- Дүние дүбірге толы. Әлемнің әр қиырында түрлі деңгейде ұлтаралық, мем­лекет­аралық түрлі қақтығыстар болып жа­тыр. Біз өмір сүріп отырған Орта Азия ел­де­ріне де әр жақтан төнер қауіп-қатер аз емес. Осы орайда сіз: «Біз ұлттық қауіп­сіздік мәселелерін қарастырғанда Ресей, Қытай, Орталық Азия миграциялық экс­пансиясы қаупін атаймыз, бірақ Үндіс­танның, Пәкс­тан­ның, Бангладештің аса үлкен демо­­графиялық деңгейі бізге қосым­ша қауіп ту­ды­рып келеді. Оны ескермейміз» деген­ді айтасыз. Дегенмен бұл елдер Қа­зақс­танмен шектес­пейтін­дік­тен ол жақтан қаншалықты қауіп бола­ты­нын бағамдау қиындау сияқ­ты.

- Дүние дүбірге толы. Әлемнің әр қиырында түрлі деңгейде ұлтаралық, мем­лекет­аралық түрлі қақтығыстар болып жа­тыр. Біз өмір сүріп отырған Орта Азия ел­де­ріне де әр жақтан төнер қауіп-қатер аз емес. Осы орайда сіз: «Біз ұлттық қауіп­сіздік мәселелерін қарастырғанда Ресей, Қытай, Орталық Азия миграциялық экс­пансиясы қаупін атаймыз, бірақ Үндіс­танның, Пәкс­тан­ның, Бангладештің аса үлкен демо­­графиялық деңгейі бізге қосым­ша қауіп ту­ды­рып келеді. Оны ескермейміз» деген­ді айтасыз. Дегенмен бұл елдер Қа­зақс­танмен шектес­пейтін­дік­тен ол жақтан қаншалықты қауіп бола­ты­нын бағамдау қиындау сияқ­ты.
- Егер ол елдерден қауіп болмаса мен тілге тиек етпес едім. Демек бір қатер ол жақтан да болып тұр ғой. Нақтылап айтар болсам, Пәкстан -190 миллиондай халқы бар үлкен мемлекет. Бірақ солай болса да, мемлекеттік тіл - ұрду тілінде 23 миллион адам ғана сөйлейді. Қалған жұрттың өз тілі бар. Дәл осындай жағдай Үндістанда да бар. Миллиардтан (1 млрд 220 млн) астам халық өмір сүруде. Демографиялық дүмпу қатты. Бір сөзбен айтқанда бір-бірінің тілін онша білмей­тін, не ағылшынша, не хин­­дише түсінісе алмайтындар көп. Әй­теуір ағылшын, хинди, ұрду тілдерін айтып түсініскен болады. Бірақ олардың бәрін асырауға, оқытуға, емдеуге, жұмыс тауып беруге, қалада тұрғын үй беруге мүм­кіндік жет­пейді. Мемлекет кедей. Мұның үстіне 200 миллиондай отбасы сауатсыз. Маля­рия сияқты аурулардан нәрестелер мен балалар өлімі көп. Қоғам­дық тазалықтың төмендігі туристерді шошытады. Оның үстіне жемқорлық үдеп тұр. Еңбек өнім­ділігі бізден көп төмен. Мысалы, шағын сауда дүңгіршегінде төрт жігіт істейді, ал бізде сондай жұмысты бір-ақ қазақ қызы атқа­рады. Әр мемлекетте мұсылмандар өзінше, индустар, христиан­дар өзінше тірлік етеді. Олардан басқа заро­тустра дінінде, тағысын тағы біз есті­меген се­нім-нанымдарды пір тұтады. Бір-біріне кейде қырғиқабақ, кейде бей­біт  бола қа­ла­­тын жұрт, бірақ дінара қыз алыс­пайды. Бангладеште (160 млн) де сондай көрініс. Өз халқының нақты санын өздері де білмейді. Пәкстан мен Үндістан ядролық қаруға ие. Аяқасты ол сой­қан қару білімсіз сепаратистер мен бүлік­шілердің қолына түссе, бүкіл әлемге ең алдымен көрші елдерге үлкен қауіп. Бұл өз алдына жеке әңгіме. Мысалы Үндістанда, бенгали (83 млн),телугу (74 млн), маратхи (72 млн), мале ялам (38 млн) деген халықтар бар. Хинди тілділер үлесі 40 пайыздан артық деп есептеледі, олар­дың бауырлас хин­ди диалектісінде сөйлейді десе де, қырық құрамды жұрт. Шы­ны әр диалект жеке тіл, басқа ұлттық идентификация, басқа сана, дәстүр, бөлек этникалық ау­мақ. Мұндай саны көп ха­лық­тар Үндістанда жеткілікті. Бәрі де алды­мен өз ана тілінде басқалармен хинди немесе ұрду, оқы­ғандары ағылшын тілінде сөйлеуге бейім. Төл мектептері, төл әкім­шілік аймағы-штат, дәстүрі, тарихы, ұлт­тық санасы жүз­деген жылдар бойы мыз­ғымай келе жатыр. Халқы ұяң, жағажайда суға сырт киіммен түседі, сонымен бірге қыз зорлау оқиғасы өте көп, тіпті авто­бус­тің ішінде топтық қыз зорлау оқиғалары кездеседі. Әлеуметтік теңсіздік тым өрескел деңгейде. Шындап айтса бұл кез келген мемлекет үшін өте қауіпті жағдай. Кенет осы халықтар «оянып» кетсе не болмақ?
Жалпы, ішкі қайшылықтар алдағы уақыт­­та Үндістан мен Пәкстанда әлеумет­тік жарылыстарға алып келуі мүмкін. Өзара қақтығыстарға кез келген сылтау сеп бол­мақ. Білімді индустардың шамасы келсе Америкаға, Еуропаға кетері анық, мұсылмандары Араб Әмірліктеріне жұмыс іздеп кетіп, сол жерлерге сіңуге тырысады. Қазақстанға да алғашқы топтар үнді, пәкс­тандық, бенгалдықтар қара жұмысқа да, басқа жұмысқа да келіп жатыр. Олар туралы ІІМ ақпараты куә.
Сонда өз елінде қалатындары тек тиісті білім алмағандар. Бұл Оңтүстік Азия халықтарын деградацияға алып келеді. Қарын қамымен қара халық шекарадан лықсып сыртқа төгіледі. Күнкөрісі бір­ша­ма жоғары Орта Азия республи­каларына құйылады. Яғни бізге төнері - мигра­циялық қауіп. Бұл мылтық алып, қарсы шап­қан жаудан жаман. Қысқасы, мылтық­сыз майдан деуге келеді. Демек бұл жерде миграциялық саясатты қатаң реттеуді қажет етеді. Ал біз әзірге ар жақта қара бұлт­­тай төніп тұрған қауіпті ескермей, тә­жік, өзбек тарапынан келер қатерді ғана жиі еске аламыз. Бұл - қателік. Тағы бір еске сала кетер жайт, ядролық екі елде әлеуметтік жарылыс салдарынан билікке келгендер ядролық шоқпарды қайтпек? Кімнің басына әңгіртаяқ ойнатпақ? Мұны да ескеру қажет. Әрине, Қазақстан сол елдермен бейбіт қатар өмір сүріп сепара­тизмнен, діни экстремизмнен аулақ бол­ғанын қалайды. Сонымен бірге Қазақ­с­тан­ның геосаяси және геоэкономикалық мүдделері бар. Мысалы, Пәкстан айлақ­тары арқылы жылы мұхиттарға шығу Ресей мен Қытай бағытына балама. Бізге мұнай­ды, басқа өнімдерді, тауар таситын күре жол - Пәкстан. Олар біздің потен­циалдық тұтынушылар. Кедейлеу болса да тұтынушы саны көп. Біз олардың көңіл күйін, тарихын зерделеп білуіміз керек.Ол үшін терең білімді арнайы мамандықтарды жоғары оқу орындарында ашуымыз керек. Сондықтан бізге Пәкстан да, Үндістан да, Бангладеш те өте керек, себебі ол мем­ле­кет­терде біздің ең алдымен эконо­микалық мүдделеріміз жатыр.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Қазақстанға Иран жағы да қауіпті дегенді алға тартатындар бар. Каспийді бөлуде де қарама-қайшылық бар деген­дей...
