптің-түбінде туатынына сенген сияқтымыз.

Сол күндердің әсерінен туған алаң ба, жоқ, бұл құжаттардың қайтып қолға түспейтініне көз жеткендіктен бе, әлде аяулы алаш зиялыларының бейнесін жүректе сақтап қалуға деген шексіз ыстық сезім бе, кім білсін, түрме психологиясына қатысы бар-ау деген ойларымыз бен ескертпелер де қағазға түсіпті. Дәл қазір нақ сол кездегідей аңсарлы болмағанымен де, бұл жазбалардың ұмытыла қоятындай жөні жоқ, онда келер жылдардың зерттеушілері де зер сала жүретін ой ұшқындары бар екен. Әсіресе, алаш зиялыларының тағдырына ықыласты зиялы қауым үшін танытар емеуіріні мен айтар астары да бар сияқты. Сондықтан да, «Ұраным - Алаш!..» атты әфсананың тікелей жалғасы болып табылатын үшінші бөлімдегі пайымдаулардың арнасы бұрынғы «әннен өзгерек» болатындықтан да, деректердің жиналуы, салыстырылуы, жазылуы жиырма жылға созылған кітаптың қорытындысын дәптердегі сол сипаттамалармен аяқтауды жөн көрдік.

Тергеу ісімен танысу, барлық елеулі оқиғалар сияқты кездейсоқ әрі табиғи түрде басталды. «Табиғи болуының» себебі, алаш идеясы бала жасымнан маған таныс, тіпті, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолындағы» Әзімхан бейнесі мен Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешуіндегі» алашорда қайраткерлері туралы деректермен ұлт көсемдерінің жағымсыз бейнесін салыстыра әдеби кеш өткізіп, мектеп қабырғасынан айға жуық шеттеп қалғанымыз да бар болатын. Университетте курстың тең жартысы: «Тарихымызды білгіміз келеді»,- деген желеумен шет тілі пәні ретінде араб тілін оқыдық. Айтуған Шәйімов, Мұратқан Қаниев, Құрманғазы Бексайынов, Дәуітәлі Стамбеков, Жүрсін Ерманов, Нұрқасым Әмірғалиев, Несіпбек Айтов, Жанболат Әуіпбаев қатарлы курстастар ұлттық кітапхананың сирек қорлар бөлімінде «Айқап» пен «Қазақ», «Сарыарқа», «Алаш», «Ақ жол», «Қазақ тілі», «Сана», «Әйел теңдігі», «Құс жолы» басылымдары мен сол жылдары шыққан сирек кітаптарды алдырып оқитынбыз. Кейін бұлардың біразы сырт тартып кетті. Тек Құрманғазы ғана «Ақ жол» газетіндегі публицистика» деген тақырыпта дипломдық жұмыс қорғады.

Ал біздің ынтамыз үдей түсті. Ұстазымыз Рымғали Нұрғалиев С.Бегалиннің, С.Машақовтың, Ж.Елебековтің үйіндегі М.Дулатовтың «Оян, қазақ», Ж.Аймауытовтың «Жан жүйесі», Мағжанның «Өлеңдері» сияқты кітаптарды алып келіп, үйінен шығармай оқытты. Қазақ журналистикасының «ақ бас бурасы» (Несіпбек қойған), профессор Хайыржан Бекхожин біздің бірінші курстағы «Айқап» журналындағы публицистика» атты курстық жұмысымызды ешкімге айтпастан студенттердің олимпиадасына ұсынып, республикалық марапатқа ие болдырғаны да бар.

Сөйтсек, аяулы ұстазымыз бізге «ен салып» жүр екен. Күзде шақырып алып: «Мен саған бір сыр айтамын. Келіссең де, келіспесең де тісіңнен шығарма. Өзің маған шәкірт болғың келе ме? Ендеше мен бір сенімді шәкірт іздеп жүр едім. Өлеңді Сырбай мен Қалижан да жазады. Мен ғана емес, бүкіл қазақ қарыздар менің ұстаздарым бар еді. Солардың парызын өтейін деп әр жылдары екі шәкірт дайындап едім. Біреуінен ештеңе шықпады. Екіншісі ауылға кетіп қалды (Сөйтсек ол Зарқын Тайшыбай ағамыз екен). Енді саған таңдауым түсіп тұр. Сен оларды біліп жүр. Мен саған олардың еңбектерімен қайдан, қалай танысудың жолын көрсетемін»,- деді. Өрекпіген жүрегімізді басып үлгергенше университеттің сол кездегі ректоры Өмірбек Жолдасбековке алып барып, табан астында ұлттық кітапхананың сирек қорына ілеспе хат жаздырды. Одан ұлттық кітапханаға жетектеп апарып, сирек қордың емес, арнайы құпия қорда істейтін Сәуле Мұсатайқызы Ақынжанова апаймен жеке таныстырды. Тоғыз айдан кейін өзі емтихан алып, ризашылығын білдіріп: «Олардың заманы келеді. Біз көрерміз, көрмеспіз, бірақ сол кезде сен дайын бол»,- деп батасын беріп еді.

1987 жылы қаңтар айында Жазушылар одағының жанынан Құқық комиссиясын құрып, мені төрағалыққа бекітіп, желтоқсан оқиғасына қатысты деректерді жиып, хабардар етіп отыруды тапсырған және жоғарыдағы жайдан мағлұмдар Олжас Сүлейменов 1988 жылы қаңтар айында бізді сол кездегі жоғары соттың төрағасы Тамаз Айтмұхамедовке жіберіп: «Міне, күні туды олардың. Ұстазыңның үмітін ақтайтын кез келді. Алаш қайраткерлерін ақтауымыз керек. Сен солардың тергеу ісімен танысып шығып, әдеби эксперт бол»,- деп еді.  Күрделі кездің қиын үкімдеріне қол қойып жүрген жоғары соттың төрағасы: «Біздің ұлтымызға жаны ашымайды дейсіңдер ме? Дайындалып келген үкімге қол қоямыз. Біз қоймасақ, басқаға қойдыртады. Олжас жіберсе -  саған сенемін. «Алаш» қайраткерлерінің тергеу ісін қарап жатырмыз. Онымен Жоғары соттың мүшесі Қазыхан Кенжебаев айналысып отыр. Сонымен бірігіп өзіңе керекті деректермен таныс. Бізге де кеңес бер»,- деді. Қазыхан екеуміздің қатар оқығанымызды және оның келіншегі Гүлнар Сейітбекқызы мен менің әйелім Әмина Сейітқызының кластасы екенін білген соң: «Ендеше күнде таңертең сағат оннан бастап келіп менің бөлмеме отыр. Сағат үште босат. Қалғанын Қазыхан ұйымдастырады»,- деді.

Сөйтіп, бұл дәптердегі алғашқы көшірмелер Жоғары Соттың кеңсесінде түсіп еді. 1988 жылы көкек айында «Алашорданың» 14 мүшесінің азаматтығы ақталып, О.Сүлейменовтің атынан Г.В.Колбинге Қ.Кенжебаев дайындаған бір жарым беттік хат жолданды. Сол кезде Өзбекәлі Жәнібеков хатшы болып келе қалды да, 4-қарашада бас прокурордың ресми қарсылығы жасалып, академик Ж.Әбділдин бастатқан үкімет комиссиясы құрылып, іс қайырымен аяқталды. Сөйтіп, әулие Хайрекеңнің - алаш ардагерлерінің алдындағы, менің - Хайрекеңнің алдындағы парызым өтеліп, ұлт көсемдері ақталды.

Кейін Қауіпсіздік комитетінің төрағасының орынбасары С.Қ.Әбдірахмановтың  рұқсатымен 1988-1992 жылдары аралығында және 1997 жылы комитеттің архивімен барынша еркін отырып танысуға мүмкіндік алдым. Сөйтіп, бұл деректер алғашында Қауіпсіздік Комитетінің Алматыдағы ғимаратының жанындағы жер үйде, содан кейін бас кеңесенің солтүстік қанатындағы 2-қабаттағы 14-бөлмеде жазылды. Қауіпсіздік Комитетінің полковнигі Қараби Мұхаметқалиев пен Шыңғыс Салықбаев сынды азаматтар бізге барынша еркіндік берді. Сол үшін де оларға ілтипат білдіремін.

Алаш идеясының саңлауын сезуге мүмкіндік берген мектептегі әдебиет пәнінің мұғалімі Жәңгір Исайыноваға, тарих пәнін санама сіңірген Сағынтай Керімқұловқа, сынға салып сынақтан өткізген Исабек Шыңғысбаевқа, құпия түрде санама сіңірген Рымғали Нұрғалиевке, Мұхтар Мағауинге, қадірменді алаштың «ақ  бас бура» ардагері Хайыржан Бекхожинге шәкірттік, сол ұстаздың парызын өтеуге жағдай жасаған Олжас Сүлейменов пен Бекежан Тілегеновке інілік тағзым.

Әлкей Марғұланның алпыс жасқа толған тойында айтқан: «Осы бір айтулы күні ең алдымен, менің кім болып шығатыныма көзі жетпей, өздерінің асыл арманымен өмірден өткен өзімнің ата-анамды есіме алғым келеді»,- деген сөзін осы жолдар жазылып жатқанда алаш мұрасын жатқа білетін, жоғарыда аталған Гүлнардың әкесі Сейітбек Нұрқанов ағамыз біздің есімізге салды. Әлекеңнің сол сөзін мен де өзімнің әке-шешем Құдакелді мен Хадишаға қаратып айтқым келеді. Өйткені, Ахаңның - Ахмет Байтұрсыновтың атының тізгінін бір-ақ рет ұстап, сол үшін түрмеге түссе де, өмір бойы атын қастерлеп өткен Құдакелді Жұртбайұлының да рухы осы жолдарды жазған кезде бізді қолдап отырғаны кәміл.

Бұл әфсананың осындай рухани тарихын еске ала отырып, енді, дәптердегі сыпаттамаларға орын беремін.

Тергеу: контрреволюциялық-террорлық, басмашылық ұйымның (жетекшісі Дінмұхамед Әділев); кеңес үкіметіне қарсы  құрылған Орынбордағы астыртын ұйымның (жетекшісі Ахмет Байтұрсынов); шет ел интервенциясының күшіне сүйенген Ташкенттегі контрреволюциялық ұйымның (жетекшісі Мұхамеджан Тынышбаев пен Халел Досмұхамедов) «қылмысты істерін» өзара байланыстырып, дабыл қағарлықтай әшкерелеу бағытында жүргізілген. Голощекин тергеу үрдісін бақылап отырған. Одан алынған мәліметтерді тергеу қорытындысы шықпай тұрып-ақ баяндамаларына пайдаланған.

Тергеу жауаптарының мазмұнынан тұтқындалған адамдардың еркіндікте жүрген кезіндегі өзара қарым-қатынасы, деңгей-дәрежесі анық аңғарылады. «Алашорда» үкіметі мүшелерінің, яғни, самодержавие тұсында түрменің дәмін татып, сынақтан өткен, алғашқы топта тұтқындалған қайраткерлердің жауаптары бір ыңғайда, бір мағынада, аумағы өлшемді ұғыммен берілген. Олар сөз арасына кездейсоқ адамдардың атын атамаған, жанама оқиғаларды кіріктірмеген. Идеясы, мақсаты, күрес жолы, сенімі мен пайымдары да ұқсас Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың, Халел Ғаббасовтың, Елдес Омаровтың жауаптары бір жерден шыққан. Бір қызығы, тергеушілер оларды «жүздік жақындықтарына» қарап топқа бөліпті (мысалы, бірінші топ - А.Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сейдазым Қадырбаев, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Әлімхан Ермеков, Елдес Омаров; екінші топ - Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтер, Иса Қашқынбаев, Кәрім Жәленов; үшінші топ - Мұхамеджан Тынышбаев, Жұмақан Күдерин, Біләл Сүлеев). «Қазақы қарға тамырлық» бұл адамдарға тән емес екенін тергеушілер ескермеген сияқты.

Керісінше, жауапқа тартылғандар бір-бірін жақтыра бермейтінін тергеушіге «ұмытпай ескертіп отырған». Мысалы, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, Ә.Ермеков бір-бірімен сөйлеспейтіндігін атап көрсетеді. Алайда Ә.Ермеков ауруханада жатқанда Х.Досмұхамедов оның көңілін сұрай барғаны сөз арасында білініп қалады.  Сондай-ақ М.Әуезов: «М.Тынышбаев пен Х.Досмұхамедовті «Сұғанақ сұр» атты шығармамда сынағанмын»,- дейді. Тұрар Рысқұловтың бажасы Жаһанша Досмұхамедовтің  адресі арқылы Сарымолдаевқа жолдаған хатты оның рұхсатынсыз Қожановқа оқытып, оның тінту жүргізгені қамтылған өмірлік шындықты көркем шығармаға арқау еткенін мекзей отырып, сол арқылы «қазақы әдіске салып»  олар туралы айғақ беруден бас тартқан. Сондықтан да мұндай көрсетінділер абайлап пікір қорытуды талап етеді.

Әлихан Бөкейхановтың жауабы қысқа да нұсқа. Ойын шымырлата қорытып: «Маған «Алашорданы» білесіз бе?,- деп сұрақ қойма. Мен - «Алаш» партиясы мен «Алашорда» кеңесінің төрағасымын, «Алашорда» үкіметінің төрағасымын. Сондықтан да оның іс-әрекетіне толық жауап беремін. Ал «Алашорда» кеңес өкіметін мойындап, оның бұрынғы іс-әрекеті үшін ешкім де, ешқашан да жауапқа тартылмайтыны туралы Ленин қол қойған келісімнен кейін, ол үкімет тарихтан кетті. Егерде Лениннің қолы оның өзі өлген соң жүрмей қалса, онда үшінші адам болып Сталин қол қойған. Ол келісім күшін жойған жоқ. Жойса, келісім бойынша, маған хабарлар еді. Мен Сталиннен ондай хат алғамын жоқ. Әлде сендер оны мойындамайсыңдар ма? Онда маған жазбаша жазып беріңдер. Ал жазбасаңдар, демек, ол келісім күшінде, одан да келесі сұрағыңа көш»,- деген мазмұнда жауап берген.

Бұл кісінің мысы қашанда басым тұратынын көрген жанның бәрі (Әлкей Марғұлан, Халижан Бекхожин, Ғалым Ахмедов, Мариям Мұқанова, Валентина Николаевна Әуезова) айтып еді. Тіпті тұтқындауға келген «жандыаларлар» да оны басына алмапты. Бұған Лиза Әлиханқызы Бөкейханованың:

«Әкемді ұстауға сауылдап кіріп келген тергеушілерді көргенде ол саспастан: - Лиза, шай қой. Қонақтар келді. Бұлар мәдениетті кісілер, дәстүр аттамайды»,- деді. Олар үндей алмай қалды. Сол паузаны пайдаланып: - Кешіріңіздер, телефон шалуға бола ма?,- деді. Олар рұқсат берді. Көршісі, аса белгілі кеңес ғалымы трубканы алғанда: - Вася! Мен ұзақ командировкаға кетіп барамын. Лизаны саған тапсырдым. Аманат»,- деді де маған қарап: - Лиза! Сен анда-мұнда жүгірме. Одан ештеңе шықпайды. Бұл «барса - келместің» командировкасы»,- деді сабырмен. Тергеушілер мұның бәрін үнсіз тыңдап тұрды, үндеуге бата алмады. Мен соған таң қалдым»,-деп кеңес тұсында алаш тарихынан жабық тақырыпта докторлық диссертация қорғаған тарихшы Жақсалиевке айтып берген осы оқиға толық дәлел.

Жауап алынған жетпіс адамның бәрі де:

«Біз Бөкейхановпен еркін сөйлесе алмаймыз. Оның мысы басып тұрады және астарлап сөйлейді»,- деп жауап берген.

Ал өзі тергеу ісіндегі жауабында: «Мен тек Байтұрсыновпен, Дулатовпен ғана ұлт туралы ашық сөйлесе аламын»,- деп жазыпты.

Әлихан Бөкейхановтың Мәскеудегі пәтерінде «Алашорда» үкіметі мен «Алаш» партиясының, алаш қайраткерлерінің, соның ішінде Смағұл Сәдуақасовтың мұрағаттары қашан ұлы отан соғысы  басталғанша сақталған. Смағұлдан қалған жалғыз ұлы Ескендір майданда қаза тапқаннан кейін, Лиза (Ләззат) Әлиханқызы жалғыздыққа шыдамай өзі де дәрігер ретінде майданға аттанады. Аттанар алдында әкесі мен Смағұлдың архивін қаттап, үйдің шатырына тығып кетеді. Оның біразы шатырға бомба түскенде шашылып кетіпті, ал қалған бөлігін отыннан қиналған солдаттар тамызыққа пайдаланса керек. Қайтып келгенде тамтығын ғана тауып алған. Өзі де соған қатты өкініп, үйіне барғандарға:

«Әкемнің қатты қайғырып, ойы ең ауырлаған күні - Смағұл қайтыс болған күн. Ол өзі барып оның денесін көрқаптан алып, мәйітін медициналық тексеруге апарды. «Өндірістік улану» деген диагноз қойыпты. Денесін крематорииге өртеді. Бұл оның жанына қатты батты. Бойжеткен кезімде Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаев қырындады. Бірақ мен Смағұлды таңдадым. Смағұл: түбінде мені не Мұхтар, не Қаныш іздеп келеді. Қағазымды соларға бер - дейтін. Соғыс жылдарында оларды шатырға тықтым. Қалғанын елуінші жылдары Мұхтарға бердім. Соның ендігі белгісі мынау ғана»,-деп үйінің төріндегі Смағұл мен оның ұлы Ескендірдің суретін көрсетеді екен.

Ләйлә Мұхтарқызы Әуезова көңілденген бір сәтінде өзіне тән жұмсақ жымиыспен:

«Тұрсын! Сен алаш тарихымен айналысып жүрсің ғой. Бізде Әлихан Бөкейхановтың қызы Лиза Әлиханқызының әкеме тапсырған архиві бар. Оның тарихы былай. Елуінші жылдардың екінші жартысында  Мұхтар Омарханұлы Мәскеуге келіп, бір салтанатты жиналысқа қатысты. Екеуміз театрға бардық. Фоэде бір әйел анадайдан: «Әй, Мұхтар!»,- деді өктем дауыспен. Әкем де тез үйіріле кетті. Мен бұрын ол кісіге мұндай өктем сөйлеген адамды көрген емеспін. Таң қалдым. Екеуі ұзақ шүйіркелесті. Қоштасқаннан кейін маған бұрылып маңызды кейіппен: «Бұл - Әлихан Бөкейхановтың қызы Лиза, Смағұл Сәдуақасовтың әйелі. Жастығымыз да, достығымыз да жарасқан адам. Үйінде Смағұлдың біраз архиві сақталып қалыпты. Соны маған тапсырмақ.»,- деді. Араға біраз күн өткен соң сол архивті Алматыға алып кетті. Осы жайды Валентина Николаевнаға айтқанымда: «Бөкейханов - бұлардың көсемі. Ол өзі сондай сұсты, мысы басым адам. Ленинградтағы біздің үйімізге келерде Мұхтар сондай қатты әбігермен дайындалатын. Оның алдында балаша елпек қағатын. Менің де бетіне қарап сөйлеуге батылым жетпейтін. Қорқатынмын. Ал Смағұл біз үйленген жылдары ақша жіберіп тұратын»,- деді. Ол архив осында. Не бар екенін толық білмеймін. Сен көр»,- деп ықылас білдіріп еді.

Мұражайдың қолжазба бөлімінің иесі Талатбек Әкім ұсынған орамда: 1. Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романының қолжазбасы.2. Жүсіпбек Аймауытовтың Смағұл Сәдуақасовтың анкеталық сұрағына 1927 жылы 3-ғинуарда қайырған жауабы.3: Мұхтар Әуезовтің анкеталық жауабы.4. Бернияз Күлеевтің 2 томдық өлеңдер жинағы. Ішінде әңгіме, қарасөздері араласқан роман бар. 5. Әр түрлі қиындылар мен үзінділердің ішінде «21/ІҮ.22 ж» деп қол қойылған С.Сәдуақасовтың «Сәрсенбек» деген романы бар. Мен ол романды сол кездегі ізденуші Д.Мыңбаевқа (Қамзабекұлы) бердім. Ол жарыққа шығарды. Ал Бернияздың мұрасы әлі жарыққа толық шыққан жоқ. Ғалым Ахмедов дегдар: Бернияздың қарындасы Мария Бегімбетованың Қыздар институтында дәріс беретінін, оның қолында Бернияздың жеңгесі мен қарындасының жоқтауы бар екенін айтып еді, тіршіліктің толқынында ол да ескерілмей қалды.

Тағдыр талқысында ажырасып, қимас та сырлас достарымен өмір соңында Б.Пастернактың қалай табысқаны туралы В.Огневтің естелігінде: «Бывают странные сближениия. Они связывают начала и конца», яғни, «Сондай бір нысаналы тосын жақындасулар болады. Олар өміріңнің басы мен аяғын түйіп байлайды»,- деген пікірі бар. Сол сияқты бір кезде жастық кешуін, барша тағдырлы күндерін, тіпті дәмелі махаббат сәттерін (Ләззат Әлиханқызының өзі ғалым Жақсалиевке: Смағұл, Қаныш, Мұхтар үшеуінің ішінен Смағұлды таңдадым»,-депті) бірге өткізген адамымен өмірінің соңында үзіліп қалған байланысын қайта жалғастырған. Өзі сондай пір тұтатын Әлиханның көңілін отыз төртінші жылдары Мұхтар қатты қалдырған көрінеді. Әлкей Марғұлан:

«Мұхтар кейде сондай сақтанып кететін. Отыз төртінші жылы Әлекеңмен әңгімелескенімде: - Мұхтар менің хатымды алмай, почтадан қайтарып жіберіпті»,- деп қатты өкпелеп отырды. Мұхтар да қызық. Ондай аяулы жандардың көңілін қалдыруға бола ма екен?»,- деп балаша бұртиып отыратын.

