- دۇنيە دۇبىرگە تولى. الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە ۇلتارالىق، مەم­لەكەت­ارالىق ءتۇرلى قاقتىعىستار بولىپ جا­تىر. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتا ازيا ەل­دە­رىنە دە ءار جاقتان تونەر قاۋىپ-قاتەر از ەمەس. وسى ورايدا ءسىز: «ءبىز ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىك ماسەلەلەرىن قاراستىرعاندا رەسەي، قىتاي، ورتالىق ازيا ميگراتسيالىق ەكس­پانسياسى قاۋپىن اتايمىز، بىراق ءۇندىس­تاننىڭ، پاكس­تان­نىڭ، بانگلادەشتىڭ اسا ۇلكەن دەمو­­گرافيالىق دەڭگەيى بىزگە قوسىم­شا قاۋىپ تۋ­دى­رىپ كەلەدى. ونى ەسكەرمەيمىز» دەگەن­دى ايتاسىز. دەگەنمەن بۇل ەلدەر قا­زاقس­تانمەن شەكتەس­پەيتىن­دىك­تەن ول جاقتان قانشالىقتى قاۋىپ بولا­تى­نىن باعامداۋ قيىنداۋ سياق­تى.

- دۇنيە دۇبىرگە تولى. الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە ۇلتارالىق، مەم­لەكەت­ارالىق ءتۇرلى قاقتىعىستار بولىپ جا­تىر. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتا ازيا ەل­دە­رىنە دە ءار جاقتان تونەر قاۋىپ-قاتەر از ەمەس. وسى ورايدا ءسىز: «ءبىز ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىك ماسەلەلەرىن قاراستىرعاندا رەسەي، قىتاي، ورتالىق ازيا ميگراتسيالىق ەكس­پانسياسى قاۋپىن اتايمىز، بىراق ءۇندىس­تاننىڭ، پاكس­تان­نىڭ، بانگلادەشتىڭ اسا ۇلكەن دەمو­­گرافيالىق دەڭگەيى بىزگە قوسىم­شا قاۋىپ تۋ­دى­رىپ كەلەدى. ونى ەسكەرمەيمىز» دەگەن­دى ايتاسىز. دەگەنمەن بۇل ەلدەر قا­زاقس­تانمەن شەكتەس­پەيتىن­دىك­تەن ول جاقتان قانشالىقتى قاۋىپ بولا­تى­نىن باعامداۋ قيىنداۋ سياق­تى.
- ەگەر ول ەلدەردەن قاۋىپ بولماسا مەن تىلگە تيەك ەتپەس ەدىم. دەمەك ءبىر قاتەر ول جاقتان دا بولىپ تۇر عوي. ناقتىلاپ ايتار بولسام، پاكستان -190 ميلليونداي حالقى بار ۇلكەن مەملەكەت. بىراق سولاي بولسا دا، مەملەكەتتىك ءتىل - ۇردۋ تىلىندە 23 ميلليون ادام عانا سويلەيدى. قالعان جۇرتتىڭ ءوز ءتىلى بار. ءدال وسىنداي جاعداي ءۇندىستاندا دا بار. ميللياردتان (1 ملرد 220 ملن) استام حالىق ءومىر سۇرۋدە. دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ قاتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن ونشا بىلمەي­تىن، نە اعىلشىنشا، نە حين­­ديشە تۇسىنىسە المايتىندار كوپ. ءاي­تەۋىر اعىلشىن، حيندي، ۇردۋ تىلدەرىن ايتىپ تۇسىنىسكەن بولادى. بىراق ولاردىڭ ءبارىن اسىراۋعا، وقىتۋعا، ەمدەۋگە، جۇمىس تاۋىپ بەرۋگە، قالادا تۇرعىن ءۇي بەرۋگە ءمۇم­كىندىك جەت­پەيدى. مەملەكەت كەدەي. مۇنىڭ ۇستىنە 200 ميلليونداي وتباسى ساۋاتسىز. ماليا­ريا سياقتى اۋرۋلاردان نارەستەلەر مەن بالالار ءولىمى كوپ. قوعام­دىق تازالىقتىڭ تومەندىگى تۋريستەردى شوشىتادى. ونىڭ ۇستىنە جەمقورلىق ۇدەپ تۇر. ەڭبەك ءونىم­دىلىگى بىزدەن كوپ تومەن. مىسالى، شاعىن ساۋدا دۇڭگىرشەگىندە ءتورت جىگىت ىستەيدى، ال بىزدە سونداي جۇمىستى ءبىر-اق قازاق قىزى اتقا­رادى. ءار مەملەكەتتە مۇسىلماندار وزىنشە، يندۋستار، حريستيان­دار وزىنشە تىرلىك ەتەدى. ولاردان باسقا زارو­تۋسترا دىنىندە، تاعىسىن تاعى ءبىز ەستى­مەگەن سە­نىم-نانىمداردى ءپىر تۇتادى. ءبىر-بىرىنە كەيدە قىرعيقاباق، كەيدە بەي­بىت  بولا قا­لا­­تىن جۇرت، بىراق ءدىنارا قىز الىس­پايدى. بانگلادەشتە (160 ملن) دە سونداي كورىنىس. ءوز حالقىنىڭ ناقتى سانىن وزدەرى دە بىلمەيدى. پاكستان مەن ءۇندىستان يادرولىق قارۋعا يە. اياقاستى ول سوي­قان قارۋ ءبىلىمسىز سەپاراتيستەر مەن بۇلىك­شىلەردىڭ قولىنا تۇسسە، بۇكىل الەمگە ەڭ الدىمەن كورشى ەلدەرگە ۇلكەن قاۋىپ. بۇل ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. مىسالى ءۇندىستاندا، بەنگالي (83 ملن),تەلۋگۋ (74 ملن), ماراتحي (72 ملن), مالە يالام (38 ملن) دەگەن حالىقتار بار. حيندي تىلدىلەر ۇلەسى 40 پايىزدان ارتىق دەپ ەسەپتەلەدى، ولار­دىڭ باۋىرلاس حين­دي ديالەكتىسىندە سويلەيدى دەسە دە، قىرىق قۇرامدى جۇرت. شى­نى ءار ديالەكت جەكە ءتىل، باسقا ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا، باسقا سانا، ءداستۇر، بولەك ەتنيكالىق اۋ­ماق. مۇنداي سانى كوپ حا­لىق­تار ءۇندىستاندا جەتكىلىكتى. ءبارى دە الدى­مەن ءوز انا تىلىندە باسقالارمەن حيندي نەمەسە ۇردۋ، وقى­عاندارى اعىلشىن تىلىندە سويلەۋگە بەيىم. ءتول مەكتەپتەرى، ءتول اكىم­شىلىك ايماعى-شتات، ءداستۇرى، تاريحى، ۇلت­تىق ساناسى ءجۇز­دەگەن جىلدار بويى مىز­عىماي كەلە جاتىر. حالقى ۇياڭ، جاعاجايدا سۋعا سىرت كيىممەن تۇسەدى، سونىمەن بىرگە قىز زورلاۋ وقيعاسى وتە كوپ، ءتىپتى اۆتو­بۋس­تىڭ ىشىندە توپتىق قىز زورلاۋ وقيعالارى كەزدەسەدى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تىم ورەسكەل دەڭگەيدە. شىنداپ ايتسا بۇل كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن وتە قاۋىپتى جاعداي. كەنەت وسى حالىقتار «ويانىپ» كەتسە نە بولماق؟
جالپى، ىشكى قايشىلىقتار الداعى ۋاقىت­­تا ءۇندىستان مەن پاكستاندا الەۋمەت­تىك جارىلىستارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. ءوزارا قاقتىعىستارعا كەز كەلگەن سىلتاۋ سەپ بول­ماق. ءبىلىمدى يندۋستاردىڭ شاماسى كەلسە امەريكاعا، ەۋروپاعا كەتەرى انىق، مۇسىلماندارى اراب امىرلىكتەرىنە جۇمىس ىزدەپ كەتىپ، سول جەرلەرگە سىڭۋگە تىرىسادى. قازاقستانعا دا العاشقى توپتار ءۇندى، پاكس­تاندىق، بەنگالدىقتار قارا جۇمىسقا دا، باسقا جۇمىسقا دا كەلىپ جاتىر. ولار تۋرالى ءىىم اقپاراتى كۋا.