-  Кезінде  Иран қаупі туралы айтқанмын. Сонда кейбіреулер «ол мұсылман мемлекеті, біз бір діндеміз. Ол елден бізге келер зиян жоқ. Сен не деп жүрсің?» деп жекіп тастаған. Дегенмен мен сол пікірімде қалған адаммын. Мәсе­лен, Каспийдің мәртебесін шешуде Иран бізге қарсы пікір айтады. Теңізді «20 па­йыздан жағалаудағы 5 елге бөлейік» дей­ді. Біз қайтпекпіз? Бізге тиесілі 27 пайыз ғой. Теңіздің көмірсутегі қорына бай шельф тағы да бізде. Неге біз оны өзгеге бере қоюға тиіспіз. Мұсылман мемлекеті дейді, сол ирандықтар өздерімен бірге отырған әзірбайжан, түрікмен, күрді ұлтын жан­шып отыр. «Арамызда ондай ұлт жоқ, бәрі ирандықтар» деп парсыландырып жа­тыр. Онымен қоймай Армениямен ауыз жа­ла­сады. Егер Иран демеу бермегенде Ар­мения Әзірбайжанның басып алған же­рін баяғы да қайтарып берер еді. Көрдің бе, бір мұсылман елі, екінші мұсылман еліне әлім­­жеттік жасап жатыр. Сондай-ақ Теһ­ран Сирияның қанды қолбасшысы Башар Асадты, Ливандағы шиит экстре­мистерін қолдайды. Одан тыс сол араб әлеміндегі радикалды экстремистік топ­тар­ға да жасы­рын көмек береді. Бұл жақсылықтың нышаны емес. Егер Иран күшейіп кетсе, айналасында отырған елдерге қыр көрсетуі де ықтимал. Сондық­тан бізге «мықты Ираннан гөрі, қауқарсыз, жуас, бізбен бейбіт қатар өмір сүретін Иран керек». Екінші мәселе, Иран қазір құрсауда отыр­ған ел. «Жаман айтпай жақсы жоқ» соғыс бола қалса, ол жақтан да он мыңдаған бос­қын бізге тап берері анық. Батыстың Иран­ға әскери опера­циясы бола қалса, адасқан әскери ракеталар мен ұшақтардан қалай сақтанамыз? Бұл қауіп емей не? Әрине, Батыс  альянсының әскери-техни­калық көмегінен бас тарт­пай­мыз. Ондай көмекті Батыс елдерден мәселенки Түркия алып отыр.
- Десек те еліміз үшін үлкен қауіп Қы­тай дейді сарапшылар...
- Егер назар аударсаңыз, орыстілді баспасөзде ең үлкен, ең ұлы тақырып - Қытай жақтан төнетін қауіп. Айландырып соны жазады. Қазақстан мұнайының төрттен бірін алып қойды деп те үркітеді. Ал Ресей жайлы жұмған аузын ашпайды. Неге олар Ресей Қазақстанның уранын, ядролық отынының көп бөлігін иемденіп қойды деп мәселе көтермейді. Неге? Шын­дап келгенде біздің ел үшін үлкен қауіп белдеуі белгісіз? Әлі де оны сараптау, безбен­нен өткізу қажет.