Бұл да тағдырдың талқысы сыйлаған үрей. Мысалы, осы әфсанада жиі аталатын Қаратілеуовтің үйінде Ғазиз Мұстафин «Алаштың» ұранын әндетіп айтқаны үшін партиядан шығарылып, соңынан екеуі де ұсталып кетіпті. Ал мемлекеттің почтасы қауіпсіздік мекемесінің бақылауынсыз өтпейтін. Егер ол хатты алса, онда Мұхтар Әуезов отыз жетінші жылдан аман қалмайтын еді. Ол үшін жазғыра алмайсың, әрине.

Ахмет Байтұрсыновтың да жауаптары сондай сөзге сараң, байыпты, тек Дінше Әділевпен беттескенде ғана: «Кілті ішіне салынған шифрлы хатты сендей пысықайлардан көрі Дулатов пен Бөкейхановқа сеніп тапсырған болар едім»,- деп қабағын шытқан. Мағжанды: ол - ақын ғой. Ақындар жеңілтек келеді. Сондықтан да онымен пікір алыспаймын; Тұрарды: ол - большевик қой, ал мен большевиктерді ұнатпаймын; Сұлтанбекті: ол - коммунист қой, коммунистер мені жек көреді. Жалпы, бұл екеуімен сөйлесетін ортақ тақырыбым жоқ. Олар ғылыммен айналыспайды. Ал мен бос сөзге әбден тойғамын,- деп өзінен аулақтата жауап берген. Сол арқылы оларды тергеу аясынан сырт қалдырып отыр. Әйтпесе, Тұрар мен Сұлтанбекті хат арқылы уақытша болса да татуластырғаны дерек арқылы дәлелденген шындық.

Тағдырдың мына мазағын қараңыз, тергеу ісімен танысып отырғанда, Ахаңды ұстап, тергеп, ату жазасына кесіп, үкім шығарып, «үкім орындалды» - деп жазған адамның ауыл-аймағын, ағайын-туысын жақсы білетін боп шықтық. Талай адамға, оның ішінде менің жан досым Жәнібек Кәрменұлына істеген жақсылығы үшін ол адамға сүйініп те жүретінмін. Тіпті сонау жетпісінші жылы маған дастан да жаздырмақ болды ғой деймін. Баласы хабарласып, оңашада жай-жапсарды біліп, үнсіз қалғаны: енді жария етесіз бе? - дегендегі сұраулы жанары біздің жүрегімізді шымырлатты. Азаматты жерге қарататын емес, өзгені қайдам, біз ол кісінің атын атамауға іштей бекіндік. Ол үшін кешірім өтінемін. Ал, куә ретінде тартылған, Ахаңның атылуына себепкер болған Ғайнижамал Қабдалиеваның өзі бізді іздеттіріп, басынан кешкенін айтып бергенде, төбе шашымыз тік тұрды (Бұл оқиға бірінші бөлімнің қорытындысы ретінде берілді. Қайталап бір көз қиығын салсаңыз, сіздің де жүрегіңізді шымырлататыны анық). Ал Ахаңның Нұржанов деген тергеуші жерлесі: «Мен Байтұрсыновтан жауап алдым. Сонда бір апта дайындалып барғанда, білімім үш сағатқа қана жететін»,- деп баспасөздерде естелік айтып жүрді. Біз оны қаперге ілмедік, өйткені, 1928-1931 және 1937 жылғы тергеу істерінде ондай есімді кездестірмедік. Мүмкін оның туыстарының тергеуіне қатысқан шығар.

Рухани әкеміз санайтын Ахаңның қызы - Шолпан Ахметқызы Байтұрсыновамен Бейсенбай Байғалиев марқұм архивтің оңаша бөлмесінде таныстырып еді. Әкесінің атын өзгертпей алып жүргенінің өзі сол тұста біз үшін құбылысты қасиет еді. Байыппен орашолақтау сөйлейтін мұңлы жанарына сондай бір махаббатпен сүйіне қараушы едім. Жоғары соттың алашордашыларды ақтаған шешімін (алғашында 14 адам ақталды) және оның анықтамасын көрсеткенімде көзінен мөлдірей моншақтап аққан жас тамшылар әлі де көз алдымда. Дауыс та шығармады. Үнсіз егілді. Енді жоғары жаққа олардың шыңармашылығын ақтау туралы хат жазу қажеттігін, Жазушылар Одағы тарапынан Олжастың атынан ресми хаттың жолданғандығын айттым. Ол кісі үнсіз орынынан көтеріле берді... Кейін маған сол хаттың көшірмесін ұсынды. Сөйтсем, Гүлнар Міржақыпқызымен, архивтанушы тарихшы А.Игенбаевпен, А.Ижановпен ақылдасып, әкесіне қатысты сенімді деректерді жинастырып, Осы хаттың негізінде заңсыз қысымға ұшырағандардың ісін қарайтын комиссияға қарата барынша байыпты хат жолдапты. Содан бұрын Семей облысы Абай аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Хафиз Матаев ағкамызға арнайы барып, Ш.Құдайбердіұлын ақтау туралы ардагерлер атынан хат ұйымдастыруды өтінген едік. Міне, тәуелсіздіктен бұрын алаш ардагердерімен табысуға мүмкіндік берген ебепке себептің бірі Шолпан апайдың осынау хатының көшірмесін ұсынуды парыз деп санаймын.

 

«КОКП Орталық Комитетінің саяси бюросына заңсыз қысымға ұшырағандардың ісін қарайтын комиссияға

азаматша Байсаловадан, тегі бойынша  Байтұрсынова Шолпан Ахметқызынан,

инд. 480083, Алматы қаласы Қашқар

көшесі №3, үй, 8 пәтер, тел. 39-41-43

ӨТІНІШ

30-жылдарғы жаппай қысым науқанында сүргінге ұшыраған менің әкем Ахмет Байтұрсынұлы Байтұрсыновтың ісін қайта қарауларыңызды өтінемін.

Менің әкем Ахмет Байтұрсынұлы Байтұрсынов - қазақтың аса ірі ғалым-лингвисі, ақын-ағартушысы және аудармашы.

Ахмет Байтұрсынұлы Байтұрсынов - 1973 жылы туған, ата қонысы Торғай уезі. Менің шешем Александра, ұлты - орыс Ахмет Байтұрсыновқа тұрмысқа шыққаннан кейін мұсылман дінін қабылдап, есімін Бадрисафа деп өзгертті.

Өзінің әкесі Байтұрсын (менің атам) патша өкіметіне қарсы шыққаны үшін тұтқындалып, Сібірге қапастағы жұмысқа жер аударылған соң, 1886 жылы Ахмет Байтұрсынов Торғай қаласындағы екі сыныптық қазақ-орыс училищесіне түсті, оны тәмәмдаған соң, 1891 жылы Орынбор қаласына барып, қазақ мұғалімдер мектебіне түсіп, оны 1895 жылы бітірді. Содан кейін ол еуропалық әдебиеттерді оқып, өзінің білімін жүйелі түрде жетілдірді.

Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық қайраткерлігі 1895 жылдан басталды. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай узедерінде ауылдық және болыстық екі сыныптық мектептерде сабақ берді.

ХХ ғасырдың басында Қарқаралыда тұрған Ахмет Байтұрсынов революциялық қозғалыстарға қатысты. Бастапқыда астыртын жұмыс істеді; ол 1907 жылы 17-қазан күнгі манифест жарияланысымен қазақ бұқарасы арасындағы қозғалыстың көрнекті қайраткері және жетекшілердің бірі болды. Реакциялық қысым науқаны басталғаннан соң, 1909 жылы 1-шілде күні тұтқанға алынды, содан кейін 2 жыл қазақ даласынан тыс жерге жер аударылуға бұйырылды.

1913 жылдан бастап Ахмет Байтұрсынов 1918 жылы қазанға дейін тұңғыш «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Ол өзінің өлеңдерімен қоса «Маса» жинағын жариялады. Сонымен қатар, И.А.Кырыловтың «Қырық мысалын» аударды.

Ақпан төңкерісінен кейін Ахмет Байтұрсынов қоғамадық саяси өмірдің иіріміне араласып кетті. Ол көптеген өлкелік және облыстық құрылтайларға қатысып, жетекшілік етті. Патшалық үкімет құлаған соң Ахмет Байтұрсынов «Алаш» партиясының тізімі бойынша Торғай облысының атынан Бүкілрессейлік құрылтай мәжілісіне мүше болып сайланды. 1919 жылға дейін автономияшыл - ұлтшылдардың қатарында болды, сол жылдың наурыз айында оңшыл партияның ұлт саясатындағы бағытының қазақ еліне зиянды екенін түсініп (ол кезде солай жазбасқа амалы да жоқ еді - Т.Ж.) кеңес үкіметі жағына шықты.

1919 жылы Ахмет Байтұрсынов құрамына кіретін «Алашорданың» Шығыс бөлімі кеңес өкіметіне: кешірім жасап, өздерінің Қазақстандағы кеңес өкіметінің жұмысына қатысуға мүмкіндік беруі туралы мәлімдеді. Олардың бұл өтініші қабылданды. БОАК-нің төралқасы: «Бүкілрессейлік Орталық комитетінің 1919 жылы 4-көкек күнгі қаулысына сәйкес Қазақ және Сібір революциялық комитетері мен Челябі губаткомы БОАК-нің жоғарыдағы қаулысын тұрғындарға жеткізсін, сонымен қатар БОАК-нің төралқасы: бұрынғы «Алашорда» үкіметінің мүшелері кеңес жұмысына тартылсын және оларды бұрынғы қайраткерлігі үшін қудалауға болмайтынын түсіндірілсін», - деп атап көрсетті.

Кеңес өкіметінің жоғарыдағы шешіміне сәйкес және БК(б)П Орталық комитетінің ұсынысы бойынша Коммунистік партияның қатарына өтті. Оның Коммунистік партияның қатарына өтуін осы кезде коммунистер аса ірі идеологиялық жеңіс деп бағалады. Әкемнің партияға кірердегі сөзі «Известия Киргизского края» атты газетінде басылды (құжаттар ұсынылып отыр).

Менің әкем Ахмет Байтұрсынов Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының құрылуының дайындық жұмыстарына белсене кірісті. Бірнеше рет В.И.Лениннің қабылдауында болды, оған мына құжаттар дәлел:

1919 жылы 24 шілде күні Ленин халық комиссарлары кеңесінің: С.С.Пестковскийді - төраға, ал Сейітқали Меңдешевті, Бақытжан Қаратаевті, Ахмет Байтұрсыновты, Мұхаметияр Тұнғашинді, В.Л.Лукашевті және Ә.Т.Жангелдинді қазақ өлкесін басқаратын әскери революциялық комитетінің мүшесі етіп тағайындау туралы қаулысына қол қойылды (Владимир Ильич Ленин. Биографическая хранение, 7 том, 406 стр).

1919 жылы 9 желтоқсаннан кейін Ленин Кремльде қазақ өлкесін басқару туралы әскери-революциялық комитеттің төрағасы С.С.Пестковскийді және оның мүшесі А.Байтұрсыновты олардың өтініші бойынша қабылдады. Пестковскийдің өлкенің шаруашылығы мен саяси жағдайы туралы, саяси-ағарту жұмысының қиындағы туралы есебін тыңдады. Оларға: бірнеше жақсы баяндамалар дайындап, оны қазақ тіліне аударып, күйтабаққа жазып, мүмкіндігінше көп мөлшерде граммофон тауып, оларды қырдағы көшпелілерге таратып беруге кеңес берді; сондай-ақ кедейлердің пайдасына ауқатты көшпенділердің малын үлестіріп беру саясатын жүзеге асыруға асықпауды ұсынды (Владимир Ильич Ленин. Биографическая хранение, 8 том, 408 стр).

1920 және 1921 жылдағы Кеңес Республикасының бірінші және екінші құрылтайында А.Байтұрсынов екі рет үкімет мүшесі - Қазақ АССР-нің Оқу-ағарту халық комиссары болып сайланды. 1925 жылдан Қазақ ағарту институтының оқытушы профессоры, Оқу-ағарту комиссариатының жанындағы Ғылым мен әдебиет жөніндегі комиссияның (Академиялық орталықтың) төрағасы және қазақ өлкесін зерттеу қоғамының құрметті төрғасы болды.

В.И.Лениннің жоғарыдағы ескертуімен Бүкіл Одақтық Орталық Атқару Комитетінің 1919 жылғы 4-көкектегі қаулысын аяқ асты еткен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Ф.И.Голощекиннің 1928 жылдың күзінде бай-феодалдардың малы мен мүліктерін тәргілеп, кедейлерге бөліп беруі - қасіретке әкеп соқтырды, сонымен қатар ет пен астықты тақыр таза сыпырып алуы жаппай ашаршылыққа ұшырап, адамдардың жаппай өліміне жол берді.

Ф.И.Голощекин өзінің «Кіші октябрь» деп атаған осы зорлықпен жүзеге асырылған шарасының сәтсіздікке ұшырайтынын сезіп, бұл науқанға қарсы шығуы мүмкін деген желеумен алдын-ала сақтанып, революцияға дейінгі 30-дан астам қазақ зиялыларын тұтқынға алды.

Менің әкем А.Байтұрсынов Алматы қаласында тұрған кезінде 1928 жылы 2-ші маусым күні Қызылорда қаласында өтетін фиологтар мен әдебиетшілердің кеңесіне қатысуға шақырылған жерінен тұтқынға алынып, Алматының түрмесіне жөнелтілді, онда біз азық-түлік апарып тұрдық. Әкемміздің Архангельскийден жазған хатын алғанда барып оны ОГПУ-дің сонда жібергенін бір-ақ білдік. Ал, 1929 жылы қазан айында менің шешем Бадрисафаны және мені арнайы жер аударушылардың қатарында Томскі қаласына жер аударды, біз онда 1932-ші жылға дейін болдық. Себебі, менің шешемді Томскіден ары Батыс Сібірдің Нарын ауданына жер аударды.

Менің әкем А.Байтұрсынов, 1934 жылы А.М.Горькийдің әйелі Е.П.Пешковаға жазған өтінішінен кейін халықаралық Қызыл Крест қоғамының араласуымен айдаудан бостылды, сол адамның көмегінің арақасында Батыс Сібірдің Кривошеин ауданындағы әйелі Бадрисафаның қолында тұруға рұқсат етілді, сол арадан екеуі Алматыға қайтып оралды.

1938 жылы 7-қазан күні менің әкем А.Байтұрсынов Қазақ ССР-нің НКВД мекемесі тарапынан Алматы қаласында екінші рет тұтқынға алынды.

Менің өзім жер аударылудан 1933 жылы Алматыға қайтып оралдым, Байсаловқа тұрмысқа шықтым, алайда 1950 жылы әкем үшін түрмеге қамалып, Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 58 бабы бойынша 10 жылға сотталдым. Кесімді мерзімді Шамалғанда өтедім және 1953 жылы бостандыққа шықтым, содан кейін толық ақталдым. КОКП-ның Саяси Бюросының комиссиясынан екі рет қатарынан заңсыз қысымға ұшыраған менің әкем Ахмет Байтұрсыновтың Кеңес Одағының Азаматы деген адал атын қалпына келтіруді өтінемін.

Республиканың қазақ тұрғындарының барлығы да Ахмет Байтұрсынов жасап кеткен қазақ тілінің грамматикасын осы уақытқа дейін қолданып келеді, ал оның авторының есімі әлі де жабық күйінде қалып отыр. Сондықтан да Ахмет Байтұрсыновтың әдеби және ғылыми еңбектеріне қойған шектеуді алып тастауларыңызды және оның авторлық құқын қалпына келтірулеріңізді өтінемін

Шолпан Ахметқызы Байсалова Байтұрсынова

Алматы қаласы 15 мамыр 1988 жыл».

Бұл хаттың жолы болып, алаш көсемдері ақталғаннан кейін Ахаң туралы бір туысқанының естелігін өз қолыммен өңдеп жазып, «Жұлдыз» журналына жариялап та ем. Сөйтсем, бауырдың бәрі мен ойлағандай тату болмайды екен. Өкініштісі, әкесінің ақталғанының қызығын алаңсыз қызықтауға, «өлсең - жоқтасатын, тірі жүрсең - күндейтін» ағайындары мүмкіндік бермеді. Кеңес өкіметі тартып ала алмаған фамилиясына ағайындары күдік келтірді. Оған арыстандай күркіреген ақын ағамыз Сырбай Мәуленов дегдар да араша түсе алмады. Құқық комиссиясының атынан кепілдік-куәлік те жазған жайымыз бар еді. Ақыры ар сотынан аман шыққан аяулы халық қызы ағайынның арсыз сотын көтере алмады. Шерлі жүрек сыр беріп, жарылып кетті.

Міржақып Дулатов - өжет пікірінен тергеу барысында да қайтпапты. Тергеуге барғанда да қырынып, киімінің қыртысын жазып, кеудесін тік ұстап барады екен. Тек Аманкелдінің қазасы тұсындағы жауаптарында албырап қалғандығы, есімде жоқ деп -  кібіртектегені байқалады. Ал халық ауызында: Аманкелдінің қазасына Сейдазым Қадырбаевтың, Бақытжан Қаралдиннің қатысы барлығы айтылып қалатын. Біз танысқан тергеу ісінде ондай мағлұмат кездеспеді. Керісінше, қызыл партизандардың өз қолынан оққа ұшқанына көзіміз жете түскен сияқты. Ал Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова осы архив мұрағаттарымен танысу барысында ең жақын тілеушіміз, кеңесшіміз, сенеріміз болды. Әсіресе, адамдардың өмірбаянын анықтауда өлшеусіз көмек көрсетті. Тек, Міржақыптың бажасы Ахмет-Сафа Юсуповтың «құпия тыңшы» ретінде атылғаны жанына қатты батты. «Сондай ақ көңіл, қимас, сенімді адам еді»,- деген сәбилік сенімнен айырылу қиын да болған шығар. Біздің: Тергеу мекемесінің қандай ойы барын біліп отыру үшін, мүмкін, алаш азаматтары әдейі рұқсат берген болар,- деген уәжімізге сенді. Шындығында да, ол «тыңшылық мәлімет бермегені үшін» ату жазасына кесілген. Демек, ділі берік жан - деуге негіз бар.

«Ұраным - Алаштың!..» бірінші кітабі жарық көргеннен кейін Түркияның Малтөбе университетінде өткен халықаралық конференциядағы осы әфсананың басты тұлғасының бірінің ұрпағымен тосын кездесуім - мәңгі ұмытылмас оқиғаның бірі болды. Сол университеттегі ұйымдастырушы қарындасымыз Гүлжанат Құрманғалиқызы үзіліс арасында: «Сізбен Заки Уәлиди Тоғанның қызы Есенбике бегім танысқысы келеді»,- деді. Не дейді? Мұндай да күтпеген кездесу болады екен! Жүрегімді алақаныма уыстап тұрып Есенбике бегімнің алақанына салғандай ишара білдіріп: «Мұның ішінде сіздің әкеңіз аңсаған алаш азаттығының демі бар»,- дедім. Инабатты бегім жылап жіберді де: «Конференцияда әкемді және башқұрттарды сіз ғана есіңізге алдыңыз»,- деді. Бұл қысқа үзілістегі ұзақ әрі толқулы ұшырасу болды. Заки Уәлидидің тергеу ісі және шет елге кете алмай қалған шешесінің тағдыры туралы мағлұмат бердім. Биязы, қуыршақтай ғана сүйкімді адам екен. Көңілі толқып тұрып: «Мен әкемнің екінші ноғай әйелінен туған қызымын. Башқұртстан мен Қазақстан десе көз жасы ыршып кететін. Сіз сөйлегенде сол мінезі есіме түсті. Елде қалған әйелін өлдіге санап жүрген. Алпысыншы жылдың соңында тірі екенін, баласының да бар екенін естігенде өкісіп-өксіп жылады. Біз хабарласып, жағдай сұрасып тұрамыз. Өзім де оқытушымын»,- деді. Заки Уәлидидің тергеуі қамтылған «Ұраным - Алаш!..» атты кітабыма: «Алаш азаттығының бір тамшы көз жасы - Есенбиек бегімге!»- деп қолтаңба жазып ұсындым. Суретке түстік. Қалайда айналсоқтап шыға алмадым. Қимай қоштасып, көлікке шығарып салдым. Тіршілікте талай тағдырдың иесімен тосын кездестік қой. Бірақ дәл Есенбике бегіммен ұшырасқанымдай алабұртқан емеспін. Ол кісінің жан жылуы да осы қорытынды сөздің ішінен сезілсе екен деп тілеймін.

«Ұраным - Алаштың!..» «Жегі» атты бірінші бөлімі жарияланғаннан кейінгі ең белсенді оқырмандар - Астана қаласына шоғырлана орналасқан торғайлық зиялылар болды. Кітапты сұратып та, сұрап та, қолқалап та алды. Қаншама елеңдеп жүрсем де хабарласқан бірі болмады. Өйткені осында Аманкелдінің қазасы туралы деректер мен болжамдар туралы бір жақты пайымның жоқтығы және өте шетін де шамшыл мәселе екені маған мәлім еді. Мұнда тергеу мен жазалау саясатының негізіне сүйенген, Ахмет Байтұрсынов пен Әліби Жангелдин Мәскеуде «Алашорда» үкіметімен келісім жүргізіп жатқанда, келісімді болдырмас үшін Аманкелдіні большевиктердің өздері өлтіруі мүмкін - деген жорамал да айтылған еді. Оған дәлел ретінде: Лениннің құпия бұйрығымен бір түнде қызыл армияның солдаттарына «латыш ұлтшылдары әскерінің киімін кигізіп», қызыл әскердің бір бөлімшесін қырып салып, ертеңінде жаңағы қызыл қырғынды ұйымдастырған бөлімге «латыш атқыштары» деген ат беріп, бүкіл ұлттық зиялылар мен әскери бөлімдердің көзін жойып жібергені туралы деректі тоқсаныншы жылдары латыш тарихшылары жариялап еді. Өйткені «латыш операциясына» қанық Қазақ Әскери Революциялық кеңесінің ерекше бөлімінің бастығы Кашириннің сол «тәжірибені» Торғайда жүзеге асыруы әбден мүмкін болатын. Алайда мен күткен «жауап» келмеді. Тек алаш рухты, тарихшы академик, профессорлардың өзі пікір жарыстырудан сескеніп тұратын Сейтбек Нұрқанұлы ағамыз ғана кеңесін беріп, пікір білдірді. Сөйтіп толғана түңіліп жүргенде кітапта аты аталып, хаты жарияланған Қорған Әмірехамзин деген қарт іздеп кеп, кітапты сұрады. Екі күннен кейін келіп: «Сіз дұрыс жазбағансыз. Бірінші: Аманкелдіні өлтірген - Міржақып Дулатов. Ол ақталуға тиісті емес азамат. Мен оны дәлелдеп шығамын. Екіншіден, сіз Әліби Жанкелдинді, яғни, қыпшақтарды қорлағансыз. Мен мұнымен тоқталмаймын»,- деп зіл тастап кетті. Кейін телефон арқылы да біраз «айып» тақты. Алаш ардагерлері ақталар тұста осы адам біраз жерге хат жазып, Міржақыптың ақталуын кешіктіріп еді. Ол хаттарының көшірмесі менде бар болатын. Сонымен шындықтың түбіне жету үшін Торғайға жол тартып, ауыл адамдарымен сөйлесіп, көңілді орнықтырған жайымыз бар. Әзірше тыныш, бірақ...