سوندا ءوز ەلىندە قالاتىندارى تەك ءتيىستى ءبىلىم الماعاندار. بۇل وڭتۇستىك ازيا حالىقتارىن دەگراداتسياعا الىپ كەلەدى. قارىن قامىمەن قارا حالىق شەكارادان لىقسىپ سىرتقا توگىلەدى. كۇنكورىسى ءبىر­شا­ما جوعارى ورتا ازيا رەسپۋبلي­كالارىنا قۇيىلادى. ياعني بىزگە تونەرى - ميگرا­تسيالىق قاۋىپ. بۇل مىلتىق الىپ، قارسى شاپ­قان جاۋدان جامان. قىسقاسى، مىلتىق­سىز مايدان دەۋگە كەلەدى. دەمەك بۇل جەردە ميگراتسيالىق ساياساتتى قاتاڭ رەتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ال ءبىز ازىرگە ار جاقتا قارا بۇلت­­تاي ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى ەسكەرمەي، ءتا­جىك، وزبەك تاراپىنان كەلەر قاتەردى عانا ءجيى ەسكە الامىز. بۇل - قاتەلىك. تاعى ءبىر ەسكە سالا كەتەر جايت، يادرولىق ەكى ەلدە الەۋمەتتىك جارىلىس سالدارىنان بيلىككە كەلگەندەر يادرولىق شوقپاردى قايتپەك؟ كىمنىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتپاق؟ مۇنى دا ەسكەرۋ قاجەت. ارينە، قازاقستان سول ەلدەرمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرىپ سەپارا­تيزمنەن، ءدىني ەكسترەميزمنەن اۋلاق بول­عانىن قالايدى. سونىمەن بىرگە قازاق­س­تان­نىڭ گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق مۇددەلەرى بار. مىسالى، پاكستان ايلاق­تارى ارقىلى جىلى مۇحيتتارعا شىعۋ رەسەي مەن قىتاي باعىتىنا بالاما. بىزگە مۇناي­دى، باسقا ونىمدەردى، تاۋار تاسيتىن كۇرە جول - پاكستان. ولار ءبىزدىڭ پوتەن­تسيالدىق تۇتىنۋشىلار. كەدەيلەۋ بولسا دا تۇتىنۋشى سانى كوپ. ءبىز ولاردىڭ كوڭىل كۇيىن، تاريحىن زەردەلەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.ول ءۇشىن تەرەڭ ءبىلىمدى ارنايى ماماندىقتاردى جوعارى وقۋ ورىندارىندا اشۋىمىز كەرەك. سوندىقتان بىزگە پاكستان دا، ءۇندىستان دا، بانگلادەش تە وتە كەرەك، سەبەبى ول مەم­لە­كەت­تەردە ءبىزدىڭ ەڭ الدىمەن ەكونو­ميكالىق مۇددەلەرىمىز جاتىر.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- قازاقستانعا يران جاعى دا قاۋىپتى دەگەندى العا تارتاتىندار بار. كاسپيدى بولۋدە دە قاراما-قايشىلىق بار دەگەن­دەي...