Рас, Қытаймен көшпенді ата-бабамыз талай мәрте айқасып қалды. Ең соңғы қақтығыс 1969 жылдың 13 тамызында Қы­т­ай әскерлерінің бір легі аранда­тушылық әрекетімен Жалаңашкөл заставасы бойын­дағы Каменная төбесінен шекара­шыларға қарсы қарулы әрекет көрсетіп, мемлекеттік шекараға 100 метр­дей еніп кеткен еді. Одан бері, құдайға шү­кір, Қытаймен бейбіт қатынастамыз. Бірақ ол - өткен тарих. Қажет десең, қазақ­тар Қытаймен бірлесіп, өз Ұлы Отан соғы­сында жоңғарларды жеңді. Қытай оларды қырып тастаған соң, қазақтар жерін кеңейт­ті. Қоныстанды, халық санын өсірді. Оны ұмытпауымыз керек. Ұйғыр да бізді шаппайды. Ұйғыр қаупі бар деп те қорқытатындар бар. Тағы бір мәселе қытайлар өз жерінде 94 пайызды құрап отырса да кішкентай ұйғыр мен тибет­тіктерді сіңіре алмай жатыр. Тіпті жұтып қоя алмауы да мүмкін. Қажет десең хан деген жалпы аты болмаса, қытайдың өзі де қырық құрау халық. Тілін өздері әрең-әрең түсінеді. Олардың ең үлкен проб­л­е­масы Батысқа, АҚШ-қа тәуелді. Егер де Батыс қауымдастығы кедендік алым-са­лық­ты күрт көтерсе және талап­тарды қатайтса Қытайдың жағдайы мүшкіл болады. Ондай жағдайда тауар өтпейді, кәсіпорындар тоқтайды. Қаптаған қытай көшеге шығады. Мұның арты түсінікті. Сол себепті Қытай сырт көзге жалын күді­рейткенімен іштей АҚШ-тың айт­қанына амалсыз ымыраға келуде. Соған сай Ба­тыс­та аждаһа еліне деген саясатын жұм­сар­туда. Бір-бірлеп Қытайдың аумағын қайтарып беріп жатыр. Гонконг­ты берді, болашақта Тайванды бермек. Осылайша Қытайды қолға үйретіп жатыр деуге бо­лады. Үлкен есеппен алғанда бізге Қы­тайдан қауіп жоқ. Тек Қытаймен шошыту бар. Қытайдың жұмыс қолын кіргізбеу керек. Бар іс сонымен тамам болады. Сол секілді қытайдың қазақтары қытайланып кетемін деп қорықпағаны жөн. Дү­ниежүзінде ағылшын тілінен кейін екін­ші тіл - қытай тілі. Мәселен, Ресейді теңіз деп, Қытайды мұхит деп алатын болсақ. Біз неге екенін қайдам, мұхиттан гөрі теңізді таңдадық. Ресейдің қас-қабағына қараймыз деп кедендік бажды көтеріп жіберіп, өзімізге проблема тауып алдық. Инфляция күшейді. Тауар қымбаттап кетті. Бірақ бұл саясат алдағы уақытта өзгеретін шығар. Себебі Жәмішевтің, Исекешевтің айтқандарына назар аударсақ, олар «Кеден одағынан аса көп ұтқан жоқпыз» дегенді айтады.
- Алайда Кеден одағы жұмыс істеп тұр. Ендігі кезек Еуразиялық экономикалық одақ емес пе? Ол 2015 жылдан бастау ал­мақ. Бір қызығы, Елбасы өз сөзінде «Еура­зиялық экономикалық одақ» десе, Ресей басшысы Путин «Еуразиялық одақ» деп қысқа қайы­рып, саяси басымдылық беруге тырысады. Мұның артында «барлық елдің пролетарлары бірігіңдер, баяғыдай біз аға, сендер іні болып күн кешелік» деген астар жатқан жоқ па?
- Ұмытпасаң, біраз бұрын АҚШ «Кеден­­дік одаққа енсеңдер жақсылық болмайды» деп ескертті. Тіпті белгілі бір деңгейде алдағы уақытта Ақ үй бізге қарсы шара қолдануы да мүмкін. Дегенмен Ресейдің жымысқы ойын Астанада түсіне бастаған сияқты. Ақырын-ақырын Ресейге тойтарыс беруге кірісті. Байқоңыр мәсе­лесінде, тағы да өзге мәселелер төңіре­гінде. Қажет десең «Ортақ парла­мент, ортақ қаржы  қажет» деген Кремль шенеу­нік­теріне орысшыл Ертісбаев бастаған кейбір белгілі азаматтар наразылығын танытты. «Біз тәуелсіздік тізгінін сендерге ұстата алмай­мыз» деген пікірін ашық айт­ты.