Дінмұхамед (Дінше) Әділев тұтқынға түсісімен өзін «тұрақты мекені мен жұмысы жоқ», «әр топтың соңында жүрген», «жай бандит, тентек, бұзық емес», «қазақ ұлтының бостандығы үшін күрескен шыншыл саяси тұтқын» ретінде ұстаған. Соны дәлелдеу барысында қыза-қыза келіп камерада отырып саяси платформа жасап, ұйымның кестесін сызып, астыртын ұйымның «түрмедегі көсеміне» айналған. Жауаптарына және мінездеме берген адамдардың сөздеріне, біздің де жинастырған естеліктеріміздегі пікірлерге қарағанда қызба мінезді, өжет, қызықты да шытырман оқиғаға құмар, әйтеуір ұлтжанды, бауырмал, «балалық тентектігі басылмаған» (М.Дулатов, С.Қожанов) ширақ жігіт. Оның көрсетінділерінің барлығын көшіріп шығу мүмкін емес. Менің қаламыма ілікпеген бір жауабында:

«Тұрар Рысқұлов Қызылорда қаласына келді. Кісілер кіріп-шығып, асығыс жөн сұрасып жатты. Міржақып Дулатов екеуміз сәлем беруге бірге бардық. Міржақып мені ауыз үйде қалдырып, Рысқұлов екеуі оңаша бес минуттай сөйлесті. Іле бөтен кісілер келіп қалып, Рысқұлов соларды қарсы алуға шығып кетті де, әңгімелері үзіліп қалды. Сыртқа шыққан соң Міржақып Дулатов маған (Дінмұхамедке - Т.Ж.): «1922-жылғы Ташкенттегі ұйым туралы сөз бастап, енді түсіндіре бастап едім. Үлгермедім»,- деді»,- деген мағлұмат беріпті.

Бұған қарап Рысқұловтың астыртын ұйымға қатысы бар деп пікір түюге бола ма? Мұндай дүдәмал деректер Д.Әділевтің әр көрсетіндісінде кездеседі. Ал 1922 жылы Әлихан Бөкейханов пен Міржақып Дулатов тұтқындалғанда Т.Рысқұлов пен С.Қожанов оларды түрмеден босату туралы Кремльге хат жолдаған болатын. Бұл жайдан хабары бар Д.Әділевтің соны емеуірін еткісі келді ме, кім білсін. Тергеудегі жауапта бұл жағы анықталмаған.

Сондай-ақ, Қараноғай (Әубәкіров) мен Діншеге қатысты жарияланымдардың негізділігіне қарамастан, сол зерттеушілердің «түрме әфсанасына» қатысты көзқарастарын білдіруге келгенде, ол азаматтар өз пікірлерін жалпылама айтып, ашық бояп,  жадағайлатып жіберетіні де көңілге алаң кіргізеді. Шындығында да, Дінше - өмірін тағдырына тапсырған күрмеулі тұлға. Бізге Діншенің немере туысы, соның ішінде Жаңаарқа ауданында шаруашылық басқарған марқұмдар Нұрғали Кенжетаев, Коңыбай Асанов деген азаматтар және әнші Игілік Омаров сол оқиғаның өткен жерін сексенінші жылы көрсетіп еді. Ол кезде Діншені тұңғыш театрдың директоры ретінде алғай жазып, алғаш баспа жүзінде атын атап ек. Көңілдің сол ыстық табын тергеу құжаттары суытып жібергенін несіне жасырайық. Соның ішінде мұқым алашордашыларды өмірде жоқ «астыртын ұйымның» мүшелері етіп көрсеткен «Дінмұхамед Әділевтің өз қолымен сызылған қазақ астыртын ұйымының шамамен алғандағы сызбасы» өзгелерді де, оның өзін де ату жазасына алып келген. Үш бетке сызылған жобаның мазмұны мынадай:

«1-сызба. 1921 жылдың көктемі мен жаз айындағы құрылымның мүшелері: Орынборда - Байтұрсынов, Сәрсенов Б., Омаров Е., Балғымбаев пен Әділев (Бұқараға кеткенше); Петропавльда - Тілеулин Ж., Семейде - Ғаббасов, Ермеков, Қозыбағаров; Ташкенттегі бөлімшеде - Дулатов, Досмұхамедов Х., Досмұхамедов Ж., Қашқынбаев, Жаленов, Есполов, Бірімжанов, Юсупов, Б.Битілеуов, Омаров У., Тынышбаев, Бұқараға барғандар - Әділев, Болғамбаев, Әндіжанға барған - Әділев.

2-сызба: 21 жылдың соңынан 24-жылға дейін: Орынборда - Байтұрсынов, Омаров Е., Бөкейханов, Дулатов (24-жыл); Торғайда - Юсупов, Ақмолада - Болғамбаев, Семейде - Ғаббасов, Ермеков, Қозыбағаров, Дулатов (23-24 ж.ж.); Петропавльда - Тілеулин Ж., Москвада - Бөкейханов (23 ж. бастап), Жұмабаев (24- ж. бастап), Ленинградта - Әуезов (24-ж. бастап), Берлинде - Бірімжанов, Битілеуов, Мұңайтпасов, Парижде - Шоқаев; Ташкенттегі өзбек бөлімшесінде - Досмұхамедов Х., Досмұхамедов Ж., Қашқынбаев, Жаленов (24-ж. дейін), Есполов, Бірімжанов, Битілеуов (22-ж. дейін), Омаров У., Тынышбаев, Қожанов, Бұқарбаев, Баймаханов С., Мұсаев Ш., Әлиев О., Данияров Б., Үмбетбаев А., Жұмабаев М., Әуезов М., Әділев Д.; Самарқанда  -  Үмбетбаев, Валидов (22-ж. күзіне дейін) ; Шымкентте - Кенесарин, Әулие-Атада - Байсейітов Әзиз, Алматыда - Сүлеев Б.

3-сызба, 1925-28 жылдары: Қызылорда - Байтұрсынов, Дулатов, Есполов, Досмұхамедов Х. (27-ж.), Омаров Е., Юсупов, Әділев (25-26 жылдар), Ғаббасов, Ермеков; Ташкент -  Досмұхамедов Х., Досмұхамедов Ж. (26-ж.), Қожанов (27-ж.), Шымкент - Аймауытов (26-27 жж.), Алматы -  Тынышбаев, Өзбекстанда - Омаров У. (26-27 жж.), Сарысу ауданы - Әділев  (26-27 жж.), Орал - Жәленов, Москва - Бөкейханов, Жұмабаев, Ленинград -  Әуезов, Берлин -  Бірімжанов, Париж - Шоқаев, Константинополь - Валидов».

Міне, осы сызбаны тергеушілер Х.Досмұхамедовке көрсетіп: «Мұны жазған М.Тынышбаев. Сондықтан мойындап көрсетінді жаз»,- деп оны да, өзгелерді де арандатқан. Былайша айтқанда сызбаны «саспақ теке» ретінде пайдаланған. Бұл деректерді жасырып қалудың ретін таппадық. Ал Д.Әділевтің ағайындары мен туыстары және ол туралы зерттеушілер де өз пікірлерін бізден қалыс ұстады. Тек Ақселеу марқұм ғана пікір білдірді, бірақ тамырлата талдамады. Өйткені ол кісінің де туыстары осы іс бойынша жауапқа тартылып, атылып кеткен еді. Кітапты жазу барысында шындықтың осындай да бір шырматылуының жанға батқаны бар.

Халел Ғаббасов - түрменің өзінде де шындық үшін күресіп, пікірін дәлелдеп, заңды талаптарынан бас тартпаған. Тергеушілер де ерегесіп, оны өзгелерден бөлек жеке камерада ұстаған. Сөйтіп жүйкесін жұқартқан. Соған қарағанда: ату жазасына кесілген үкімді естісімен, кешірімді күтпей, өз еркімен түрмеде өмірден бас тартқан-мыс - деген қауесет те бар. Туған інісі, Ұлттық Ғылым Академиясының академигі Араб Ахметжанұлы Ғаббасов ағамыз біз хабарласқанда жасының ұлғайғандығын айтып (ол кезде тоқсанды алқымдап қалған) қазақ өнерінің төлтумасы Мұрат Ыбыраев ағамыздың септесуіне қарамастан түсінік беруден бас тартты. Мүмкін күдікпен өткен өмірдің үрейі сейілмеген шығар, кім білсін. Ал Шыңғыс елі бұл азаматты жат санап, соңына іздеу салмады. Сөйтіп, белгілі тұлға белгісіз күйінде қалып келеді. Ал біз ауылдасы ретінде білгеніміздің барлығын «Бәйбіше - Тоқал тарагедиясы» атты тарауда қамтуға тырыстық. Мүмкін, келешекте зерттеушілерден жолы болар.

Елдес Омаров - өзіне тағылған айыпты «өзінің жеке көзқарасы» ретінде дәлелдеуге ұмтылған. «Алашорда» тергеу ісі Әлихан Бөкейхановты Қазақстанмен шекаралас ауылға жазғы демалысқа шақырып, ұлт көсемін соңғы рет қазақ даласының ауасымен тыныстатқан сапарынан қайтқан Елдес Омаровты тұтқындаумен басталған. Есеп пен физика, геометрия терминдерінің авторы мамандығына орай, әр сөзін есеппен айтып, жаубын дұрыс шығарып, қорытындыны өзі жасап, қисынын шығарып отырған. Әттең, дейтіні - артында ұрпақ қалмағаны және әйелінің тергеуге жанай тартылғаны. Бұл туралы Ж.Күдериннің жары Т.Г.Күдерина-Насонованың «Өткен өмір» (Недалекое прошлое) атты естелігінде Жұмахан Күдеринмен кезінде етене араласқан, Жұмаханнан күдерін үзбеуге, ол есінде жүруге тиісті кейбір ірі тұлғаларға дық сақтап жазған жолдар мен пікірлер кездеседі. Сенген тұлғаларының өздерінің «қалпақ астында» жүргендегі сақтығын (мысалы, Қаныш Сәтбаев пен Мұхтар Әуезовтің қуғынға түсіп жүрген кезінде жылы қабақ танытпауын) жат пиғылға жорығанын ашынған әйелдің ашық мінезіне жатқызуға болар еді. Алайда кейбір зиялылар мен ғалымдардың әсіресақтығы мен жымысқылығы және олардың еңбетеріндегі жиендіктер ойлы адамды сескендірмей қоймайды. Мұны сол жылдардың психологиясына сайғанмен де үнсіз қалдыратындай «пысықтық» емес деп ойлаймыз. Сондай деректің бірін, Елдес Омаров пен оның әйелінің арасындағы «арбасу» туралы Т.Г.Күдерина-Насонова:

«Елдес Омаров, жер аударудан қайтып келген соң, қазақ тілінің оқулығын жазды, ҚазГУ-де қазақ тілінен дәріс берді. Оған оның әйелі - (Омарова Эльза) ұлын (Омаров Генрихті) ертіп қайтып келді де, оған өзінің қайтадан үйленуін талап етті. Елдес алғаш тұтқындалғаннан кейін Эльза оның барлық жеке мүлкін сатып жіберіп, басқа біреуге күйеуге шығып, сонымен бірге Ленинградқа кетіп қалған болатын. Қайта келген соң ол әйел: егерде бұған қайта үйленбесе, онда ұлы Генрихты Берлинге (оның ұлты неміс болатын) алып кетемін, баласын әкесіне өмір бойы көрсетпеймін - деп қорқытты.

Барлық жолдастары, оның ішінде Елдестің өзі де Эльзаның НКВД-ның тыңшысы болып істейтінін, адал адам емес екенін білетін, алайда ұлына деген әкелік махаббаты үшін оның ұсынысын қабыл алды, екеуі бірге тұрды.

ҚазГУ-дегі Шонановты тұтқындаған соң, оның сабағын өткізуді Елдеске тапсырыпты. Ол аудиториямен танысып шыққаннан кейін, студенттерден: олардың не өткенін, қай жерден дәрісті бастау керек екендігін сұрапты. Студенттердің жауабы Елдесті таңқалдырады, олар: алдағы уақытта не өтетінін білеміз, өткенді ұмытып қаламыз, еске алмаймыз - деп екіұшты жауап беріпті. Елдес ойланыңқырап барып: - Бұл қалай? Шонанов жақсы тәлімгер еді ғой!, - депті. Содан дәріс аяқталмай жатып Елдесті жұмысшылар комитетіне шақырады. Кәсіподақ пен партия ұйымының біріккен мәжілісі шұғыл түрде шақырылып, оған: халық жауы Шонановты қорғады - деген айып тағылып, ҚазГУ-ден босатады.

Елдесті қызметтен босатқаннан кейін Мағжан екеуі (демек, 1937 жылдың ақпан айынан бастап) «қызмет іздейді». Ақыр аяғы екеуі де бостан босқа «табалдырық тоздырудан» жалығады да, екеуі прокурорға барып, өздерінің сандалыстарын айтады. Ол бірден бұларға: сендерге ешқайда барудың қажеті жоқ, өйткені қала бойынша таратылдған құпия тізім бойынша, оларға қаладан ешкім жұмыс бермейді - депті де, қаланың сыртында жер қазушылық жұмысты ұсыныпты. Бұдан кейін екі дос бірге НКВД-ға барып, өздерін тұтқындауды өтініпті. Олар бұл ұсыныстан бас тартыпты. Мағжанның әйелі киім тіге алатын. Сол арқылы әйтеуір күнкөріс қамын жасаған. Ал Эльза болса өмірді алшысынан басып жүруді ұнататын да күйеуін сорып күн көретін. Соған шыдамаған Елдос кетіп қалды. Бұған ашуланған Эльза, «тиісті шара қолданса» керек, екі дос та тұтқынға алынды. Бұл тура Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің хатшысы Л.И.Мирзоян мен оның әйелі ұсталған кез болса керек»,- деп ашық жазады.

Егерде, осы тергеу барысындағы Ғазиз Мұрзинмен оның әйелі  Алиса Власованың және осы Эльзаның (тергеуде Аза деп те жазылған, зады бүркеншік есімі болуға тиісті) көрсетінділері алаш азаматтарының тағдырын арандатып, тамырын кеспегенде, олардың есімдерін келтіруге дәрткем етпес едік. Әйтпесе, «Ерлі-зайыптылардың арасына есі кеткен түседі» - дегенді есте ұстарлықтай дәт сөзі біздің де қаперімізде бар еді. Сондай -ақ, осы естелікте Т.Г.Күдерина-Насонова күйеуінің хабарын білу үшін НКВД-ның министріне сұрау салып, іздеу хат жолдайды. Бір айдан кейін арнайы терезе арқылы оған:Күйеуің өлген. Өлім туралы анықтаманы алуыңа болады - деп жауап береді. Анықтамада: «Күдерин Жұмахан Маусымбайұлы 1943 жылы 13 қараша күні 51 жасында асқазан жарасынан қайтыс болды», - деп жазылыпты. Ал 1957 жылғы қарашадағы СССР Жоғары сотының үкімі бойынша - 1937 жылы 19 шілдеде, 1964 жылғы Алматы қаласының Фрунзе аудандық азаматтық құжаттарды тіркеу бөлімі берген мәліметте - 1938 жылы 7 наурыз күні, үкім шығарылған күні атылды - деп анықтама берген. Мұндай, екіұшты жауаптар мен анықтамалар, жекелеген естеліктер, алыпқашпа сөздер орынсыз үміт отын жағуға себепші болған. Мағжан туралы тарауда айтылған лақап аңыздар соның бір дәлелі. Әрине, нақты шындық бір аллаға ғана аян.

Жүсіпбек Аймауытов өзінің көрсетіндісінде шығармашылығы арқылы көркем көзқарасын жеткізуге ұмтылған. Бір өкініштісі, өзінің соңғы романы жаңа экономикалық саясатты бейнелейтінін, ондағы кейіпкер - капитализмнің тілін білетін, жаңа экономикалық саясат тұсында капитал жиған қазақтың байы,- деп көрсетеді. Сол қолжазбаны 1934 жылы Евгения Аймауытова Ғабит Мүсіреповке аманат етіп тапсырыпты. Ал ол қаламгердің тура сол тақырыптағы атақты шығармасынан Ж.Аймауытовтың жазу мәнері бірден байқалады. Өзі: «Менің ұстазым - Жүсіпбек. Ана романды соған еліктеп жаздым»,- деп бізге де, басқаларға да, баспа жүзінде де айтып қалғаны бар. Күмәннан құдай сақтасын. Әйтеуір Аймауытовтың сол романы жоғалып кетті. Енді табыла қоюы неғайбыл. Ж.Аймауытовтың сол жылы атылып кетуіне «ежелгі ерегесі бар «Ежовтың» кесірі тиді ме. Әйтеуір Бекдуллаев деген шәкіртінің: «Шымкентте көтеріліске шақырып жазған үндеу Аймауытовтың қолтаңбасына қатты ұқсайды»,- деген сөзі себепкер болғаны анық. Қауіпсіздік комитетінің адамдары ол үндеуді Д.А.Қонаевқа, С.Мұқановқа, Ғ.Мүсіреповке көрсетіпті. Жүсіпбектің қолтаңбасымен таныс екі жазушы да бұл хатты Ж.Аймауытовтың жазғанына күдікпен қараған. Ал ол үкім шығардан сәл бұрын түрмеде асқынған өкпе ауыруынан қайтты деген қауесет бар. Халел мен Жүсіпбек жұмбақ тылсымының енді ашылуы екіталай. Өйткені, бұл тергеушілер үшін де үлкен айып болғандықтан да, олардың соңында үкімнің орындалғаны туралы актіден басқа із қалдыруы екіталай.

Мағжан Жұмабаев - өзін түрмеде де ақын ретінде ұстаған. Оның көрсетінділеріндегі сөздерінен көркем ойдың табы шарпылып тұрады. «Алқа» әдеби үйірмесінің «Табалдырық» атты бағдарламасының суретке түсірілген қара қағазы (негативі) сақталған. Біз оны көшіріп алып жария еттік. Оның өз қолымен жазғанын өзіне қимайтындай өзеуреудің еш қисыны жоқ. Өйткені бағдарламаны көшіріскен Жәкен Сәрсембиннің әдеби аясы мен жазу мәнері (біз оның осы тақырыптағы бір мақаласындағы ой өрісін, баяндау мәнерін, сөйлем құрылымын, сөздік қорын  текстологиялық талаптарға сай салыстырып қарадық) мүлдем қабыспайды.

Кәрім Жәленовтің жауабы нақтылығымен және дәлелімен назар аударады. Батыс «Алашорданың» ұйытқы тұлғаларының бірі бола тұра жауаптары тек қосымша мәселелерді қамтумен шектелген. Бұл кісінің жамағаты да орыс екен. Мүмкін, тергеуші «балдыздары» жезделеріне жұмсақтық танытты ма, кім білсін. Ол кезде өзге ұлттың қызын алу - «интернационалдық борышты» өтеу сияқты болып бағаланатын.

Ғазымбек Бірімжанов - Ташкенттегі қазақ зиялыларының шешімімен «Аштыққа ұшырағандарға көмек» қаржы жинау үшін Бұқараға барған. З.Валидовпен Бұқарада және Берлинде кездескен. Алайда осы екі оқиғаны елеусіз ғып баяндағаны сондай, нақты мағлұмат алудың өзі қиынға соғады. Оның есесіне Ғ.Бірімжановтың «түрікмен ұлтшылдарымен байланысы анықталып», айдауда жүрген жерінен Ашғабатқа жөнелтіліпті.

Хайреддин Болғанбаев өзінің тікелей З.Валидовпен жолығу үшін Бұқараға барған сапарына: «Оқулықтармен қамтамасыз етудің жайын қарастыру үшін жібергенін» айтады.«Алашорданың» атынан жолдаған құпия хатты Валидовке тапсырғаны, тапсырмағаны туралы А.Байтұрсыновпен беттесу кезіндегі қисындары тым бұлдыр. Алдыңғы пікірін дәлелдемеген, не оны жоққа да шығармаған. Соның нәтижесінде, «Алашорда» көсемдері мен З.Валидовтің арасындағы құпия байланыс ашылмай қалыпты. Алаш ұранды жауынгер қаламгердің қалам қайраты тергеудгі жауаптардан байқалмайды.

Ахмет-Сафа Юсупов - тергеу үкіміне қарағанда: «төтенше комиссияның алашордашылардың ішіне енгізілген тыңшылық қызметін атқармағаны үшін» ату жазасына кесілген. Соған орай жауаптары да қысқа. Тұрмыстық жайдан басқа мәлімет бермеген. «Маған айтқан жоқ», «білмеймін», «сәлемдестім, бірақ әңгімелескемін жоқ» деген сыңайда жауап қайырған. Сонда да мұндай екіұшты мағлұмат бұл адам туралы қандай да бір қоғамдық пікірді қалыптастыруға тәуекел жасатпайды.

Мұхамеджан Тынышбаевтің жауаптары ұзақ әрі шашыраңқы, аңғал баяндалған, ойының етек-жеңі жиналмаған. Сөзі де, жазуы да созылмалы, немкеттілік басым. Оның саясаткерлігіне түрмелестерінің ешқайсысы баға бермейді. Алғашқы көрсетінділерінде өзіне тағылған барлық айыптарды мойындайды. Бірақ та кейінгі жауаптарында одан бас тартып: «Менің ол жолы денсаулығым нашарлап тұр еді. Не айтқанымды, неге қол қойғанымды түсінбедім. Енді бәрі есіме түсіп отыр»,- деген уәж білдірген. Ол: Жетісу өңіріндегі төңкеріске дейінгі оқиғаларға шолу жасап, Шкапскиймен бірігіп 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті жазалауға шыққан әскердің зардабын жоюға қатысқанын, атаман Анненковпен үш рет кездескенін, оған қызмет көрсетуден бас тартқанын баяндайды. Ташкенттегі астыртын ұйымға:  астыртын ұйым емес, пікірлестер мәжілісі - деп қарайды және Валидовпен кездескенін мойындайды. Халел және Жаһанша Досмұхамедовтермен бетпе-бет кездескеннен кейін алдыңғы көрсетінділерінен бас тартқан. Жандосов пен Рысқұловты туған бауыры есебінде санаған. Оларға шәкірт кезінде қамқорлық көрсеткен. 1914 жылы Тұрардың оқуын жалғастыруы үшін қомақты сома  беріпті.

Ең көп сұрақ-жауап алынғандар М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов және Ә.Ермеков. Олардың бұл жауаптары кейін айыптау үкімінде үзінді-үзінді ретінде пайдаланылған.

Жазба жауаптарына қарағанда: Х.Досмұхамедов - іскер, сөзге ұтымды, жазуы анық. Бірінші жауабында өзінің астыртын ұйымға қатысын мойындап, болашақ қазақ республикасының мемлекеттік құрылымына дейін баяндап бергенімен, келесі сұрақтан бастап оның барлығын жоққа шығарған. Мағлұматтық тұрғыдан алғанда деректер мол.

Жаһанша Досмұхамедов - өткір, орынды сөйлеп, мақал, мәтел қосып, тура кесіп айтады. Заңға жетік. Жазуы да анық, баяндауы да ширақ, нақты. Алғашқы тергеуден бастап бірбеткей мазұнда жауап берген. Басы артық көрсетулер жоқ. Бұл адамның өмір дәмінің таусылуы туралы түрлі болжамдар бар. Біз Қарашаш Халелқызы Досмұхамедованың ләміне сеніммен қараймыз.

Әлімхан Ермеков - қызба, күйіп-пісіп сөйлейді, күйіп-пісіп жазады. Өткір. Тергеушілерден жасқанбаған. Пафоспен сөйлеуге бейім. Өзінің Ленинмен кездесуін, Ежовпен таныстығын сөз арасына сыналап кіріктірген. Кеңес өкіметінің саясатын қолдай жауап қайырып отырған. Оның кейін газетте жарияланған ашық хатының екі нұсқасы тергеу ісінде сақталған.

Иса Қашқынбаев - еркін сөйлеп, еркін формулировка жасайды. Жауаптарының барлығы да алдын-ала жөнделіп, өңделген сияқты әсер қалдырады.

Мұрзин Мұхтар - нағыз ер мінезді, тік сөйлеп, келте қайырады. Жауаптарының барлығы: мен тыңшы емеспін. Өсек жинамаймын Сондықтан да ештеңені есімде ұстамаймын,- дегенге саяды.

Мұхтар Әуезов басында өзін сыпайы ұстаған. Тергеу соңында «жіби бастағаны» сезіледі.

Жақып Ақбаевтың көрсетінділері тергеушілердің сұранысын қанағаттандырмаса керек. Бір-екі сараң да қысқа өмірбаяндық шолумен тәмамдаған. Бұдан әрі қазбалауға денсаулығы да мүмкіндік бермесе керек. Көбінесе санитарлық бөлімде жатқан.

Әбдірахман Байділдин - Ғалым Ахмедов дегдардың айтуы бойынша: ұшқалақ, жаңғалақ, шамшыл адам болған көрінеді. Сол рас сияқты. Әр көрсетіндісі машинкамен есептегенде 30-40 параққа жетіп жығылады. Қағазшыл, әсіре әсершіл, жанталасқан жан сияқты. Қалайда «өзіне аяулы бір жанды» әңгімесіне прототип етіп алды-мыс - деген желеудің жетегінде кетіп, М.Әуезов пен С.Сәдуақасовты жек көрінішті етуге тырысып, әшкерелеп баққан. Ол да жанына сая таптырмаған. Тергеушілер оған  «Қалам» деп кекесінді ат қойған. Армансыз пайдаланған соң ату жазасына кесілген және үкім орындалған. Ол партия тазалауы жүрген кезде: «Мен бір кезде Колчактың қарсы барлауында істегемін»,- деп мақтанып қалса керек. Сол сөзі өзінің түбіне жеткен. Ұлы кезінде обкомның хатшысы болған. Әкесінің «халық жауы» болғандығын жасырғаны үшін орынынан алыныпты. Немере, шөберелерінің бұл «сапырылысқа» қатысы жоқ екені аян.

Өкінішке орай, арасына үзіліс салып үш рет пәрменді дәрмен алып, ұзын-ырғасы екі жылға тарта архив мұрағаттарын қаншалықты мұқият қарап, тиянақты  таныстық дегенмен де, «Алашорданың» астыртын ұйымына қатысты тергеу ісі бойынша жауапқа тартылған жетпіс бір адамның жауабын және оларға қатысты анкеталық деректерді толықтай көшіріп ала алмадық. Бізге ес қатқан және соның арқасында таспаға түсіріп алған алақандай үнтартқыштан басқа (кейін оны қағазға Р.Досымбекова, Ә.Итемірова, А.Болсымбаева түсірді)) ол кезде қазіргідей жансебілдік жасайтын техникалық мүмкіндік те жоқ еді және оған рұқсат та бермейтін. Қысымды тәртіп пен шағымды шектеудің қыспағында тергеудің негізгі желісі мен шырмалған шындықтың қылын суырып, ең басты түйіншекті ретке келтіріп алудың өзі де көп уақытты алды. Сондықтан да көрсетінділердің дені басты мәселеге - оларға тағылған басты айыптың әлібін ашатын оқиғалар мен  алаштың басты тұлғаларының тағдырына орайластырыла жинақталды. Шағымды көрсетінділері дәті мен дәлеліне сай пайдалынылды. Ұлт мүддесі үшін күйінді болған сүйінді арыстардың алдында тағзым ете отырып, арнайы тоқталмағын сол азаматтардың есімін жаңғырта кетуді орынды санадық.

«Алашорда» тарихындағы тамырлы тұлғаның бірі Сейдазым Қадырбаев. Торғай өлкесінің Қызбел ауылындағы Қоңыраулы өзенінің жағасында туған. Торғайдағы орыс-қазақ мектебін бітірген. Төңкеріске дейін де, одан кейін де заң саласында істеген. «Алашорданың» Торғайдағы жасағының әскери кеңесінің мүшесі болғандықтан да, негізінен сол тұстағы Аманкелдінің қазасына байланысты оқиғаларға қатысты айғақтарда және Міржақып Дулатовқа бағытталған тергеу сұрақтарында аты жиі аталады, тіпті тікелей жетекшілік етіпті-міс деген де қауесет бар.Ұзақ мерзім заң мекемелерінде іс қағаздарымен айналысқан тәжірибесіне сүйенсе керек, оның көрсетінділері барынша ұстамды, тергеушілерге шиі шығатындай ұшық ұстатпаған. Бұған Гүлнар Міржақыпқызының:

«Аға - адвокат еді, қайда оқығанын білмеймін (арнайы білім алмаған - Т.Ж.). Орта бойлыдан жоғарырақ, маңдайы кере қарыс, жалтыр қасқа бас, көбіне тақия киіп жүретін, мінезі тұйықтау, көп сөйлемейтін»,- деп берген мінезі де ықпал жасаса керек.

«Воронежге жер аударылған кесімді уақыты аяқталған соң елге қайтқан. 1937 жылы 52 жасында атылған. Заң туралы аударма еңбектері арқылы осы саладағы атаулардың қалыптасуына еңбек сіңірген.

«Алашорда» әскерінің майдан қимылдарына тікелей араласқан, «Алаш қозғалысы» атты энциклопедиялық анықтамада аты аталмай қалған тағдырлы тұлғалардыңың бірі - Алмас Омаров пен Мәжит Күдерин. Бұл екі сардар туралы көрсетінділер мен анкеталық деректерді біз де назардан тыс қалдырыппыз. Екеуінің де артында қалған ұрпақтары кеңес тұсының өзінде әкелерінің есімдерін тірілтуге батыл ұмтылған. Алмас Омаров «Алашорданың» әскери кеңесінің мүшесі әрі ертауылының сардары болыпты. «Алашорда» мен Аманкелді жасақтарының қосылуы туралы кеңеске, Таранның отрядын қарусыздандыруға, Торғайдағы бұлғаққа қатысқан. Бұл «қанды оқиғаның» соңы кек қуысуға ұласқан. Алаш заматы Сейтбек Нұрханұлы: «Әбдіғфардың інісі Төкіш Әбдісадықовтан Аманкелді мен Әбдіғафардың арасындағы шындықты айтып беруді өтіндім. Сонда: «Әбіғафарды өлтірген Әліби Жангелдинге ерген қызылдар. Атқан кезде Әбдіғафар шала жансар қалған. Содан кейін Аманкелдінің туыстары кеп бауыздап өлтірген. Бұл дерекМарат Мырзағалиұлының «Торғай қазақтарының көтерілісі» атты жинағында жазылған»,- деген мағлұмат берді.Сондай-ақ сол соғысқа  қатысқан адамның бірінің: «Өлсең де тірі қойма Алмасовты»,- деген  ант мезгіліндегі аманаты  бойынша Ахмет Байтұрсыновтың туған ауылы Сарытүбекте кеңес өкіметінен бой тасалап жүрген Омар Алмасовты Сейдахмет Байсейітұлы деген «халық кекшілі» аңдып барып атып өлтірген екен. Марқұмға қабір - Ақтас пен Байтұрсынның қорымынан бұйырыпты. Омардың қызы, атақты әнші Жамал Омарова 1960 жылы ағайындарын жасырын ертіп барып әкесінің басына шикі кірпіштен зират тұрғызыпты. 2009 жылы біз де барып тағзым еттік. Зират жермен жексен жентектеліп, ақ сортаңданып, жайылма топырақ болып қалыпты.

Ал Мәжит Күдериннің өмірі мен ғылыми еңбектері арнайы зерттеуді қажет етеді. Ең көп санды және ашық майданда жан алып, жан беріскен «Алашорданың» Жетісудағы қарулы әскерінің сардар жауынгері, атақты қанқұйлы «қызыл партизандардың» қызыл қырғынына тосқауыл қойған майдангер Мәжит Күдеринді үржарлық-мақаншылық жерлестері де ұмытқан.

Әрине, отыз жетінің опатынан аман қалмады. «Жапон шпионы» ретінде ОразЖандосовтың тобымен бірге атылып кетті. Ал белгілі ағартушы тұлға, өзімізге тағдыры жақсы таныс, 1930 жылы 30-қыркүйек күні тұтқындалған Біләл Сүлеевтің біз көшіріп алған екі-үш беттік жауабы сол тұста «бір күнге» сұрап алған марқұм бір ағамыздың сөресінде қалды. Тергеушілер тағатын айып та таба алмаған. М.Тынышбаевтің өзі қолдан толтырмаған көрсетіндісіндегі:

«Мен Алматыдан - Сүлеевті, Шымкенттен - Кенесаринді ұйымға тарту керек деп ұсыныс жасадым. Өзге аталғандардың аты-жөні есімде жоқ»,- деген сілтемесі ғана.

Сол күйінше дәлелденбей қалған бұл бопса «Айыптау қорытындысында»:

Алматы қаласының тұрғыны айыпкер Сүлеев Бiләлдi ұйымға тартты, оған ұйымның бағдарламасының бiр данасын тапсырды. Бағдарламаның бiр данасы аштарға көмек комиссиясының Жетiсу облысындағы Лепсi ауданындағы өкiлi Күдерин Жұмаханның қолына тиген (№ 541784-iс, 1т., 403 және 404-парақтар, № 2370-iс, 1 т., 177, 178 және 179-парақтар),- деген үкімге ұласып, ақыры ауыр жазаға бұйырылған.

Ал 1930 жылы 17-қыркүйек күні Алматы қаласында ұсталған оқытушы Мұстафа Бұралқиев тек қана Міржақып Дулатовтың қарындасы Ботакөз Асқарқызы Дулатоваға үйленгені үшін ғана қолға алынған сияқты. Тергеу ісіндегі:

«Швецовтың экспедициясының жұмысына экспедиция жетекшiсiнiң орынбасары ретiнде Ә.Бөкейханов та қатысты, сөйтiп, ол «Қазақстан - қазақтар үшiн ғана!»,- деген ұранды заң жүзiнде бекiтуге ұмтылды, сондай-ақ Ташкенттегi жоғары оқу орынының профессоры Успенскийге КССР-дiң Жер туралы кодексiн жасауға тапсырма бердi, ол ұсыныс 1927 жылы Өлкетану бюросының жиналысында жауапқа тартылған Бұралқиев Мұстафа мен Омаровтың, тағы да басқалардың қатысуымен қабылданды (№ 541784-iс, 1 т., 10-парақ)»,- деген айыптау қорытындысындағы сілтемеден басқа орынды уәж кездеспейді.

Түрмеде Мұхтар Әуезовпен бірге жатқан. Ботакөз Асқарқызы Дулатова ол туралы:

«Бір күні Мұстафаға тамақ алып барғанымда түрменің есігінен Мұхтар Әуезовті көріп қалдым. Анадайдан жымиып басын изеп амандасты, өңі боп-боз болып жүдеген. Маған: «Тұра тұр, Бота, мен қазір Мұстафаны ертіп келейін»,- деп аяғын асыға басып ішке кіріп кетті. Бірақ Мұстафа жалғыз өзі келіп сөйлесті. Бұл - 1930 жыл болатын. Келесі жылы түтқындарды жабық сотпен соттады. Бәріне 58- статьямен бес жыл жер аудару үкімі шықты. Отырған екі жылын есептеп, үш жыл мерзіммен Ресейге жер аударды. Бір жақсысы - семьяларымен бірге тұруға рұқсат берілді. Тұрмыс жағдайы көтергендердің семьялары біртіндеп күйеулерінің соңынан барып қосылып жатты... Рас, өзгелерден көрі Мұстафа екеуміздің тамағымыз тоқ болды. Ахмет Байтұрсынов ағамызға, Әшірге, Жұмаханға, Қошкеге сәлем-сауқытқа сухари, май, қант салып көмектесіп тұрдық. ... Сол азаматтарымыз азаптан құтылып, естерін енді ғана жия бастағанда, 1937 жылы қайтадан ұсталды»,- деп сіңілісі Гүлнар Міржақып қызына естелік айтып кетіпті.

Аудармамен айналысқан, бертінге дейін өмір сүрген Мұстафа Бұралқиевтің өмірі туралы толық мағлұмат жоқ. Кезінде екі тілде бірдей жазатын қаламгер немере інісінен оның өмірбаянын бір ыңғайға келтіріп беруді өтініп едік, ол өтініш те өмір толқынының иірімінде бүктеліп кетті. Өкінішті. Өзге адамдар туралы мағлұматтар әфсана барысында ретіне қарай ықшамдала пайдаланылды.

Әрине, түрмедегі тұтқындардың жанын жалдап берген айғақтарының шындығына толық сенудің қисыны жоқ. Дегенмен де жиырма-отыз адамның пікірінің орайлас келуіне қарап, С.Қожанов пен Т.Рысқұловтың, С.Сәдуақасовтың арасындағы шиеленістің себебі: Қазақстан мен Түркістанның қосылуы турасында екеніне көз жеткізуге болады. Тергеу ісіндегі сұрақтар мен көрсетінділердің бестен бірі осы үш қайраткер туралы. Алашордашылар бұл үш азаматты да бағалаған. Іш тартқан. А.Байтұрсынов оларды татуластырған. Бірақ кейіннен араларына Сталиннің өзі сына қақты. Голощекин өзінің республикадағы беделін нығайту үшін осы үш азаматты бір-біріне қарсы қойған сияқты. Т.Рысқұлов - ортақ Түркістан республикасын құруды, ал С.Қожанов - солтүстіктің халқын оңтүстікке қоныстандырып, Ташкентті астана етіп, тәуелсіз Қазақстан республикасын құруды, С.Сәдуақасов - оңтүстік пен солтүстікті қосып Ресейдің құрамындағы дербес Қазақстан автономиясын құруды ұсынған.

Орыс «коммунист-колонизаторлары» С.Қожановтың ұсынысын қолдап: солтүстік облыстарға референдум жүргізу арқылы жер межесін жүргізіп, санақ өткізіп, жергілікті ұлтты оңтүстікке ысырып, Сарыарқаны Ресейдің құрамында алып қалуды мақсат етті. Сол мақсатпен Ежов Мәскеуден арнайы келіп, комиссия құрды. Бұл шараға комиссия мүшесі С.Сәдуақасов пен Ә.Ермеков тойтарыс беріп, қазіргі Қазақстан территориясын сақтап қалды. С.Сәдуақасов Т.Рысқұловқа:

«Сталинге арқа сүйеп, ұлттық мүдделерді ұмытты, әйтеуір Қазақстаннан басқа республика құру үшін жанын сап жүр, «Алашордашылардың» соңына тыңшы қойып, зиялы қауымды жікке бөліп жүр, коллективизацияны тездетуді жүзеге асырмақ, жергілікті өнеркәсіп орындарын ашуға құлықсыз, бәрін өзі отырған Мәскеуден шешкісі келеді»,- деген кінә таққан.

Әрине, мұның барлығы жеке бастарының мүддесі үшін емес, елі үшін түскен ерлердің ерегесі еді. Үшеуінің де мүддесі бір, күрес жолы, амалдау тәсілі өзге. Бұл үшеуіне қарағанда Меңдешевтің, Сейфуллиннің, Нұрмақовтың көзқарастары мүлдем басқа. «Алашорда» қайраткерлерін әшкерелейтін «Тар жол, тайғақ кешудің» тура сол тергеу ісі жүргізіліп жатқан кезде жазылып, жариялануы кездейсоқ үндестік деуге жатпайды. Ол да өзінің үгіт-насихаттық міндетін атқарды. Саяси сахнаға О.Исаев, Ұ.Құлымбетов, І.Қабылов, Е.Ерназаров сияқты қолжаулықтар шықты.

Біз қарастырған жиыны 14 томның кейбір беттері жыртылған екен. Онда қандай деректердің «қолды болғаны» белгісіз. Тергеу мекемесіне тыңшылық еткен «салпаңқұлақтардың» аттары көрсетілген мағлұмат болуы да ықтимал. Сондай әрекетке ұмтылып, жанталасып жүрген бір «қадірлі» зиялыны қауіпсіздік комитетінің мұрағатынан көзіміз шалып қалғаны бар. Сонымен қатар, үшінші топ боп саналатындардың айғақтары жинақталған №06610 істің бірінші томы біздің қолымызға берілмеді. Соған қарағанда ол томға құпия орынның әр түрлі тәсілмен жиған мәліметтері, тыңшылар мен мағлұмат беруші куәлердің, жеке адамдардың «жымсымалары» тігілсе керек.

Тергеу хаттамалары 420-беттен басталады. Онда тергеудің айғағы үшін жиналған «доностар» сақталып, кейін жойып жіберілуі әбден мүмкін. Бұл топтағылардың жауаптары кейде үйлесіп, кейде үйлеспей, қарама-қайшы келіп жатады. Ол түсінікті де. Бірінің сырын бірі ашқысы келмеген, немесе не айтуы керектігін болжай алмаған. Мысалы, А.Байтұрсыновтың тобындағылардың бірде-біреуі З.Валидовпен байланыс жасағанын мойындамаған, ал екінші М.Тынышбаевтің тобындағылар бірде мойындап, бірде бас тартқан. Тек: «Өзара аразбыз»,- дегенді ғана желеу еткен. Бұл оларды өзара арандатудан сақтаған. Әрине, ол да «астыртын ұйымның жұмыс әдісінің» бірі. Жоғарыдағы жайлардың анық-қанығын нақты анықтау үшін тергеу деректерін тарихи құжаттармен тиянақты түрде салыстырып барып пайым жасау қажеттігі туындайтыны өз-өзінен түсінікті. Бұл еңбектің ұзақ жыл жазылмай жатқаны да сондықтан.

Тергеу ісі төрт жылдан аса созылды. Мұны создырып отырған Голощекин екені анық. Сол төрт жылдың ішінде «Алашордашыларды» әшкерелейтін үш жинақ шығартты. Сонда да Мәскеуге жолданған сот үкімі:«тергеу барысындағы айғақтары жеткіліксіз» - деген бұрыштамамен бір рет кері қайтарылған. Ерекше оқыс көрінетін және түсініксіз жайт: осы 71 айыпталушының ішінен Д.Әділевтің, Ә.Байділдиннің, А.Юсуповтің, Х.Ғаббасовтың, Ж.Аймауытовтың жоғары жазаға кесіліп, сол жазаның орындалып кетуі, яғни, атылуы. Қай жағынан алса да олардың салмағы А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтан басым түспейтіні, «айыптарының» өзі де олардан көрі жеңіл екені түсінікті. Үкімнің қаулысында: Д.Әділев - басмашылармен, Ә.Байділдин - Колчактың қарсы барлауымен байланысып, кеңес үкіметіне қарулы қарсылық жасамақ болғаны үшін, ал А.Юсупов - төтенше комитеттің «Алашорданың» ішіне кіргізілген тыңшысы бола тұра дер кезінде хабар бермегені үшін ату жазасына кесіліп, үкім шұғыл орындалған. Солардың қатарына Х.Ғаббасов пен Ж.Аймауытовтың қосылып кетуі тағдырдың тәлкегі болса керек. «Аймауытов атылған жоқ. Түрмеде ауырып қайтыс болыпты-мыс»,- деген қауесет те бар. Бірақ тергеу құжаттары оны растамайды.