Қысқасы, Астана мемлекет мүддесіне қайшы келетін дүниелердің барлығына қарсылық таныта бастады. Бұл қуантады. Тіпті жақында өткен XI Еуразиялық медиа форумда Елбасы Кедендік одақ, Еура­зия­лық экономикалық кеңістік туралы айта кел­іп: «Шетелдерге шыққан кезде бізге «Бұл не қылған одақ?» деген сауал қояды. Тіп­ті Ресей империяны қайта жинап, жа­ңа кеңес одағын құрғалы жатыр деген әңг­і­мелерде айтылып жатыр. Бұл - барып тұрған сандырақ. ...Біз тәуелсіздікті еш­кімге бермейміз! Егер қандай да бір одақ тәуелсіздікке, Ата заңға титтей де көлеңке түсіріп, қауіп төндіретін болса, біз ондай одақтарды дереу, сол сәтте-ақ тастап шы­ға­мыз! » деп мәлім етті емес пе? Сондықтан үрке берудің қажеті шамалы сияқты.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Бүгін біз орыстілді әлемде өмір сүріп жүрміз, ал керегі ағылшынтілді әлем. Тек сон­да ғана біз дүниежүзілік прогрестің соңына ілесе аламыз дейсіз...
- Орыс кеңістігі тарылып келеді. Оны теңізге теңесем, ағылшын тілін мұхитқа балаймын. Мен мұхитқа барғым келеді, еркін жүзгім келеді дегендей. Ағылшын тілі - әлемдік тіл. Дүниенің қай пұшпағына бар ма ағылшын тілі. Бүкіл дүниенің кілті осы тілде тұр.
- Әзеке, елімізде қазір латын әліпбиіне көшу мәселесі талқыға түсіп жатыр. Сіздің көзқарасыңыз қандай?
- Мұны қолдамаймын. Ол қазақ тілінің дамуын тоқтатады. Мына бір мы­сал­дарды айта кетейін, Ирландия егемен­дік ала тұрып, ана тілінен бас тартты. Шот­лан­дықтар енд-енді тәуелсіздік дә­мін татуға даярлануда. Бірақ төл тілі жоқ. Сол секілді Голландия ағылшын тіліне бет бұрып, өз тілінен жерудің үстінде. Сондық­тан сынақ жасаймыз деп біз ана тілімізге нұқсан келтірмеуіміз қа­жет. Консервативті болу керек. Орыстың кириллицасын жақсы көріп, қорғап тұрған жоқпын.
- Сонда қалай, сіз ағылшын тілі керек ол мұхит дейсіз де, орыстың кириллицасына жабысасыз.
- Бізге ең бастысы, мемлекеттік тілді өз тұғырына қондырып, орнықтырып алу керек. Өйткені Қазақстандағы өзге жұртты қазақтандыру үшін орыс қаріпі керек. Ол басты құрал қызметін атқарады. Себебі ұйғыр да, өзбек те, кәріс те бәрі-бәрі түсі­не­ді. Тағы бір жайт, қазір қазақтардың 57 пайы­зы қалада тұрады. Кім біледі, олар жан­ымызға бұрыннан жақын деп орыс тіліне ауып кетуі де мүмкін. Сондықтан ла­тын әліпбиіне асықпау керек. Уақыты келер сол кезде көре жатармыз.
- Белгілі саясаттанушы, қазір мемл­е­кет­тік қызметте жүрген Берік Әбдіға­лиев: «Қазақ тілінің мәселесі қаражатқа, оқулық­қа, әдістемеге, маманға емес, саясатқа тіре­ліп тұр» деп еді. Сіз не дейсіз?
- Шындық. Көп нәрсе билеуші эли­та­ның саяси жігеріне байланысты деп ой­лай­мын. Қарап тұрсаң, қазір тәуелсіздік алғанымызға жиырма жылдан асып кетсе де, өкінішке қарай, орыс ұлты тұрмайтын жерлердің өзінде іс-қағаздары, сот ісі т.б. әлі сол «аға» ұлттың тілінде жүреді. Бұл масқара ғой. Билік жалтақтықтың тонын сыпырып тастап, тікесінен тірлік ететін кезге келді. Былайша айтқанда «тілім, елім» дейтін кез туды.