Тергеу аяқталардың алдында ғана 20 адам, соның ішінде,  «қылмысы дәлелденбегені үшін», «айғақтардың жеткіліксіздігінен» «құмға сіңіп кетіп, қоныс аударушылармен соғыс ашпақ болған» С.Өтегенов және тергеуде берген қорытындылары өте тиянақты, барлық қылмысын мойындаған И.Қашқынбаев та бостандыққа шығарылған. Бұған пәлен деп жіп тақпасақ та, қаперге ала кетуге тура келеді.

Сонымен «Қазақ ұлтшылдарының кеңес өкіметін құлату үшін құрылған контрреволюциялық астыртын ұйымы» туралы «Алашорда ісінің» тергеуі толық аяқталып, соғыс жағдайында қолданылатын әскери-дала сотының үлгісіндегі «үштіктің» қарамағына жіберілді. Ал тергеу хаттамалары «өте құпия» деген бұрыштамамен қауіпсіздік мекемесінің мұрағатына жолданды. Сөйтіп, бес жылдан астам тергеу қысымын көрген жиыны 71 алаш азаматы қазақ үшін екі жарым миллионға жуық адамынан айырылған ең қасіретті 1932 жылғы ашаршылық пен азаптың табалдырығын аттады.

Олардың бұдан кейінгі тағдыры мәскеулік жазалау мекемелерінің ырқына көшті. Үштік қанша құзырлы «саяси басқарма» болcа да, коллегияның қаулысы Орталық Партия Комитетінің бөлімдеріне жіберіліп, арнайы партиялық кеңесте қаралып, мақұлданатын. Сөйтіп, үкім шығаруға партия, үкімет (прокуратура), сот қызметкерлері, яғни, «үштік» шартты түрде  ғана қатысатын. Сондықтан да, Қазақстанда бұл істі «айналымға түсіріп», бұранданы бұрап не босатып отырған Голощекиннің өзі болатын.

Тергеу ісі Мәскеудің қарамағына көшкенде олардың екпіні басылып қалды. Оны М.Дулатовтың түрмедегі «Қолхатынан» анық аңғаруға болады. Мұның басты себебі - Қазақстанда жаппай ашаршылық жүріп жатқан тұста Голощекиннің қаққан қазығының түбі босап келе жатыр еді. Сол тұстағы қалыптасқан саяси жағдайға,  партия мен мемлекет құрылымындағы жіктелу жүлгесіне, жазалау шараларының науқандық сыпатына, кеңес және алаш қайраткерлерінің өзара қарым-қатынасына, жалпы сол тұстағы тарихи-психологиялық  барлығудан (стресске) мағлұмат беретін құпия құжаттардың мазмұнына назар салсақ, тура сол 1931-1932 жылдары жалпы кеңес өкіметінің идеологиялық қысым айылы сәл босаң тартыпты. Үштіктің  ату жазасын жаппай қолдануы азайып, жоғары жазаны шоғырландырылған лагерьлерге ауыстыруға бет алғаны байқалады.

Алайда жазалау машинасы іске қосылып кеткендіктенде, оның бетін толық қайтару мүмкін емес еді. Дегенмен де, Сталиннің осындай босаңсыған «қас-қабағына» қарамастан тергеу астындағы «екінші қатардағы» тұлғалар  Х.Ғаббасовқа, Ж.Аймауытовқа, А.-С.Юсуповқа, Ә.Байділдинге, Д.Әділеевке қарата шығарылған ату жазасын орындатып тынуға кім мүдделі еді және кімнің құзырлы мүмкіндігі болды?Мәскеуде «Алашорда» қозғалысы мен оның қайраткерлерін білетін, осы тергеу ісіне жақсы жағынан болсын, мейлі жазалау тұрғысында болсын, «кеңес бере алатындай» адам кім еді?

Ең бірінші «Кене» - Ежов еске түседі. Ол Семейде губкомда жүргенде - М.Дулатов, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Орынборда қызмет еткенде - А.Байтұрсынов, С.Сәдуақасов, Қызылордада - С.Қожанов, С.Мыңбаев сияқты қазақ қызметкерлері оны «коммунист-колонизатор» ретінде әшкерелеп, иықтарымен ығыстырған еді. Әсіресе, Семей губкомын таратқан С.Сәдуақасовқа ерекше тісін басқан. Мәскеудегі Орталық Комитеттің қарамағына барып, құқық мекемелері дәргейіне көшкен соң «алашордашылардың» тергеу ісін желеу етіп «майданға еркін араласқан». Оған - «Алаш ісіне» қатыстылар үштіктің үкімімен сотталып жатқан кезде Днепропетровскіден Кремльге «қызмет бабымен» шақырылып», таңертең аман-есен кіріп, кешке табытқа салынып шыққан, «кәсіптік улану» деп диагноз қойылған С.Сәдуақасовтың күдікті өлімі дәлел. Жұртты күдіктендірмес үшін М.И.Калинин сияқты «Кремльдің қаңбақ шалын» жерлеу рәсіміне қатыстырған. Бұл туралы С.Мұқановтың естелігінде нақты шындық айтылған. Әсіресе, Н.И.Ежовпен ежелден ерегесі бар Х.Ғаббасов пен Ж.Аймауытовтың өзгелерден ерекшелініп атылып кетуінің өзі сондай күмән тудырады. 1924-1925 жылдардағы жер межелеу кезіндегі комиссия төрағасы ретінде қатысып, солтүстік облыстарды екінші рет Ресейдің құрамына кіргізуге ұмтылысының алдын кескен С.Сәдуақасов пен С.Қожанов бастаған қайраткерлер Ежов үшін «басмашы» ғана болатын. Ал идеологиялық майданда онымен ымыраға барған, ортақ шешім қабылдауға ықпал бөліскен, «таныстығы бар, бұған кепілдік бере алатын» Әлімхан Ермеков пен Мұхтар Әуезовке «кешірім жолының» ұсынылуынан да сондай бір «адамдық фактордың» емеуіріні танылады.

Тергеудің үкіміне ықпал жасай алатын екінші адам Тұрар Рысқұлов еді. «Саяси бағдарын Сталиннің ырқына ықтап анықтайтын» (өз сөзі) саясаткердің Сталинге құпия түрде  жазған жасырын мәлімдемелеріндегі: а) Алашордашылардың соңына тыңшы қоюды, ә) олардың З.Валидовпен астасқан жасырын ұйымдарын (өзін ақтай отырып)  әшкерелеуді, б)  С.Қожанов пен С.Сәдуақасовты саяси сахнадан шеттетуді, в) байларды тәркілеу мен колхоздастыруды тездетуді, г) Қазақстандағы партия мүшелерін тазалауды «жергілікті ерекшелікті ескере отырып қатаң жүргізуді», д) өзінің З.Валидовпен таныс екенін, Сұлтанғалиевпен хат алысқанын, Қазақстандағы қазақ қызметкерлерінің ұлтшылдық әрекеттерін дер кезінде «Орталық Комитетке, Сталин жолдастың жеке өзіне хабарламағанына» қатты өкінетінін, оған кездейсоқ оқиға ретінде қарауды өтінген «қолданба қызмет хаттары» әр қилы ойға жетелейді. Т.Рысқұловты: жиырмасыншы жылдары саяси-жазалау науқанынан кездейсоқ тыс қалды, таза ұлтшылдық бағыт ұстанды, ашаршылық тұсында қазақ халқының мүддесін қорғап хат жазды (нағында ол хат ашаршылық өтіп кеткеннен кейін, Голощекин орнынан түскеннен соң, оның қызметтен алынуын негіздеуге тиісті партиялық тапсырмамен, ашаршылықты «абыроймен жүргізген» Ораз Исаевтің мәлімдемесі негізінде жазылған еді) - деген сияқты үгіт-насихаттық басылымдардың ықпалы нақты тарихи шындықтың бетін бүркеп кеткен жайлары да бар екенін ескеруіміз керек. Өйткені мұнда бірдің, мыңның емес, миллиондардың, соның ішінде ұлттың тағдыр тауқыметі жатыр.

Осы арада түрме әфсанасын оқып шығып, пікір білдірген С.Нұрқанұлының мына естелігін келтіруді орынды санадық:

«Мен Тұрардың әйелі Әзизаның өз ауызынан мынадай сөзді естідім. Ол маған: - Біз Кисловодскіде демалып жатқанбыз. Сол күні Ораз Жандосов қонақ етті. Қайтарда: Түнде қаланың іші қорқынышты әрі қауіпті жерден өтесіңдер. Керек болар,- деп Тұрарға өзінің тапаншасын берді. Түн ортасында есік қағылды. Екі-үш адам келді. Тұрар: - Бұл бір түсініспестік болар. Жаңа костюм алайын,- деді. Олар:- Ескісін алыңыз,- деді. Маған: -Не киейін,- деді. Мен:- Жаңасын ки,- дедім. Тергеушілер тапаншасын алып алды. Ол маған:- Мәскеуге қайт,- деді. Ол баспалдақтан төмен түсіп бара жатқанда қарап тұрдым. Төменгі қабатта тұратын Голощкин де есігін ашып, қарап тұр екен. Мәскеуге келдім. Босандым. Үш ай бойы баланың атын қоймадым. Атсыз жүрді. Содан мені де ұстады. Камераның іші толған қандала. Түні бойы баланы тік көтеріп ұстап тұрамын. ...Содан түрмеден шыққан соң Әліби Жангелдинге келдім. Ол мені Тастаққа орналастырды,- деп әңгімелеп берді».

«Байда - пейіл, балада - бейіл де жоқ, аңдыстырған екеуін құдайым-ай!»,- деп Абай айтпақшы, сол сәтте екеуінің көзі баспалдақта түйіскенде, қандай ойда болды десеңші. Голощекин өзінің дүрілдеп түрған кезінде түрмеге қамай алмаған адам, міне, екі қолы артында, тұтқындалып бара жатыр. Ақыры дегеніне жетті ғой! Ал аңдыған дұшпанына таба болған Тұрар қандай күйде болды? Әлде, өзін де осындай қорлық күтіп тұрғанын Голощекин білді ме? Қайдам. Тістескен тағдыр тәлкегі деген осы.

Сонымен үштіктің үкімі шықты. Таланттың тағдырын талқыға салған, тұлғаларды тұқыртқан жазалау науқанының кезектi бiр науқаны былай аяқталды:«Қазақстандағы бiрiккен Мемлекеттiк Саяси Басқарманың төтенше өкiлеттiгiнiң жанындағы үштiктiң мәжiлiсiнiң № III/к мәжiлiс - хатының көшiрмесi 1932 жыл. 20-көкек.Тыңдалды: № 2370-iс бойынша : Тынышбаев Мұхамеджанды, Досмұхамедов Халелдi, Досмұхамедов Жаhаншаны қылмыс кодексiнiң 58/10, 57/7, 58/11 және 58/3-статьялары бойынша; 2. Үмбетбаев Алдабергендi, Мурзин Мұхтарды ҚК 58/7, 58/11-статьялары бойынша; 3. Мұңайтбасов Әбдiрахманды ҚК 58/4, 58/11-статьялары бойынша; Кемеңгеров Қошмұхамедтi, Бұралқиев Мұстафаны ҚК 58/10, 11-статьялары бойынша; Күдерин Жұмақанды, Қожамқұлов Нашимдi ҚК 58/11-статьялары бойынша; Ақбаев Әбдүлхамиттi ҚК 58/11 және 16-статья бойынша; Ақбаев Жақыпты ҚК 58/10, 59/3 - статьялары бойынша; Қадырбаев Сейтазымды ҚК 58/7, 11-ст. бойынша; Омаров Әшiмдi ҚК 58/10, 7, 11-ст. бойынша; Тiлеулин Жұмағалиды ҚК 58/2-ст. бойынша; Ермеков Әлiмханды, Әуезов Мұхтарды ҚК 58/7, 10, 11- ст. бойынша Омаров Уәлиханды, Сүлеев Бiләлдi 58/2-статьясы бойынша; Ысқақов Даниалды ҚК 58/10, 11-статьялары бойынша жауапқа тартты. Шешiм:

1.Тынышбаев Мұхамеджанды. 2. Досмұхамедов Халелдi. 3. Досмұхамедов Жаhаншаны. 4. Үмбетбаев Алдабергендi. 5. Мұрзин Мұхтарды. 6 Мұңайтпасов Әбдiрахманды. 7. Бұралқиев Мұстафаны. 8. Кемеңгеров Қошмұхамедтi. 9. Күдерин Жұмақанды. 10. Қожамқұлов Нашимдi. 11. Ақбаев Әбдүлхамиттi. 12. Ақбаев Жақыпты. 13. Қыдырбаев Сейдазымды. 14. Омаров Әшiмдi. 15. Тiлеулин Жұмағалиды - бес жыл мерзiмге концлагерьге жiберуге, оны сонша мерзiмге жер аударумен ауыстыруға... шешiм қабылдады. 16. Ермеков Әлiмхан. 17. Әуезов Мұхтар - үш жыл концлагерьге қамалсын, уақыттары 8/Х-30 ж. бастап есептелсiн. Ермеков пен Әуезовтiң үкiмi шартты түрде есептелсiн. 18. Омаров Уәлиханды. 19. Сүлеев Бiләлдi. 20. Ысқақов Даниалды қамаудан босатсын, тергеу кезiндегi отырғаны еске алынсын».

Қазақ ұлтшылдарының контрреволюциялық астыртын ұйымын әшкерелеуге арналған бес жылға жуық созылған тергеу ісiнiң нәтижесi осындай үкiммен тәмәмдалды.

Ұлтының тағдыры талқыға түсер шақта түрмеге отырғызылған ардагерлер ел-жұрты ашаршылыққа ұшырап, жаппай қырылып жатқан кезде қапастан шығарылды. Бұл қасiрет оларға түрмеден де көрi қатты батты. Бiрақ қолдан келер қайран мен айла-амал, рухани қайрат пен қуат-күш жоқ едi. Олардың әрқайсысы солтүстiктiң орманының бас еркiнен айырылған балташыларына айналды. Кейбiрi қайтып оралды, кейбiрi мәңгiлiкке мұз жамылып, қиян шетте қалды. Оларға туған жердiң бiр уыс топырағы да бұйырмады.

Ал кеш те болса бұйырту өз қолымызда. Кезінде, «Әділет» қоғамының атынан Сәуле Рысқұлова, Сәуле Айтмәмбетова, Қараби Мұхаметқалиев Мәскеуге барып, Әлихан Бөкейханов, Ж.Досмұхамедов, Ғ.Бірімжанов, Т.Рысқұлов, С.Қожанов, Н.Нұрмақов, Л.Мирзоян, С.Нұрпейісов жерленген қабірді анықтап қайтып еді. Ал отызыншы жылы атылған Ж.Аймауытов, Д.Әділев, А.Байділдин, А.Юсупов - Ваганков зиратына жерленіпті. Кеш болса да, еш кетпес үшін, солардың сүйегін отанына алып келіп, жаназасын шығарып, жандарына иманын қоссақ, кім бізден құн сұрайды? Тым болмаса, бастарына өткен-кеткендер құран оқып, тағзым етер еді. Бір жұбаныштысы, С.Сәдуақасовтың сүйегінің күлі 2011 жылы қаңтар айында Сабыр Қасымов сияқты азаматтың жансебілдігімен Астанаға әкелінді. Оған да тәуба.

Иә, кейде ұрандап жүріп ұлттық рухымыздың мәйегін имансыз қалдырып алатынымыз өкінішті. Өйткені бұлардың қай-қайсысы да қазақтың атойына айналатын қасиетті де киелі әруақтар.

Тiрi қалғандары ендi есiн жия бергенде кеңес өкiметiнiң екiншi бiр «ұлы құрбандығы басталды» Оған сол өкiметтi орнатқандар мен алдыңғы «құрбандықты» ұйымдастырғандардың өзi де iлiндi. Ол - заманның талқысы болатын. Бұл «қарадүлейден» (смерчь) кейiн ұлт зиялыларының қатары өрттен кейiн аман қалған жалғыз қарағай құсап сиреп-ақ қалды. Соның бiрi - Мұхтар Әуезов едi. Тiрi қалуы тiрi қалғанымен, заман талқысы зықысын шығарып-ақ кеттi. Ендi сол бiр жанталасқан заманның зауалын басынан кешуiне тура келдi. Басқа салған соң пенде шiркiн көнедi екен.

Көндi де.

Алаш идеясының рухы Әуезов сияқты тұлғалардың арқасында өшкен жоқ. Тәуелсіздік алғанша жалғасып келді. Сексен жетінші жылы мамыр айында өтуге тиісті Қазақстан Орталық Комитетінің пленумында жасалуға тиісті баяндамада ұлтшылдықты қоздырған жеті жазушының аты аталған. Соның соңы: «жас алашордашыл Тұрсын Жұртбаев...» деп аяқталатын. Демек, кейбір тарихшыларымыз айтып жүргеніндей, алаш идеясы отызыншы жылдардан бастап құрдымға кеткен жоқ. Сондықтан да алаш идеясының өшпегенін және өшпейтінін қаперге салғым келіп, «Талқы» атты үшінші кітапта М.Әуезовтің тағдырын ала отырып, сексенінші жылға дейінгі кеңестік идеялогиялық жазалау саясатын әшкерелейтін деректерді назарға ұсындым. Соңында: 1917 жылы шілде-тамыз айларының өліарасында Жалпылқазақтық І құрылтайында бағдары анықталып, кейіннен талқы арқылы дамытылып, 1921-1922 жылдары тиянақталған Біртұтас алаш идеясының тұжырымдамасы ұсынылды.

Негізінде бұл тарихшылардың «сыбағасы» еді. Олардың дәргейсіздігінен бұл міндетті жазушының атқаруына тура келді. Ал алаштың ұлттық идеясы бес түрлі тұжырымға негізделді.

Бірінші ұстаным: жер, жер және жер. Жерсіз Отан жоқ. Әлихан Бөкейхановтың ұйғарымы бойынша: «Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жеке меншікке де, қоныстанушыларға да берілмейді».

Екінші ұстаным: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық игілік қазақ мемлекетіне қызмет етуі керек. Ә.Бөкейхановтың айтуынша: «Оның әр бір түйір тасы қазақтың өңіріне түйме болып қадалу керек» болатын.

Үшінші ұстаным: Ә.Бөкейхановтың жобасы бойынша, «Қазақтың жерінде өндірілген «бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі» керек, яғни, толықтай экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізуге ұмтылуы тиіс еді.

Төртінші нысана: қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл үстемдігі болуы керек.

Бесінші, түпкі мақсат: тәуелсіз ғылымға, ұлттық салт, дәстүрге негізделген заңға сүйене отырып, Жапонияның үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет құру еді.

Жалпы, қазақтың тауқыметті тағдырын, тәуелділік пен тәуелсіздіктің арасындағы үш жүз елу жыл тартқан ел қасіретін деректер арқылы толғайтын «Бұзылған бесік...», «Бейуақ», «Бесігіңді түзе!..», «Бесігіңді ая!..», «Бесігіңді аяла!..», «Бесігіңді ұмытпа!..» атты әфсаналар түзілімі осы «Ұраным - Алаш!..» атты үштағанмен аяқталады. Рас, оған бүкіл саналы өміріміз кетті. Бірақ оған өкінбеймін. Тек елімнің игілігіне жараса екен, ұлттық тәуелсіздікті орнықтыру мен нығайту үшін де кәдеге жаратса екен деп тілеймін.

Түйінді тарауда түсіндіре кететін сыралғы сөзіміз осы. Қалғанын - тарихшылардың қалам ұшының қайратына, санадағы санатына тапсырдық.

Ақпан, 1987жыл, Алматы - 13 маусым, 2009 жыл, Астана.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

Мұрағаттар мен кітапханалар қоры

 

1.      «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығының қолжазба қоры.

2.     А. Тоқомбаевтің мұражай-үйінің қоры.

3.     А. Фадеевтің мұражай-үйінің қолжазба қоры.

4.     Абайдың Семейдегі республикалық әдеби-мемориалдық мұражайының қолжазба қоры.

5.     Алматы облыстық архивінің баспасөз қоры.

6.     АР Науаи атындағы қолжазба институтының қоры, бапасөз бөлімі.

7.     Қазан университетінің кітапхана қоры.

8.     Қарағанды облыстық архиві. Аманбаев Ахметті тәркілеу және оны Қарқаралы округінің Шет ауданынан жер аудару туралы №154 іс.

9.     ҚЕ әдебиет және тіл институтының қолжазба қоры.

10. ҚР кітап мұражайының қолжазба қоры.

11. ҚР кітап палатасының мерзімдік баспасөз қоры.

12. ҚР орталық мемлекеттік архиві. 14, 27, 28, 44, 82, 229, 251, 72-73, 374, 1132, 1109, 1778, 1368, 1864, 4387 қорлар.

13. ҚР Президенттік архиві. 708, 811, 141, 139 қорлар.

14. ҚР ҰҒА-ның Орталық кітапханасының қолжазба қоры.

15. ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архиві, 06610 іс, 1-3 т., №2370 іс, 1-7 т., 124 іс, 1-4 т.

16. ҚР Ұлттық мемлекеттік кітапханасының сирек кездесетін кітаптар қоры.

17. Қызылорда облыстық архивінің баспасөз қоры.

18. Қырғыз Елі орталық мемлекеттік архиві, 1481, 1465, 1481 қорлар.

19. Қырғыз Мемлекеттік университетінің кітапхана қоры (ондағы К.Юдахиннің архиві).

20. Омбы облыстық (губерниялық) архиві, 3 қор.

21. Орынбор облыстық (губерниялық) архиві, Қазақстан атқару комитеті бөлімінің хаттама бөлімі.

22. Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің Түркстан Республикасы қоры.

23. ӨР Ташкент мемлекеттік университеті кітапханасының баспасөз қоры және мәжілісхат бөлімі.

24. Павлодар облыстық архивінің баспасөз қоры.

25. РФ әлем әдебиеті институтының архивінің жаттама құжаттар қоры.

26. РФ жазушылар одағының архиві, секретариат мәжілісі қорының республика әдебиеттері бөлімі.

27. РФ Ұлттық (бұрынғы В. И. Ленин атындағы) кітапханасының мерзімдік басылымдар және ұлт әдебиеті бөлімдері.

28. Санкт-Петербург университеті архивнің хаттама, құжаттар бөлімі.

29. Санкт-Петербургтағы Салтыков-Щедрин атындағы кітапханасының сирек қолжазбалар қорының шығыстану бөлімі.

30. Семей облыстық архиві - 72, 73, 74, 275 қорлар.

31. Семей өлкетану музейінің архиві. 659 қор.

32. Ташкенттегі Ғ. Ғұлам мұражай-үйінің қоры.

33. Ташкенттегі О. Таңсықбаев мұражай-үйінің қоры.

 

Баспалар мен мерзімді баспасөздердегі жарияланымдар

 

1.     Айнақұлова Д. Қазақ аты қалай қайтарылды?//Ана тілі.-1992.-7 қаңтар.-3-4 б.

2.     Ақиқат ақ сөйлейтін туар заман (Файзолла Сатыбалдыұлы) //Жұлдыз.-1992.-№ 9.-200-203 б.

3.     «Ақ жол» туралы үш құжат (Сталиннің «Ақ жол» газеті туралы хаты ) //Ақиқат.-1993.-№ 1.-89-92 б.

4.     Ақышев З. Қайран Жүкең... // Шалқар.- 1990.- қазан.

5.     Алаш қозғалысы. 1-4 том. А., Ел-шежіре. 2002-2008.

6.     Алаш: қайраткерлерінің ақталуы туралы Қаулы.  // Қазақ әдебиеті.-1989.-6 қаңтар.

7.     «Алаш ақиықтары» (2006)

8.     Алашорда //Арай.-1990.-№ 2

9.     Алашорда қозғалысы, 4 том

10. Алашорда үні - «Сарыарқа» // Ана тілі.- мешін жылы.-23 сәуір.-4 бет.

11. Алдажұманов Қ. Ақынның соңғы үміті // Қазақ әдебиеті.- 1992.- 21 тамыз.

12. Аллаберген Қ. Жалмауыз жылдар жадымызда //1992.-29 мамыр.

13. Архив қалай аман қалды? // Ақиқат.-1993.-№ 5.- 63- 65 б.

14. Арыстардың қолтаңбасы // Шалқар, - 1990, ақпан.

15. Ахмедов Ғ. «Қилы-қилы  заман болды...» // Жұлдыз.-1992.-№ 5.-143-164 б.

16. Ахмедов Ғ. Алаш - «Алаш» болғанда... // Қазақ әдебиеті.-1989.-8 желтоқсан.

17. Ахметова К. «Алаш» партиясы туралы бірер сөз// Ақиқат.-1995.-№ 9.- 64- 66 б.

18. Б.Нәсенов, Тарихи құжаттар мен архив мұрахаттары. ҮІІ том.

19. Байшуақов Ә. Түркістан легионы туралы шындық//Жас қазақ.-1992.-6 тамыз

20. Бектұров Ж. Көзбен көріп, көңілге тоқығандарымнан//Ақиқат.-1996.- № 8.-76-78 б.

21. Біз білмей келген ұйым немесе «Жас Алаш» қозғалысы туралы бірер сөз. //Ақиқат.-1996.-№ 11.-58-61 б.

22. В.Маричева. «Әкем үшін жауап бергім келеді» Сұхбат. Казправда. 1997. Тамыз.

23. Владимир Ильич Ленин. Биографическая хроника. М. 1974 стр. 352.

24. Ғаспірәлі Ы. Орыс ішіндегі мұсылмандар//Ана тілі.-1992.-18 маусым.-4 б.

25. Дәрімбетов Б. Алаш халыққа жақын ба, жат па? // Ана тілі.-1990.-10 мамыр.-4 бет.

26. Әбдеш М. Ертеден ел таныған жоғары білімді қазақтар туралы // Егемен Қазақстан.-1998.-7 тамыз.

27. Әбдіманов Ө. «Қазақтың» тағдыры немесе тұңғыш ұлттық газетке жаңаша көзқарас // Жас Алаш.-1992.-21 сәуір.-3 б.

28. Әбдіразақов Т., Аманбаев Қ. Жетпіс жылдық тарихтың тағылымы // Қазақ әдебиеті.-1990.-6 сәуір.

29. Әбу Құдабаев - ол кім? Немесе екі елге ортақ арыстың еңбегі неге еленбей жатыр? // Доңыз жылы.-5 қазан.-11 бет.

30. Әділбаев А. «Мырзажан» тек марапаттауға лайық па? (Л.И.Мирзоян) //.Ақиқат.1994, №2.-41-45 б.

31. Әділбаев Ж. Алашорданың батыс бөлімі туралы не білеміз? // Ақиқат.-1994.-№ 1.-94-95 б.

32. Әкірами Ш. Алашорда делегациясының Қытайға сапары // Түркістан.-1998.сәуір.

33. Әли Ф. Жүсіп Ақшора (1876-1935) // Ана тілі.-1994.-3 наурыз

34. Елкейұлы Б. Төгісов және «Үш жүз» партиясы // Алматы ақшамы

35. Әнесұлы М. Ағеділде қос ағыс бар // Ана тілі.- қой жылы.-17 қазан.-5-6 бет.

36. Ерғалиев Х., Қали Е. Ақиқат талабы - адалдық. // 3 бет.

37. Ершина А. Тұңғыш түлектің бірі (Досжанова А.)//Зерде.-25-26 б.

38. Жармұхамедов М., Аққошқаров Ә. Пәниден өтіп кетті қайран сабаз (А.Оразайұлы)

39. Жармұхамедов М., Қожықова С. Ұстаз. Аудармашы. Ғалым (Қ. Қожықов) // Қазақ әдебиеті.-1991.-28 маусым

40. Жармұхамедұлы М. Ахмет Ишан  әулеті// Ана тілі.-1992.-21 мамыр.-4-5 б.

41. Жүнісбеков Б. Алданған алаш... //Халық кеңесі.-1992.-16 сәуір.

42. З.Тайшыбай мен Н.Дулатбеков. Жақып Ақбаев.

43. Ижанов З. «Алашты» «Үш жүз» қалай қаралады?// Ақиқат.-1998.-№ 1.-72-79 б.

44. К. Маркс. Введение к критике политической экономии. Изд. «Московский рабочий», 1922 г.

45. Қ.Алдажұманов, Ақынның соңғы үміті. «Қазақ әдебиеті». 21.08.1992).

46. Қ.Кемеңгерұлы. Шығармалары. Құрастырған Д.Қамзабекұлы. А.Алаш. 2002-2004.

47. Кeдерина-Насонова Т.Г., Кeдерина Л.Ж. «Недалекое прошлое», М. Феникс, 1994.

48. Қабышұлы Ғ. Ар оянбай адам жоқ. // Жас алаш.-1992.-28 желтоқсан.

49. Қазақ білімпаздарының тобы (сиезі) (тарихы мен тағлымы) // Өркен.-1990.-29 желтоқсан.

50. Қазақ социалистік партиясы // Лениншіл Жас.-1990.-27 шілде.

51. «Қазақ» қайта шыға ма? «Қазақ» газетіне-80 //Қазақ әдебиеті.-1993.-29 қаңтар.

52. Қамзабекұлы Д. «Алқа» - Алаш жазушыларының ұйымы//Жұлдыз.-1998.-№ 2.-165-174 б.

53. Қамзабекұлы Д. Алаштың рухани тұғыры. А.Ел-шежіре, 2008.

54. Қаһарманұлы Ғ.Жәжеке. Естеліктер мен деректер. А. Қазығұрт. 2005

55. Кәкен А. Ұлтшылдықпен күрес немесе қазақ зиялыларының қасіреті // Түркістан.-1998.-4-10 ақпан.

56. Кәкішев Т.  Санадағы жаралар. Қазақстан. 1992.

57. Кәкішев Т. Қағидаға айналған қателер түзелсе//Жұлдыз.-1988.-№ 11.-141-166 б.

58. Кенжалин Ж. «...Баласы Жүсіп қажы Ахметсапа» (Юсупов А.-100)

59. Кенжеахметов С. Мемлекеттік Дума мүшелері// Ақиқат.-1995.-№ 9.- 58 б.

60. Кенжебаев Б. Телегей теңіз // «Лениншіл Жас».- 1989.- 6 қаңтар

61. Қожакеев Т. Ғалымбек Бірімжанов. Біз ол туралы не білеміз?//

62. Қожакеев Т. Сатирик Біләл Сүлеев//Халық кеңесі.-1993.-№65.-6 сәуір

63. Қозыбаев І. Ел қамын жеген екеу кім?//Арай.-1990.-№ 7

64. Қозыбаев М. Шындық тағылымы // Қазақ әдебиеті.- 1988.-8 сәуір.-10-11 беттер.

65. Қойгелдиев М. Алаш Орда...//Егеменді Қазақстан.-1992.-18 қаңтар.-4 б.

66. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол... //Ақиқат.-1994.-№ 2.-41-46 б.

67. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол... //Ақиқат.-1994.-№ 4.-34-37 б.

68. Қойгелдиев М. Алашты бұғаудан қашан босатамыз?//Арай 1990.№2-3

69. Қойгелдиев М. Ахаңдар аялаған азаттық рухы // Ана тілі.-1990.-1 қараша

70. Қойгелдиев М. Зұламат ұрындырған жол // Егемен Қазақстан.-1992.-27 маусым.-4 бет.

71. Қойгелдиев М. Ұлтшылдықпен күрес науқаны//Социалистік Қазақстан.-1991.- 9 мамыр

72. Қоңыратбаев О. Дүрбелең басы немесе... // Лениншіл жас.-1991.-16-17-20 тамыз.-№ 159,160,161.

73. Қоңыратбаев О. Қымбатқа түскен кеңес өкіметі // Қазақ әдебиеті.-1992.-15 мамыр.-6 бет.

74. Қоңыратбаев Т. Қапыда кеткен қайраткер (Қ.Қоңыратбаев) //Ақиқат.-1995.-№1.- 29-36 б.

75. Қорғасбектегі Ж. Ардақтылардың асы берілді//Қазақ әдебиеті.-1991.-11 қазан.-2 б.

76. Қоспақов З. Асыл жандар аялаған ән // Қазақ әдебиеті.-1990.-3 тамыз.

77. Құдайбергенов Р. Ер жақсысы-табынан... (Құлманұлы Б.)//Ана тілі.-1994.- 1 қыркүйек

78. Құлжабайұлы М. Ташкент: Мұстафа мен Мағжанның ғұмырына қатысты құжаттар не дейді? // Қазақ әдебиеті.- 1999.-5 ақпан.

79. Құлияс Т. «Айбынды ағартушы еді...» атты Л.Ж.Күдеринамен сұхбат-мақаласы // Астана ақшамы.- 2010.- 9 қазан.

80. М.Абсамет. Сакен Сейфуллин. Астана. 2006.

81. М.Құлмұхамед. Алаш ардагері. А. Атамұра. 1996.

82. Мақалалар//Ана тілі.-1990.-14 наурыз.-3-6 б.

83. Мақалалар//Жалын.-1989.-№ 2.-2-34 б.

84. Мақалалар//Қазақ.-1993.-№ 267.-26 наурыз.

85. Мекебаев Т. Уақытша үкіметтің қазақ облысындағы жер саясаты... //Ақиқат.-1995.-№ 11.-32-35 б.

86. Мұқанов С. Өмір мектептері. А., 1970.

87. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер. А., 1997 жыл.

88. Мырзахметов Е. Ағайындар-ау, қисынға қарайық та! (Абылай хан) // Қазақ әдебиеті.-1993.-29 қаңтар.

89. Не екен ойландырған арыстарды? «Қазақ» газеті (1913-1918) //Ақиқат.-1998.-№6.-81-83 б.

90. Не екен ойландырған арыстарды? «Қазақ» газеті (1913-1918) //Ақиқат.-1998.-№7.-75-77 б.

91. Нұрмағамбетов Қ. Қайреден аға халықтың қамқоры еді... (Х.Болғанбаев) // Жұлдыз.-1995.-№11-12.-204-205 б.

92. Нұрпейісұлы К. Қазақ интелегенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығы (20-30 жылдар мысалында) // Столичный обозрение.-1998.-12 маусым.-10 бет.

93. Озғанбаев Ө. Демократия бастауында н/се қазақ депутаттардың І және ІІ мемлекеттік Дума жұмысына қатысуы туралы// Ақиқат.-1996.-№1.-38-45 б, № 2 -50-57 б.

94. Омарбеков Т. Алаш азаматтары жайлы жаңа деректер// Ақиқат.-1993.-№ 4.- 74- 79 б.

95. Омарбеков Т. Голощекин Қазақстанда // Лениншіл жас.-1990.-9 тамыз.

96. Омарбеков Т. Голощекиннің төңірегі: ол туралы не білеміз?// Ақиқат.-1995.-№ 9.- 26- 30 б.

97. Омарбеков Т. Қазақ байы // Ана тілі.-қой жылы.-7 қараша.-4 бет.

98. Омарбеков Т. Ресейде түрік мемлекеттігін құру идеясы неге жүзеге аспады? // Ақиқат.-1993.-№ 7.- 37- 41 б.

99. Омарбеков Т. Созақ көтерлісі ... // Ана тілі.-жылқы жылы.-24 мамыр.

100.  Омарбеков Т. Троцкизмнің Қазақстандағы көлеңкесі // Ақиқат.-1996.-№ 1.- 36- 39 б.

101.  Омарбеков Т. Ф.Голощекиннің құпия хаты//Ақиқат.-1996.-№ 5.-46-51 б.

102.  Омарұлы М. Алты алаштың алыбы (Құралбай Қосақов)

103.  Оралтай Х. Алаш Түркістан түркілерінің ұлт-азаттық ұраны // Азат.-16-31 мамыр.

104.  Орынбаева Р. Нәзипа Құлжанова және «Қазақ» газеті//Қазақ тарихы.-1998.-№4-5.-11-13 б.

105.  Өзбекұлы С. Бақтыгерей Құлманов кім?//Түркістан.-1997, тамыз.

106.  Өтегенов Т. Голощекиннің «Кіші октябрі» // Алматы ақшамы

107.  Раджапов А. Түркістан автономиясы: тағдыры мен күйретілуі//Ақиқат.-1996.-№ 10.-60-63 б.

108.  Рысбеков Т., Рысбекова С. Батыс Қазақстандағы алаш зиялылары// Ақиқат.-1998.-№ 6.-63-68 б.

109.  Сариев Ш. Қазақ әдебиеті мен тарихын қайта қарау керек пе немесе жиырмасыншы жылдар поэзиясына жаңаша көзқарас // Алматы ақшамы.-1991.-15 мамыр.-2 бет

110.  Сармурзин А., Қойгелдиев М. Халықтың жарық жұлдызы «Қазақ» газетінің шығу тарихынан//Жұлдыз.-1990.- № 9.-189-194 б.

111.  Сатаева Ж.И. Алашордашылар туралы кейбір теріс пікірлерге сын// Ақиқат.-1998.-№ 7.-85-87 б.

112.  Сәрсеке М. Ағайынды Сейітовтер//Ақиқат.-1998.-№2.-71-76 б.

113.  Сталин отставка сұрайды// Ақиқат.-1993.-№ 7.-63-65 б.

114.  «Советская степь» газеті, 1927 жыл, 21 қараша.

115.

116.  Субханбердина Ү. «Қазақ» газеті//Егемен Қазақстан.-1998.-25 ақпан

117.  Субханбердіқызы Ү. Ашылған бүркеншік аттар // Қазақ үні.-1993.-сәуір

118.  Сүлейменова Д. Алашорданың батыс бөлімінің тарихы... А., Арыс.

119.  Т.Кәкішұлы, К.Ахмет. Сәбит Мұқанов, А.Арда. 2005.

120.  Талжанов С. Есімдер сыры//Жұлдыз.-1990.-№ 1

121.  Тасымбеков А. Азапты сапарлар // Лениншіл жас.- 1989.- 10 қаңтар.

122.  Ташкенттегі тұңғыш қазақ институты, Ташкент, 2005 жыл.

123.  Ташкенттегі тұңғыш қазақ институты.Жинақ. Ташкент. 2005.

124.  Тәжімов М. Қаралы тізім // Егемен Қазақстан.-1997.-31 мамыр.-5-6 б.б.

125.  Тәжуітов А. Қазақ және Орта Азия халықтары//Түркістан.-1996.- 7 ақпан.-2 б.

126.  Тәуімбет Б. Тынышбаев тағдырының әр қыры. // Жұлдыз, -1997.-№4.-182-198 б.

127.  Төлепберген М. Тұңғиықтағы тұнба//Егемен Қазақстан.-1997.-25 қазан.-5 б.

128.  Түрікбюросының мәлімдемесі//Жалын.-1992.-№ 4.-49-52 б.

129.  Тұрғынбеков С. Қарқаралы петициясында не айтылды? // Ақиқат.-1995.-№ 9.- 31- 42 б.

130.  Тынышбайұлы М. Қазақ руларының шежіресі//Ана тілі.

131.  Уәлиди З. Қазақ оқымыстылары туралы// Ана тілі.-1991.-16 мамыр.- 4-5 б.

132.  Халқы қолдаған «қазақ». «Қазақ» газеті (1913 ж.- 1918 ж.)//Ақиқат.-1998.-№8.-75-78 б.

133.  Шәріпбаласы А. Қазақсыздандыру қасіреті // Ана тілі.- мешін жылы.-9 шілде.-4 бет.

Мазмұны

Ілеспе .........................................................................................................................................3

Бірінші тарау: Тез тартар..........................................................................................................4

Екінші тарау: «Татулықты сүйгіш, сезгіш жүректі...» (М.Тынышбаев)..............................30

Үшінші тарау: «Бостандықтың аятты жасыл туы...» (Х. және Ж. Досмұхамедовтер).....81

Төртінші тарау: «Көтеріліп-басылған жанартау...» (Ә.Ермеков).........................................149

Бесінші тарау: «Тұңғиық терең жарға кеткен түсіп...» (М.Тұрғанбаев және ...).................198

Алтыншы тарау: «Жетілмеген елдің баласы...» (Ж.Аймауытов)..........................................219

Жетінші тарау: «Абылайша тіккен ақын...» (МүЖұмабаев).................................................250

Сегізінші тарау: «Заманының сұрқылтайы...» (Ә.Байділдин) ..............................................291

Арылу (Қорытынды орынына).................................................................................................308

Қосымша.....................................................................................................................................325

 

 

 

Қосымша

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

Ә.Байділдиннің: «Іске тігілді» - деп атап көрсеткен хаттамалары

 

«1921 жылы 10 желтоқсан күнi өткен қазақ қызметкерлерi қатысқан қоныс аударған қазақ қызметкерлерiн керi қайтарудың амалын қарастыру.

Қатынасқандар: Жангелдин, Әуезов, Алманов, Асылбеков, Нахимжан, Кенжин, Байтұрсынов, Байдiлдин, Төлепов, Жаманмұрынов, Сарымолдаев, Авдеев, Найманбаев, Нұрмаханбетов, Игiлiков, Қаржасов, Тұнғашин, Бiржаров, Оразбаева, Саматов, т. б.

Жолдас Жангелдин төрағалық еттi.

Қырдағы аудандардың аштыққа ұшыраған тұрғындарына нақты көмек көрсетудi ұйымдастыру туралы М. Әуезовтiң баяндамасы тыңдалды. Әуезов жолдас: аштарға көмек көрсету ұйымдарының аяғы әлi қыр елiне жеткен жоқ. Олардың таяу арада жетуi де неғайбыл  екенiн айтты. Әуезов оның себебi мынада деп көрсеттi:

1. Ауылдардың тiкелей өзiмен араласа отырып, олардың мұқтажтықтарын анықтайтын бұл саладағы мiндеттi атқаратын қызметкерлер жоқ. 2. Аштыққа ұшыраған қазақтар нақты бір жетекшi адам болмаса, олар аштарға арналып мемлекет тарапынан бөлiнген сыбағаның өзiне де қол жеткiзе алмайды, өйткенi қазақтар бір үзiм нан үшiн жат жерде қол жайып қаңғып жүргеннен көрi үйiнде өлгендi артық санайды, тiптi көмек сұрап ел кезе қалған күннiң өзiнде де қараңғы, аңқау қазақ оларды өз бетiмен iздеп таба алмайды, көмекке қолы жетпейдi. 3. Жергiлiктi жерделі аштарға көмек көрсету ұйымы қолтығының астындағы, яғный жақын маңдағы қалалар мен қала маңындағы селолардағы күйзелгендерге ерекше қамқорлық жасауға тырысады, сондықтан да қаладан шалғай орналасқан қазақ ауылдары үнемi кейiнге ысырылып қалады. Шындығына көшсек, - дедi Әуезов, - ашаршылық жайлаған қырдағы елдiң қырылғанының жанында, қаладағы аштықтың үрейлi көрiнiстерi ойын сияқты әсер етеді. Егерде бұл аудандарды аштықтан құтқару үшiн дәл қазiр шұғыл түрде шешушi шара қолданылмаса, онда қазақ республикасы қазақсыз қалады. Көптеген аудандардағы қазақтар көптен берi тек қана көртышқанмен, тышқанмен, суырмен, тағы сол сияқты ұсақ  жәндiктермен өзегiн жалғауда, соның кесiрiнен әртүрлi жұқпалы аурулар мен iндеттер естiп- бiлмеген деңгейде таралып барады.