- Тілге байланысты тағы бір мәселе, қазақ тілін ұрандатып нан табу (саудаға айналдыру) мен саяси ұпай жинауды кейбір топтар кәсіпке айналдырып алды деген ел ішінде әңгіме көп...
- Мүмкін солай да шығар. Оған дауым жоқ. Тілім дейтін шын патриоттар жоқ емес. Сол секілді арзан ұпай жинайтындар да табылып қалар. Менің айтпағым, ол емес. Басқа. Меніңше, отарсыздандыруды модернизацияның бір саласына айнал­дыруымыз қажет. Қысқасы ұлттық модер­низа­ция жасаудың кезі келді. Ұлттық модернизация - жаңа ұлт жасау. Мәң­гүрт­тенген қазақты айықтыру, қазақтан қазақ жасау және басқа ұлттан қазақ жасау. Бүгін­гі күні, ертеңгі заманның қазағын жа­сау­­ды талап етіп отыр. Ол бүгінгі қазақ­тан басқаша. Бірақ консервативті негізде болуы керек. Елдегі халықты тұтас қазақ деп жазып жібермей, тек қазақ тілін бі­ле­т­ін­дерді ғана қазақ деп жазу керек. Бұл ұлт­тық модернизация жаңа иденти­фи­ка­ция әкелуге тиіс. Ол үшін мемлекет тың­ғы­лықты жұмыспен айналысуы қа­жет. Өкін­іш­­тісі, кейде Үкімет өнбейтін бағ­дар­ламалар жасап, сонымен айналысып жатады. Керісінше ұлттық мүддеге кел­ген­де басына сойыл тиген аттай кег­жиіп шыға келеді. Оны доғару керек.
- Еліміздің маңызды приоритеті ұлттық идея қолға алынбады дейсіз. Шындығы сол, елді ұйы­татын дүние ол - ұлттық идеология. Өкі­ніш­ке қарай, қазақ халқы әзірге сондай Темірқазықты таппай жатқан сынды.
- Біздің зиялы қауым қазір дұрыс ба­ғыт­та деп айта аламын. Әйтпесе «Бір ұлт, бір дін, бір мемлекет» деп айтпаса керек-ті. Қа­зір билікте қазақ тілінің инте­гра­в­тив­тік функциясы туралы айтып жатыр. Егер осы екі тұжырымды бірікті­ретін болса, сонда «Бір тіл, бір дін, бір ұлт» деген өз-өзінен шы­ғып тұр...
- Әңгіме ауанын сәл өзгертсек. Қағазға түскен Қазақстан тарихының жал­пы жағ­дайы сын көтермейтіні белгілі. Бұл жөнінде сізде әр жерде айтып жүр­сіз...
- Мемлекет жаңа тарихты жаңаша көз­қараспен жазу үшін аз қаржы бөліп жатқан жоқ. Осы саламен айналысатын екі инс­титуты ұстап отыр. Қазақстанға бай­ла­ныс­ты құжаттарды сырттан әкеліп жатыр. Қарасаң қыруар жұмыс жасалып жатқан сияқты. Бірақ осы өзге елдердің мұрағат­тарынан аттай қалап, я болмаса қаржыға сатып алынған дүниелер шаң басып бір бұрышта жатпауы керек қой. Соларды елеп-екшеп, еліміздің жаңа тарихнамасын дүниеге әкелу керек емес пе? Тіпті ресей­ліктер «тарихты қайта жазып қажеті жоқ. Біз сендерді отарлаған жоқпыз. Керісінше білім бердік, қала салдық, көздеріңді аш­тық» деген сияқты әңгіме айтады. Олардың айтқанына малдануға болмайды. Жаңа тарихта иісі қазақтың жүріп өткен соқтық­палы, соқпақты, тар жол тайғақ кешуі толық түскені жөн. Қытай анау екен, орыс мынау екен деп жалтақтайтын заман емес. Ащы да болса әділ тарих тасқа басылғаны жөн. Ұлттық идея деп жатамыз, сол ұлттық идея - ұлттық тарихсыз болмайды.
- Бүгінгі қазақтың бойындағы қандай кемшілік (оны қалай жеңуге болады) пен артықшылықты атап өтсеңіз?

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Мен Абай емеспін. Қазақтың қандай екенін ол қара шалдан артық айтқан ешкім жоқ. Абайдай ұлы тұлғаға олай айту жара­са­ды. Мен кіммін оның жанында, сен кім­сің, ол кім, «қазақ анау, қазақ мынау» дей­тін.
- Дегенмен..
- Мен - қоғамтанушымын. Қырық жыл­дан бері қазақты зерттеп келе жатыр­мын. Салыстырайық, кәрістер мықты халық, экономикалық дауы тым жедел, бі­рақ жартысы шоқынып кеткен. Ол мем­лекетте болдым. Сонда: «өркениетке ілес­кен елсіңдер неге өз діндеріңнен жеріп жатыр­сыңдар?» деген сұрағыма бір монах жылады. Кейбірі «хақың болмасын» дегендей тепсіне сөйледі. Бірақ бір бай­қаға­ным, кәрістер дінге селқос қара­ған­ы­мен, тілін қатты құрметтейтін ұлт. Ал біз­дің ұлт меніңше дінге мықты, тілге олақ қа­рай­­­ды.
- Осыдан 20 жылдан кейінгі  Қазақстанды қалай елестете аласыз?
-  Кезінде шетелдік бір баспасөзге берген сұхбатымда «Үшінші дүниежүзілік соғыстың ұйытқысы - дін, идеология - тіл болады» деп айтқан едім. Одан бері біраз уақыт өтті. Қазір төрткүл әлемде бо­лып жат­­қан дүрмектерді таразылай келе, бұ­рын­ғы айтқандарымды қайтып аламын. Оның орнына «миграциялық қақтығыстар орын алады» деп айтқым келеді. Өйткені түрлі себептермен бір елдің шекарасынан асып төгілген халық өзге жұрттың мекеніне құйылатыны белгілі. Сол жерде өсіп-өнуге тырысады. Уақыт өте келе «жер біздікі» деген сияқты әңгіме де айтылып қалады. Мұның арты қанды қақтығысқа алып келері анық. Сондықтан бізге осы бастан миграцияға байланысты саясатты қайта қарау керек. Анау Еуропаға қараңыз, кезінде Испания, Франциядан арабтарды қуған. Бірақ қазір олар сол елдерге қайта толып алды. Сол секілді Еуропадан түрік­терді де қуған. Қазір кәрі құрлықта түріктер ондаған миллион болып сана­лады. Мұның бәрі нені көрсетеді? Миг­рациялық саясат­тың солқылдақ бол­ғанының дәлелі. Кім біле­ді, кім көрінгенге азаматтық беріп, есік­т­ен аттата берсек, бізде солардың кебін киіп жүрмесімізге? Беті аулақ. Дегенмен 20 жылдан кейін Қазақстан қандай болады деп көріпкелдік жасайтын болсам, еліміз етек-жеңін әлі де жинаңқырай түседі. Геосаясатта өз орны бар, әлеуетті мемлекет­ке айналады. Қазақ баласы «әлем баласы» болады. Бұлай дейтінім, қазақ баласы мық­ты білімді сырттан оқып, алып жатыр. Ол Вашинг­тон­да жұмыс істер, Лондонда отырар, Парижде болар, бәрібір жүрегі елім деп, Қазақстаным деп соғады. Бір мысал, шет-елге шығып тұрамын, сонда бір бай­қа­ғаным, қырғыз балалары әлі күнге шетке шығып, арба сүйреп, шабадан көтеріп жүк тасып жүр. Ал өзіміздің қара­до­малақтар керісінше білім алып, бола­шақтың қамы­мен жүр. Бұл қуанта ма, жоқ па? Әрине, сүйсінтеді. Әлемнің мықты оқу орын­дарында білім алған жастарымыз күні ертең-ақ, еліміздің дамуына, көр­кеюіне атсалысары анық. Тек тыныштық болғай дейік. Өзгенің айтағына ермей ауызбір­лік­те болайық. Сонда қазақтың «төртеу тү­гел болса, төбедегі келеді» дегені ақиқат­қа айналмақ.
-Әңгімеңізге рақмет
Сұхбаттасқан
Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ

"Aйқын" газеті