Мұның барлығы, аштарға көмек көрсету ұйымдарының қыр елiне жаны ашымайтындығын, оларға немкеттi қарайтындығын көрсетедi, сондай-ақ осындай қасiреттi өрттi өшiруге қазақ қызметкерлерiнiң де бейғамдығы байқалады. Өкiмет басында отырған қазақ қызметкерлерi, бұл iстi дәл осы күйiнде қалдырып қоюға болмайтыны өз алдына, бұл -бәріміз үшiн қылмыс, бiз бұл үшiн қазақ елiнiң алдында, өзiмiздiң арымыздың алдында  жауаптымыз, - дедi Әуезов жолдас.

Баяндамасының соңында Әуезов жолдас қырдағы аудандарға аштарға көмек көрсету шараларының жоспарын ұсынды, жарыссөз бен талқылаудан кейiн iшiнара өзгерiстер мен толықтырулар еңгiзiлген соң бұл ұсыныс қаулының негiзi етiп алынды.

1.Қазақ қызметкерлерiн осы жұмысқа тарту және олардың күшiн пайдалану туралы Алманов жолдас баяндама жасады.

Алманов жолдас мынаны атап айтты: Бiз ешқашанда қазақ қызметкерлерiн орынды пайдаланып көргемiз жоқ. Аштық болса тамағымыздан алып, қылқындырып жатқан кездiң өзiнде бiз ешқандай қолғанатсыз, жергiлiктi жерде жетекшiсiз отырмыз. Оның үстiне, былтыр, одан арғы жылы  осында iстеген партия қызметкерлерiнiң өзi бiзден кетiп қалды. Мұның басты себебi - орыс коммунистерiнiң жүргiзiп отырған отарлаушы бағытында. Бiз әу баста қазақ қызметкерлерiн орынымен пайдаланбадық, - дедi одан әрi Алманов жолдас, -бiз оларды жан-жаққа қуып, жыртығымыз бен тесiктерiмiздi бiтедiк, бұл онсызда саны аз қызметкерлердi есiнен тандырды, белгiлi бір нақты жұмыспен айналысуға мүмкiндiгi болмады. Қазақ арасындағы аса зәру iстерге де жұмсайтын адамымыз жоқ. Бұл мәселенi дәл қазiр шешу керек, қазақ қызметкерлерiн жұмысқа тарта отырып, олардың мiндетiн анықтауымыз қажет. Сөйлеген адамдардың пiкiрi осыған тоғысып жатыр, - деп ойын қорытты Алманов жолдас.

Жарыс сөзден кейiн кеңес төмендегiдей қаулы қабылдады.

Қаулы:

Қырдағы аудандардың аштыққа ұшыраған тұрғындарына нақты көмек көрсетудi ұйымдастыру туралы Әуезов жолдастың баяндамасын тыңдағаннан кейiн жауапты қазақ қызметкерлерiнiң кеңесi мынаны атап өтедi:

Осы уақытқа дейiн аштыққа ұшыраған қырдағы аудандардың бiрде-бір тұрғыны мемлекет тарапынан нақты көмек алған жоқ, олар өз беттерiмен қаңғып кеттi, сөйтiп өлiм тырнағына iлiндi. Олардың ешқандай көмек алмағаны былай тұрсын, тiптi КССР-нiң партия және кеңес ұйымдарының, орталықтың да, жергiлiктi жердiң де, тiптi қаперiне де iлiнбеген, яғни, турасын айтқанда, ұмыт қалған, тағдырдың тәлкегiне тастаған. Жоғарыда айтылған жайларды көрсете отырып, бишаралыққа ұшыраған қазақ елiне біз былай немкеттi және самарқау қарауға төзуге болмайтынын атап өтеміз, жауапты қазақ қызметкерлерiнiң кеңесi - барлық өлкелiк және жергiлiктi партия және кеңес, кәсiподақ ұйымдарын, белсендi түрде көмек көрсетуге шақырады. Пәрмендi көмек көрсету үшiн кеңес өзiнiң тарапынан мынадай нақты шараларды белгiледi:

а). Аштыққа ұшыраған қырдағы аудандарға көмек көрсету үшiн Орталықтағы және жергiлiктi жердегi аштарға көмек көрсету ұйымының басты мiндеттерiн анықтап, оларды топ-топқа бөлсiн.

б). Қыр елiне көмек көрсету үшiн барлық жерде салауат-сауын (компание) жүргiзiлсiн: бұл мәселенiң осы  уақытқа дейiн ескертiлмегендiгiне мән берiлiп, барлық партия, кеңес және кәсiподақ ұйымдары, бұл мекемелерде iстемейтiн жекелеген қазақ қызметкерлерi салауат - сауынға белсендi түрде тартылсын, республикалық баспасөз мекемелерi халықтың санасын оятып, съездер мен жиналыстарда оларға ықпал етуге тырыссын.

в). Аштарға көмек  көрсету ұйымының жергiлiктi жердегi құрамына адал қазақ қызметкерлерi кiргiзiлсiн, оларды неғұрлым көбiрек тартуға ұмтылсын, қыр елiне тiкелей көмек көрсету үшiн оларды аштарға көмек ұйымының жауапты өкiлi ретiнде пайдалансын.

г). Республикалық және уездiк аштарға көмек ұйымының қызметкерлерi тек қана аштыққа ұшыраған қырдағы аудандарда жұмыс iстеу үшiн төтенше өкiл боп барсын. Оларды аштарға көмек көрсету ұйымының өлкелiк төтенше өкiлдiгi ұсынады, обком мен қазақ Орталық Атқару Комитетi бекiтедi, соңғысы мандатпен қамтамасыз етедi. Жергiлiктi өкiлдердi аштарға көмек көрсету ұйымының төтенше өкiлi бекiтiп, мандат бередi, оны жергiлiктi партия және әкiмшiлiк мекемелерi растайды.

д). Аштарға бөлiнетiн азық-түлiктiң жайы туралы аштарға көмек көрсететiн орталық комиссияға мынадай ұсыныс жасалсын: аштарға көмек көрсететiн губерниялық ұйымға қолдағы бар азық-түлiк қорының белгiлi бір мөлшерi нақты санмен көрсетiлсiн; уездерге бөлiнген кезде мiндеттi түрде аштарға азық тарататын бір қазақ өкiлi қатысып тұрсын.

2.Орталық және жергiлiктi партия, кеңес мекемелерiн көмекке тартуды қатаң кеңсе тәртiбiмен жүргiзудi, сонымен қатар осы мақсатпен арнайы адамдарды жол сапарға шығаруды облыстық мекемелер, ҚазЦИК және жекелеген халық  комиссариаттары өз мiндетіне алады.

3. Партия, кеңес мекемелерiнде жұмыс iстейтiн және жұмыссыз жүрген қазақ қызметкерлерiнiң тiзiмiн өкiлдерiмен бiрлесе жасау мiндетi ҚазЦИК-ке тапсырылсын, аштарға көмек комиссиясы мен өлкелiк төтенше өкiлдiктiң қатысуымен олар аштық жайлаған губернияларға жөнелтiлсiн, сондай-ақ  арнайы азық-түлiк жинау үшiн Түркiстан Республикасына жiберiлсiн.

4. Аштарға көмек комиссиясымен келiсiп отырып осы қаулының негiзiнде шара қолдану құқына ие болатын ҚазЦИК-тiң бір мүшесiн өлкелiк төтенше өкiл етiп тағайындау мiндетi ҚазЦИК-ке жүктелсiн.

5. Тұрған жерлерiнен босып, темiр жолдың бойында (Ақбұлақ, Ақтөбе, т.б.), сордай-ақ Түркiстан бағытындағы бекеттерде жиналып қалған аш қазақтарға ерекше көңiл бөлiп, назарда ұстау Аштарға көмек комиссиясына тапсырылады: босқындардың  ұйлығып қалу себебi шұғыл анықталып, оларды уақытында отырғызып жiбермеген барлық мекемелердiң басшылары сотқа тартылсын.

6. Барлық тиiстi мәліметтердi жинақтап, ашаршылыққа ұшыраған қыр елiне көрсетiлетiн көмектiң мөлшерiн өсiру туралы қалайда Орталықтың келiсiмiн алу мiндетi Меңдещев пен Әуезовке жүктелсiн. Соның iшiнде бұл жолдастарға мына мәселенi шешу тапсырылады:

а). Торғайға жiберiлетiн азық-түлiк жәрдемi Қостанайдан бөлек жiберiлуiн орталық арқылы шешуге қол жеткiзсiн.

б). Гурьев ауданына азық-түлiктi тiкелей тасымалдау мүмкiндiгi болмағандықтан да, Гурьев пен Астраханның ауланған балықтарын сонда бөлудi, сонымен қатар Гурьев пен Оралдағы балық кәсiпшiлiктерi оларды тиiстi жабдықтармен қамтамасыз етiп, балық аулауға рұқсат беруiн Орталықтан сұрасын.

в). Қазақ республикасының шикiзаттарының ауқымды мөлшерiн азық-түлiк пен керектi заттар, аштарға қажеттi ақша алуға пайдалану үшiн бұл мәселенi дербес шешуге орталықтың келiсiмiн алсын.

7. Обкомның, ҚазЦИК-тiң және барлық жауапты қазақ қызметкерлерiнiң атынан партия ұйымдарында iстейтiн, одан тыс жұмыссыз жүрген қазақ қызметкерлерiне үндеу жариялансын, оларды ашаршалыққа қарсы күресуге шақырсын.

8.Бұл қаулының көшiрмесi жан-жаққа таратылсын.

Қол қойылып, мөр басылған.

II. Қазақ қызметкерлерiн жұмысқа тарту және оларды тиiмдi пайдалану туралы Алманов жолдастың баяндамасын тыңдап, мұндай жолды табудың қажеттiгiн ескерiп, қазақ қызметкерлерiнiң күшi дұрыс әрi тиiмдi пайдаланылмай отырғанын ескерiп, қазақ қызметкерлерiнiң кеңесi қаулы қабылдады:

1. ҚазЦИК-тiң жанынан ерекше комиссия құрылсын оған мынадай мiндеттер жүктелсiн:

а). Комиссияның пiкiрi бойынша қандайда бір iске пайдалануға болатын барлық қазақ қызметкерлерiнiң тiзiмi жасалсын.

б). Өзiнiң туған жерiнен басқа ауданға немесе басқа лауазымды қызметке ауыстыру арқылы қазақ қызметкерлерi тұрақты әрi тиiмдi пайдаланылсын.

в). Партияда жоқ қазақ қызметкерлерi кеңес құрлысындағы жауапты жұмыстарға дейiн тартылсын, сөйтiп олардың өкiметтен де, жұмыстан да шеттетiлмегенiне көзiн жеткiзсiн.

г). Қазақтардың iшiндегi ең жауапты әрi шұғыл: аштықпен күресу ісіне жұмылдырылсын, қазақ қызметкерлерiн дайындау, қазақ арасындағы сот жұмысын дұрыс жолға қою, милиция жұмысын жолға қою, жергiлiктi өкiметтi нығайту, кооперація ұйымы, т. б. сияқты iстерге пайдалансын.

д). Обком мен ҚазЦИК-тiң ерекше тiзiмi арқылы Түркiстан Республикасындағы барлық қазақ қызметкерлерi шақырылып алынсын.

ж). Жергiлiктi жерлерде партияда жоқ қазақ қызметкерлерiнiң кеңесiн өткiзу дәстүрге айналсын.

з). Баспасөз арқылы барлық қазақ қызметкерлерiн жұмысқа шақырған үндеу жариялансын, бұл үндеуге құлақ аспағандардың белсендiлiгiн оятсын.

Комиссияның құрамына мыналар: 1. Әуезов. 2. Асылбеков. 3. Алманов. 4. Байтұрсынов. 5. Кенжин - мүше боп; 1. Нахим - жан. 2. Төлепов - кандидат боп сайланды.

1. Комиссия ҚазЦИК бекiткен ерекше ереже бойынша жұмыс iстейдi және өзiнiң барлық жұмысын Обком мен ҚазЦИК арқылы жүргiзедi.

Қазақ қызметкерлерiнiң Кеңесi қабылдаған бұл қаулы КЦИК-тiң бекiтуiне жатады.

Кеңес төрағасы - Жангелдин.

Хатшысы           -  Нахым- жан».

 

Қол қойылып, мөр басылған.

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

Қазақ қызметкерлерiнiң 1921 жылғы 10 желтоқсан күнгi Кеңесiнiң хаттамасы

 

«Жауапты қазақ қызметкерлерiнiң 1921 жылғы 10 желтоқсан күнгi Кеңесiнiң қаулысын тыңдап:

Кеңес қабылдаған қаулы түгелiмен мақұлдансын және қорытынды шығару үшiн аштарға көмек комиссиясына берiлсiн. Көмек комиссиясының шешiмi 17 желтоқсан сенбi күнi ҚазЦИК-тiң секретариятына хабар дар етiлсiн, 17 желтоқсан, сенбi күнi РКП қазақ обкомының талқылауына ұсынылсын»- деп қаулы қабылданды.

Мұхтар Әуезов төрағалық, Әбдiрахман Байдiлдин хатшылық еткен мәжiлiстiң шешiмi мынадай:

«2-ші Бүкіл қазақтың құрылтай кеңесі делегаттарының 1921 жылғы 4 қазан күнгі коммунист-қазақтардың мәжілісінің хаттамасы.

Қатысқандар: РК обкомының мүшелері ж. Меңдешев, Мырзағалиев және Асылбеков, Түркістан республикасының төрағасы т. Ходжаев, Семей, Ақмола, Орал, Қостанай, Ырғыз, Ақтөбе және Бөкей губернияларының делегаттары, жиыны 51 дам қатысты.

Мәжіліс төрағасы Әуезов.

Күнтәртібіндегі мәселелер:

1. Қазақ арасындағы жұмыстарды күшейту және кеңес аппаратын жөнге келтіру.

2. Сәдуақасов жолдастың мәлімдемесі.

 

 

Тыңдалды:	Қаулы етті:
І.Жер-жерден хабарламалар. 1.Кіндік аппарттың губерниялардан қол үзіп қалғандығы.     2. Қыр адамдарын кеңес пен партия жұмысына тартудың жеткіліксіздігі.	1. Отарлаушылармен аяусыз күрес жүргізілсін, оларды КССР -дің жерінен аластатуға, партиядан шығаруға дейінгі шаралар қолданылсын.   2. Сондай-ақ, партиядағы жолдастарды ұлтшыл шовинистерменде аяусыз күресуге шақыру және кейбір жолдастардың
3.Қыр елінің мұқтаждығы мен ерекшелігін ескеруге дәрменсіз және оған құлықсыз отаршылдардың зорлығы, сондай-ақ тамыр-таныстық пен арандату арқылы тартысты күшейтіп отырған қызметкерлерді қызметтен алу.   4.Кейбір аса мүдделі жәнетәжірибелік мәні зор мәселелердіжүзеге асыру үшін қатаң  тәртіпорнату және ұлт мәселесі жөніндегі Х сьездің қаулысын орындау.		ұлтшылдыққа бет алғанын сынау. 3. КЦИК пен КСНК құрамын сайлағанда қазақ кедейлері менеңбекшілерін кеңінен тарту,орыстармен тығыз байланыстысақтап, қатаң бағыт ұстау жәнеқұрылтайдың шешімдерін Жүзеге асыру.   4.Орталық мекемелердегі сьез- дің шешімдерін орындауда әрбір жауапты қызметкерлер дің сессия алдындағы Жауапкершілігін арттыруды талап ету және жауапты қызметкерлерді ауыстыра беретін өктемдікті жою.

 

Қаулының жалғасы:

5.Жергілікті халық өкілдері партия, кеңес орындарына тартылсын.

6.Партия қатарын тазалау жөніндегі губерниялық және уездік комиссиялардың құрамында кемінде жергілікті халықтан шыққан бір коммунист кіретін болсын. (Осы қаулыны шығарған М.Әуезовтің өзі сол тазартуға ілігіп, «тазарып» кетті ғой - Т.Ж.)

 

ІІ. Сәдуақусов жолдастың мәлімдемесі.

Қаулы етілді:

Сәдуақасов жолдастың қысқаша мәлімдемесін тыңдағаннан кейін мәжіліс мынадай қаулы қабылдады. Оның бейберекеттікке жол беріп, отаршылдық саясатын жүргізген Семей губерниялық атқару комитеті мен губревкомын таратқаны жөніндегі шешімі өте дұрыс деп табылсын. Сәдуақасов жолдастың Семей губерниясындағы іс басына қыр елінің азаматтарын тартып, отаршылдарды жұмыстан босатқан ісі де дұрыс деп табылсын, сондықтан да обком мен бақылау комиссиясы құрылтай кезінде қабылданған Сәдуақасов жолдас туралы шешімді қайтадан қарап, Сәдуақасов жоласты ақтау туралы мәселе көтерсін. Және обком мен бақылау комиссиясы Сәдуақасовтың ісі туралы Семей мен Ақмола губерниясының өкілдеріне жолығып, қосымша материал жинауды қамтамасыз етсін.

Жиналыс төрағасы-                     М.Әуезов.

Хатшысы-                                     А.Байділдин».

 

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

Ермековтің «Ашық хаты»

«Ашық хат» екі тілде қатар, бір мезгілде жарияланса да олардың мәтіндерінің арасында емеуіріндік, деректік, пайымдық астарлы мән беретін мағыналық-стилдік иірімдер қазақшасында барынша қарапайымдалып, үстірт баяндалған. Мысалы, орысша мәтіндегі:

«Мое отрицательное отношение в оценке такого крупного социально-экономического мероприятия партии и советской власти в Казахстане, как конфискация полуфеодалов и крупных баев иллюстрируется моим письмом на имя Букейханова Алихана, в котором я преувеличенно, неверно оценивал последствия его, как мероприятия, влекущего за собой огромный хозяйственный ущерб подрывающего хозяйственный стимул у населения с неизбежной деградацией хозяйства его. Это, несомненно, было отражением националистическо-байской идеологии. Я призывал его по этому вопросу к борьбе за националистическую установку, призывал апеллировать в центральные органы СССР, делая таким образом ставку противопоставить свою националистическую установку линии краевых руководящих органов. В этом отношении чрезвычайно характерно одностороннее выпячивание с моей стороны других националистов, в разговорах как между собой, так и с беспартийными ответственными товарищами из казахов, значения и последствий семипалатинских перегибов в 1927-28гг.», - деген мәтін қазақшасында:

«Қазақстанда партия мен үкіметтің жүргізген қоғамдық-шаруашылық шарасының бір жолы - ірі байларды кәмпескелеу болса, оған менің көзқарасым Әлихан Бөкейханұлына жазғандарымнан көрінеді. Ол хатта мен бұл істің артын өте көтеріп, теріс бағаладым. Бұндай іс шаруаға үлкен зәбір келтіреді, ел шаруасының іргесі шайқалып, шөгіп қалады дегем. Бұл ұлтшылдық, байшылдық салт-санасының даусыз айқын белгісі еді. Мен Бөкейханұлын осы мәселеде ұлтшылдық бағыты үшін алысуға үндеп, одақтың орталық ордасының алдына апарып осы мәселені қою керек деп үндедім. Мұным өзімнің ұлтшылдық бағытымды (ұстанып), аймақтық басқарушы орындардың жолына қарсы тұру ісі еді »,- деп  мазмұндалып берілген.

Кей тұстарда қосымша кісі аты, мысалы, Ә.Бөкейхановтың есімі аталып берілген. Мәтіндік-мағыналық салыстырудың барысында: орыс тіліндегі нұсқасында Ә.Ермековтің ойлау және жазу мәнері толық сақталған, кей тұстарда бұл хаттағы пікірдің шындығын астарлап жеткізетін кекесінді емеуіріндер қазақ мәтінінде жадағайланып кеткендігі анықталды. Сондықтан да маңызды құжаттың мазмұнына нұқсан келмес үшін орыс тіліндегі нұсқасын қосымша арққылы қоса ұсынуды жөн көрдік.

Заявления Ермекова

Наше время - время великого исторического перелома, когда мы находимся на грани - с одной стороны разрушения, разложения гнилой капиталистической системы, принесшей человечеству столько несправедливых страданий и мучений, а с другой - на заре осуществления основ новой жизни, на началах социализма и коммунизма, несущего человечеству действительное равенство, на основе обладания человечеством без разделения его на классы и народы угнетающие и угнетенные, всей суммой культурных и материальных ценностей.

Вместе с тем этот период неизбежно характеризуется исключительным обострением классовой борьбы. Уходящий, умирающий, господствовавший прежде класс использует до конца все силы и средства борьбы, чтобы сохранить себя и отстоять свои привилегии.

Поэтому в период такого исторического перелома, ожесточенной классовой борьбы являются особенно ответственными и роковыми политические ошибки каждого общественного работника.

Значение этих ошибок особенно вырастает, именно, в силу обострения классовой борьбы использования их в полной мере и даже предвзято в искаженном освещении и часто, независимо от твоего мнения, всеми враждебно настроенными элементами в борьбе против стремительно наступающих сил революционного пролетариата.

Имея за собой целый ряд ответственных ошибок в процессе своей политической работы в Казахстане, я сделал тщательный анализ прошлой своей деятельности, и на основе такого тщательного и честно проделанного анализа, я считаю себя не только в праве, но и обязанным сделать следующее заявление:

Моя политическая установка, как представителя  угнетенного в прошлом царизмом отсталого народа, определялось превалированием, переоценкой национального момента перед всеми остальными, что явилось реакцией против колонизаторской политики царизма, беспощадного изъятия земель казахского народа под переселение в угоду помещикам в России, запрещения национальных школ и, наконец, хищнической экономической эксплуатации.

Мое отношение к советской власти принципиально определилось еще в 1920 году на основе вставшей в то время передо мной дилеммы: или стоять за капитализм, стало быть, поддерживать господство империализма, с неизбежным тогда сохранением колоний и полуколоний, угнетением отсталых народов, или защищать социализм, уничтожающий в корне угнетение и рабство колониальных и полуколониальных отсталых народов. Кроме того на опыте колчаковщины я убедился, что организующими, определяющими результат борьбы в конечном счете силами революции являются или пролетариат или буржуазия, и отсюда неизбежно или диктатура пролетариата, или диктатура буржуазии.

Этим предрешалось мое сочувствие и переход на сторону советской власти.

Но не будучи последовательным марксистом, я страдал национальной ограниченностью, и поэтому основная идея в развитии общественных форм - идея классовой борьбы заслонилась часто национальными моментами. Восприняв общую идею необходимости для угнетенных и отсталых народов союза с пролетариатом передовых стран, я не думал о необходимости  и неизбежности классовой борьбы в среде самих отсталых народов. В этом заключаются корни моих идеологических ошибок, наличие сомнений, колебаний, отрицательного отношения в целесообразности целого ряда основных мероприятий, проводившихся партией и соввластью в Казахстане, как конфискация полуфеодалов и крупных баев, передел сенокосных и пахотных угодий, интернациональное, классовое разрешение, земельного вопроса в целом, т.е. тех основных мероприятий партий и соввласти, которые были необходимыми предпосылками социалистической реконструкции архи-отсталого, полуфеодального казахского аула.

Нечего греха таить, что у политического работника идеологические ошибки, если носят отпечаток хронической болезни, не могут не привести к политическим  преступлениям. Они не могут не найти в той или иной форме канала в общественной борьбе.

Так в разрешении одной из основных проблем в Казахстане - в земельном вопросе, вопросе сугубо национальном, мой национализм имел определенное отражение в моей установке при разрешении его.

В  1925 году, участвуя в работах комиссии Госплана КАССР по составлению перспективного плана землеустройства в Казахстане, я проводил точку зрения необходимости землеустроить в первую очередь только казахское население по признаку национальному, а не классовому, 6не допуская при этом нового переселения в Казахстан до окончательного проведения сплошного землеустройства всего казахского населения. Такая постановка вопроса не только выхолащивала классовое содержание землеустройства, но неизбежно должна была углубить существовавшие прежде межнациональные трения.

Мое отрицательное отношение в оценке такого крупного социально-экономического  мероприятия партии и советской власти в Казахстане, как конфискация полуфеодалов и крупных баев иллюстрируется моим письмом на имя Букейханова Алихана, в котором я преувеличенно, неверно оценивал последствия его, как мероприятия, влекущего за собой огромный  хозяйственный ущерб подрывающего хозяйственный стимул у населения с неизбежной деградацией хозяйства его. Это, несомненно, было отражением националистическо-байской идеологии.

Я призывал его по этому вопросу к борьбе за националистическую установку, призывал апеллировать в центральные органы СССР, делая таким образом ставку противопоставить свою националистическую установку линии краевых руководящих органов.

В этом отношении чрезвычайно характерно одностороннее выпячивание с моей стороны других националистов, в разговорах как между собой, так и с беспартийными ответственными товарищами из казахов, значения и последствий семипалатинских перегибов в 1927-28 гг.

Националистической движение в своей сущности в момент обострения классовой борьбы в стране диктатуры пролетариата не может не быть контрреволюционными. Именно таким контрреволюционным было в прошлом наше националистическое движение алаш-орды, в котором я принимал ближайшее участие.

И в последующем, как бы я чутко и отрицательно ни относился к проявлениям контрреволюционных политических авантюр против советской власти, однако, страдая националистическим уклоном и отсутствием чуткого классового подхода (отсутствием на самом деле мнимым, ибо национализм мой, как и всякого другого объективно был сугубо классовым, был на руку только полуфеодальной, байской верхушке аула), я не отмежевался и не повел открытой  борьбы с антисоветскими группировками, связанными с контрреволюционной деятельностью Валидова Заки, но сделался причастным к их контрреволюционным деяниям. Но останавливаясь на подробностях моей встречи с ним в 1920 году, в Москве, я отмечаю один существенный момент: несмотря на мое отрицательное отношение, ясно выраженное в свое время Валидову, я придавал своим разговорам с ним характер конспиративности вместо решительного и категорического протеста, исключающего всякую возможность суждения со мной о его антисоветских попытках.

Между тем я действительно знал в 1920 году о контрреволюционных настроениях и намерениях Валидова Заки, его попытках в виду неудовлетворенности политикой советской России апеллировать к «угнетенным народам Востока», в целях объединения и получения самостоятельности.

Я участвовал в совещании, которое носило конспиративный характер, и хотя я не был согласен со втягиванием Казахстана в новые авантюры, я прямо и категорически не отмежевался от Валидова.

Так что с полным основанием, даже на своем личном опыте, несмотря на свое принципиальное призвание еще, в 1920 году единственно правильным путем общественного развития для отсталых народов - социалистического пути и советской системы, я утверждаю, что тот, кто не сумел сочетать национального вопроса с классовым и интернациональным движением и подчинить национальный вопрос классовому, ибо только такая постановка обеспечивает победу и правильное разрешение национального вопроса, тот неизбежно сделается жертвой националистической ограниченности, пособником паразитических слоев и в момент ожесточенной классовой борьбы окажется в лагере махровой контрреволюции.

Другое мое основное заблуждение - это мое понимание революции для отсталых народов, как революции «бесхозяйственных потрясений».

Будучи воспитан в студенческие годы на идеях Ядринцева (Сибирь как колония), Потанина, Щапова и других сибирских революционных публицистов, которые, относясь с большим сочувствием, состраданием к судьбе отсталых народов, особенно подчеркивали неустойчивость их ко всякого рода изменениям, внезапным переменам в укладе и хозяйственной жизни при капиталистической системе, я с преувеличенной боязнью и тревогой относился к хозяйственным потрясениям в период социалистической реконструкции. По существу это была бессмыслица, страусовая политика, питавшаяся объективно классовой националистической моей идеологией. Если действительно говорить о революции, об освобождении угнетенных о выкорчевывании остатков капиталистической системы, то нечего пугаться потрясений и жертв. И если учесть, что эти жертвы по существу должны были явиться жертвами для полуфеодальной и байской верхушки, то они не только законны, но и необходимы. Я считаю теперь, что мои опасения были беспочвенны, как показало последующее, непредвиденное в то время мною, гигантское социалистическое строительство в Казахстане.

Несколько тысячелетий казахстанские степи глядели мачехой на населявшие их народы, рабски подчиняя их жизнь всем своим капризам, лишая самых примитивных условий культурной жизни, пожирая периодически в силу стихийных бедствий значительную часть населения и скота. Казалось даже в перспективе нет такой силы, которая могла бы укротить суровую, безжалостную стихию. Но вот на наших глазах нашлась сила организационного пролетариата нашего Союза, сила, которая заложила в тех самых, непобедимых степях дикого кочевья гигантские очаги промышленности, оборудованные по последнему слову техники, развернула железнодорожное строительство, организовала машинно-тракторные, машиносенные станции, совхозы, колхозы, обеспечивая их сложными машинами и орудиями, наконец, провела и проводит плановое оседание на основе коллективизации, со вложением огромных средств из союзного бюджета, оказывая материальную и техническую помощь, - словом, осуществляется гениальная мысль В.И.Ленина: «отсталые народы с помощью пролетариата передовой страны могут переходить к социализму, минуя капиталистическую стадию». Этой общей картины, являющейся результатом осуществления ленинской национальной политики партии в Казахстане, не могут исказить даже те частичные прорывы, какие мы имеем в результате враждебных актов кулацких и байских элементов по линии разбазаривания и уничтожения своего хозяйства, а также в результате извращения партийной линии и неправильной практики местных органов в области животноводства в Казахстане, а также имеющиеся налицо в данный момент вследствие этого и на почве неурожая последних лет продовольственные затруднения в некоторых районах.

В свете изложенного моя боязнь, опасение, паника, оказались неверием в силы пролетариата, могущего творить действительного чудеса.

Полное и последовательное осознание своих идеологических ошибок и отражения их в практике проведения основных мероприятий партии и советской власти в свое время в Казахстане обязывает меня обратиться в редакции «Казахстанской правды», и «Социалды Казахстана» о напечатании настоящего моего заявления, чтобы со всей  полнотой и искренностью выявить свою точку зрения перед советской общественностью и передовой ее частью, вскрывшей в свое время контрреволюционную сущность моей националистической идеологии, в смысле решительного осуждения прошлой своей деятельности, полного идеологического разоружения и определения политической установки в настоящий момент.

Я считаю весьма благодарной задачей и обязательным для себя в данный момент участие в социалистическом строительстве, именно в Казахстане, в отсталой, в силу исторически сложившихся условий, своей родине и работать не за страх, а за совесть, работать на фронте развернутого социалистического строительства, воодушевленный тем, что в нашу историческую эпоху впервые закладываются основы  действительно свободного человеческого общества.

В свете этой всемирно- исторической задачи, когда действительно разрешаются на  социально справедливых началах судьбы народов, всего человечества, на основе непримиримой, ожесточенной классовой борьбы, умывать руки, искать себе спокойного мещанского уюта и приюта в какой бы форме ни было останавливаясь перед переходящими трудностями, считаю для себя теперь неизмеримо более позорным преступлением, чем мои прежние ошибки идеологического и практического порядка. Напротив ближайшая перспектива создания бесклассового общества и осуществления полностью социализма во II пятилетке на основе постановления 17 партконференций вселяет энтузиазм и решимость драться за каждый участок порученной работы, под руководством закаленного в классовой борьбе передового отряда социалистического строительства - краевого комитета партии в Казахстане».

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

М.Жұмабаевтің «Ашық хаты

«Председателю Совнаркома КазССР тов. Исаеву от Джумабаева Магжана. г. Алма-Ата, Лесная № 89 (Кирова, 103).

ОТКРЫТОЕ ПИСЬМО

Я, как контрреволюционный алашординской деятель и как революционный националистический писатель, был изъят из среды строящих социализм казахских трудящихся и пролетарской властью справедливо и вполне заслуженно на надлежащее время был изолирован от социалистического общества.

Находясь некоторое время в исправительно-трудовых учреждениях, под благотворным воздействием единственно правильной и верной в мире исправительно-трудо­вой политики советского государства, сам непосредственно участвуя на некоторых гигантских социалистических стройках, я пересмотрел свою идеологию и всю свою общественно-литературную деятельность и окончательно убедился в безусловной реакционности и в подлой преступности националистической алаш-ордынской идеологии, которую я исповедал и которой я руководствовался во всей своей общественно-литературной деятельности, окончательно убедился в кровной враждебности казахским трудящимся и всей социалистической стране националистической алаш-ордынской идеологии и всей подлой предательской работы националистов алаш-ордынцев.

В результате этого пересмотра и этого убеждения я раз (и) навсегда осудил все свое прошлое, общественное и литературное, бесповоротно порвал с своим преступным прошлым, с национализмом, с националистами - алашордынцами и бесповоротно решил безраздельно отдать остаток своей жизни на служение социалистическому обществу, как предан­ный сын социалистическому обществу, как преданный сын социалистической Родины.

С этой своей заветной мечтой и с этой своей единственной целью я несколько месяцев тому назад, с разрешения соответствующих органов, приехал в Казахстан, где небывалый расцвет социалистической страны и цветущая жизнь казахский трудящихся меня лишний раз убедил в преступности и подлости моей и всех националистов алаш-ордынцев деятельности и меня окончательно укрепили в моем твердом решении порвать раз (и) навсегда с контрреволюционным национализмом, с националистами, как с врагами революции, социалистической Родины и казахского народа, и безраздельно отдать себя на служение социалистической Родине, как совершивший тяжелое преступление, но окончательно исправившийся, переродившийся преданный сын ее, Родины.

Открыто, чистосердечно и бесповоротной твердостью заявляю об этом Вам, главе Правительству социалистического Казахстана и строящему счастливую жизнь всему Казахскому народу и с данным письмом обращаюсь к Вам и прошу о предоставлении мне возможности показать и доказать свое бесповоротное перерождение, окончательную перековку, свою преданность социалистической Родине на деле, на творческой работе, в частности на литературной творческой работе, дав мне возможность печататься в Казахстане, прошу предоставить мне возможность доказать, что служившее долго и преступно реакции и казахской контрреволюции мое перо, после перековки, после перевоспитания меня советской трудовой политикой, будет честно, преданно и, надеюсь, плодотворно служить социалистической Родине.

При этом письме прилагаю три стихотворения, как образцы моего творчества последнего времени.

Одновременно довожу до Вашего и всего социалистического общества, сведения, что в настоящее время я начал работать над темой, где ставлю себе художественный показ единственно правильной в мире советской исправительно-трудовой политики, где, в поэме, будут даны типы двух казахов - преступника бытовика и преступника-националиста и пути исправления, перевоспитания их при одновременном показе неподдавшихся и поддающихся исправлению заклятых врагов народа, отбросов о­щества. М. Джумабаев. 21 мая 1937 года» (Қ.Алдажұманов, Ақынның соңғы үміті. «Қазақ әдебиеті». 21.08.1992).

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

В ПОЛИТБЮРО ЦЕНТРАЛЬНОГО КОМИТЕТА КПСС

Комиссии по рассмотрению дел незаконно репрессированных

от гр. Байсаловой, урожденной Байтурсыновой Шолпан Ахметовны,

проживающей в г. Алма-Ате, инд. 480083 по ул. Кашгарской, д. №3,

кв. 8, тел. 39-41-43

 

 

З А Я В Л Е Н И Е

 

Прошу рассмотреть дело моего отца Байтурсынова Ахмета Байтурсыновича, репрессированного в период массовых репрессий 30-х годов.

Мой отец Ахмет Байтурсынович Байтурсынов являлся крупным казахским ученым-лингвистом, поэтом-просветителем и переводчиком. 1873 года рождения, уроженец Тургайского уезда. Мать моя Александра, русская по национальности, выходя замуж за Ахмета Байтурсынова, приняла мусульманское вероисповедание и получила имя Бадрисафа.

После ареста своего отца Байтурсына (моего деда) и отправления его на каторжные работы в Сибирь за сопротивление царским властям (1885) Ахмет Байтурсынов поступил в 1886 г. в .Тургайское русско-казахское двухклассное училище, после окончания которого затем в 1891 г. направился в г. Оренбург и поступил в киргизскую (казахскую) учительскую школу, которую закончил в 1895 г. В дальнейшем он, изучая европейскую литературу, занимался систематическим саморазвитием.

Педагогическая деятельность Ахмета Байтурсынова начинается с 1895 г. В период с 1895 по 1909 гг. он участвовал в аульных и волостных двухклассных училищах в Актюбинском, Кустанайском и Каркаралинском уездах.

В начале ХХ века, живя в Каркаралах, Ахмет Байтурсынов принимал участие в революционном движении, работая вначале нелегально, а затем после обнародвания манифеста 17 октября 1905 г. являлся одним из видных и активных руководителей казахской народной массы. С наступлением реакции Ахмет Байтурсынов 1 июля 1909 г. был арестован и заключен в Семипалатинскую тюрьму, где содержался до 21 февраля 1910 г., а затем выслан на 2 года за пределы киргизских (казахских) степей.

С начала 1913 г. А. Байтурсынов издавал первую казахскую газету «Казах», просуществовавшую до октября 1918 г. Наряду с публицистикой писал стихи, выпустил сборник стихов «Маса» («Комар»), перевел на казахский язык 40 басен И.А. Крылова.

После февральской революции Ахмет Байтурсынов втянулся в водоворот общественно-политической жизни. На всех съездах краевых и областных он являлся одним из активных руководителей. Вслед за свержением царизма А. Байтурсынов был избран в члены Всероссийского учредительного собрания от Тургайской области по списку националистической партии «Алаш». До 1919 г., находясь в рядах автономистов-националистов, в марте того же года А. Байтурсынов убедившись в пагубности для казахского народа национальной политики правых партий, перешел на сторону Советской власти.

Весной 1919 г. Восточная часть Временного Народного Совета «Алаш-Орда», в которую входил Ахмет Байтурсынов обратилась к Советскому правительству с просьбой дать им амнистию с условием разрешить им принять участие в установлении Советской власти на территории Казахстана. Эта просьба была удовлетворена. Президиум ВЦИК издал циркуляр, в котором указывалось: «На основании Постановления Всероссийского Центрального Комитета от 4 апреля 1919 года Президиум ВЦИК предлагает Киргизскому (Казахскому) и Сибирскому революционному комитетам и Челябинскому губисполкому широко оповестить население о вышеупомянутом постановлении ВЦИК и разъяснить, что Президиум ВЦИК находит своевременным допустить бывших членов правительства «Алаш-Орда» к советской работе и категорически запрещает преследование за прошлую их деятельность» (документ хранится в ЦГА Казахской ССР, ф.14, оп.3, д.4, л.11).

В соответствии с этим актом высшего органа Советской власти и по указанию ЦК РКП (б) Ахмет Байтурсынов принят в Коммунистическую партию. Его сознательное вступление в ряды Коммунистической партии расценивалось тогда как крупная идеологическая победа коммунистов. Заявление моего отца при вступлении в партию было напечатано в газете «Известия Киргизского (казахского) края» (документы прилагаются).

Мой отец, Ахмет Байтурсынов сразу же включился в активную работу по подготовке образования Казахской Автономной Советской Социалистической Республики, несколько раз был принят лично В.И. Лениным, о чем свидетельствуют следующие документы:

Июль 24, 1919 г.

Ленин подписывает мандаты о назначении постановлением СНК от 24 июля 1919 г. С.С. Пестковского председателем, а Сейткали Мендешева, Бахытджана Каратаева, Ахмета Байтурсынова, Мухамедьяра Тунгачина, В.Л. Лукашева и А.Т. Джангильдина членами Военно-революционного комитета по управлению Киргизским краем.

Владимир Ильич Ленин. Биографическая

хроника, т.7, с.406.

Декабрь, позднее 9, 1919г.

Ленин принимает в Кремле председателя Военно-революционного комитета по управлению Киргизским краем С.С. Пестковского и члена ВРК А. Байтурсынова по их борьбе; слушает доклад Пестковского о хозяйственном и политическом положении края, о трудности политико-просвитительной работе; советует подготовить несколько хороших докладов, перевести их на казахский язык и записать на граммофонные пластинки, приобрести возможно большее количество граммофонов и разослать их вместе с пластинками по кочевьям в степи; предлагает не торопиться с политикой перераспределения скота у кочевников в пользу бедноты.

Владимир Ильич Ленин. Биографическая

хроника, т.8, с.108.

На первом и втором сьездах Советов Республики в 1920 и 1921 гг. А. Байтурсынов дважды избирался членам правительства - Народным Комиссаром просвещения Казахской АССР. В 1925 г. - преподователь-профессор Киргизского (Казахского) Института, председатель научно-литературной комиссии при Норкомпросе (Академцентра) и почетный председатель Общества изучения Киргизского (Казахского) Края.

Ахмет Байтурсынов - автор усовершенствованной казахской азбуки, созданной на основе арабского алфавита, им же создана грамматика казахского языка и учебники по фонетике, синтаксису и этимологии казахского языка, а также по теории словесности и истории культуры.

Игнорируя вышеупомянутое предупреждение В.И. Ленина и Постановление Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета от 4 апреля 1919г. Первый секретарь Компартии Казахстана Ф.И. Голощекин осенью 1928 г. Осуществил конфискацию скота и имущества у баев-феодалов с перераспределением их среди неимущих, имеющую пагубные последствия, а также дальнейшие заготовительные кампании по изъятию мяса и зерна подчистую, что привело к голоду и массовой гибели людей.

Ф.И. Голощекин, будучи неуверенном в правильности этого насильственного мероприятия, названного им «Малым Октябрем», распорядился провести превентивные меры якобы по предотвращению возможных противодействий и арестовать более трех десятков представителей дореволюционной казахской интеллигенции.

Отец мой, Ахмет Байтурсынов, живший и работавший в г. Алма-Ате с -------

Сборник: В.И. Ленин о Казахстане. Документы. Даты жизни и деятельности В.И. Ленина, связанные с Казахстаном. Алма-Ата, «Казахстан», 1982, с. 295,313 8 октября 1928 г., был вызван 2 июня 1928 г. в г. Кызыл-Орду на совещание филологов и литераторов, где был арестован, переправлен в Алма-Атинскую тюрьму, куда мы носили передачи. Ничего о деле отца мы не знали. Получив письмо от отца из Архангельска мы узнали, что он сослан туда ОГПУ. А в октябре 1929 г. мою мать Бадрисафу и меня сослали как спец- переселенок в г. Томск, где мы жили до октября 1932 г. Из Томска мою мать выслали в Нарынский район Западно-Сибирского края.

Отец мой, Ахмет Байтурсынов, был освобожден из ссылки в 1934 г. через Международный Красный Крест после его обращения к Е.П. Пешковой (жене А.М. Горького), благодаря ее ходатайству и приехали к своей жене Бадрисафе в Кривошеинский район Западно-Сибирского Края, откуда затем вдвоем вернулись в Алма-Ату.

В 1937 г. 8 октября мой отец, Ахмет Байтурсынов, был вторично арестован органами НКВД Казахской ССР в Алма-Ате в период массовых репрессий, и с тех пор сведений о нем я не имею.

Сама же я вернулась из ссылки в Алма-Ату в 1933 г., вышла замуж за Байсалова, но в 1950 г. за отца была заключена в тюрьму и осуждена на 10 лет по ст. 58 Уголовного Кодекса Казахской ССР. Срок отбывала в Чемолгане и освобождена в 1953 г., а затем была полностью реабилитирована.

Прошу Комиссию Политбюро ЦК КПСС пересмотреть дело моего отца, Ахмета Байтурсынова, незаконно дважды репрессированного, вернуть ему честное имя гражданина Советского Союза.

Все казахское население республики до сих пор пользуется созданной Ахметом Байтурсыновым грамматикой казахского языка, а имя автора ее остается под запретом. Прошу снять запрет с литературных и научных трудов Ахмета Байтурсынова и восстановить его авторское право.

 

Шолпан Ахметовна Байсалова-

Байтурсынова.

г. Алма-Ата, 15 мая 1988 г.

«Ұраным - Алаш!..»

Екінші кітаптың соңы

Abai.kz