-  كەزىندە  يران قاۋپى تۋرالى ايتقانمىن. سوندا كەيبىرەۋلەر «ول مۇسىلمان مەملەكەتى، ءبىز ءبىر دىندەمىز. ول ەلدەن بىزگە كەلەر زيان جوق. سەن نە دەپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ جەكىپ تاستاعان. دەگەنمەن مەن سول پىكىرىمدە قالعان اداممىن. ماسە­لەن، كاسپيدىڭ مارتەبەسىن شەشۋدە يران بىزگە قارسى پىكىر ايتادى. تەڭىزدى «20 پا­يىزدان جاعالاۋداعى 5 ەلگە بولەيىك» دەي­دى. ءبىز قايتپەكپىز؟ بىزگە تيەسىلى 27 پايىز عوي. تەڭىزدىڭ كومىرسۋتەگى قورىنا باي شەلف تاعى دا بىزدە. نەگە ءبىز ونى وزگەگە بەرە قويۋعا ءتيىسپىز. مۇسىلمان مەملەكەتى دەيدى، سول يراندىقتار وزدەرىمەن بىرگە وتىرعان ءازىربايجان، تۇرىكمەن، كۇردى ۇلتىن جان­شىپ وتىر. «ارامىزدا ونداي ۇلت جوق، ءبارى يراندىقتار» دەپ پارسىلاندىرىپ جا­تىر. ونىمەن قويماي ارمەنيامەن اۋىز جا­لا­سادى. ەگەر يران دەمەۋ بەرمەگەندە ار­مەنيا ءازىربايجاننىڭ باسىپ العان جە­رىن باياعى دا قايتارىپ بەرەر ەدى. كوردىڭ بە، ءبىر مۇسىلمان ەلى، ەكىنشى مۇسىلمان ەلىنە ءالىم­­جەتتىك جاساپ جاتىر. سونداي-اق تەھ­ران سيريانىڭ قاندى قولباسشىسى باشار اسادتى، ليۆانداعى شيت ەكسترە­ميستەرىن قولدايدى. ودان تىس سول اراب الەمىندەگى راديكالدى ەكسترەميستىك توپ­تار­عا دا جاسى­رىن كومەك بەرەدى. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ەگەر يران كۇشەيىپ كەتسە، اينالاسىندا وتىرعان ەلدەرگە قىر كورسەتۋى دە ىقتيمال. سوندىق­تان بىزگە «مىقتى يراننان گورى، قاۋقارسىز، جۋاس، بىزبەن بەيبىت قاتار ءومىر سۇرەتىن يران كەرەك». ەكىنشى ماسەلە، يران قازىر قۇرساۋدا وتىر­عان ەل. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» سوعىس بولا قالسا، ول جاقتان دا ون مىڭداعان بوس­قىن بىزگە تاپ بەرەرى انىق. باتىستىڭ يران­عا اسكەري وپەرا­تسياسى بولا قالسا، اداسقان اسكەري راكەتالار مەن ۇشاقتاردان قالاي ساقتانامىز؟ بۇل قاۋىپ ەمەي نە؟ ارينە، باتىس  اليانسىنىڭ اسكەري-تەحني­كالىق كومەگىنەن باس تارت­پاي­مىز. ونداي كومەكتى باتىس ەلدەردەن ماسەلەنكي تۇركيا الىپ وتىر.
- دەسەك تە ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ قى­تاي دەيدى ساراپشىلار...
- ەگەر نازار اۋدارساڭىز، ءورىستىلدى باسپاسوزدە ەڭ ۇلكەن، ەڭ ۇلى تاقىرىپ - قىتاي جاقتان تونەتىن قاۋىپ. ايلاندىرىپ سونى جازادى. قازاقستان مۇنايىنىڭ تورتتەن ءبىرىن الىپ قويدى دەپ تە ۇركىتەدى. ال رەسەي جايلى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. نەگە ولار رەسەي قازاقستاننىڭ ۋرانىن، يادرولىق وتىنىنىڭ كوپ بولىگىن يەمدەنىپ قويدى دەپ ماسەلە كوتەرمەيدى. نەگە؟ شىن­داپ كەلگەندە ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ بەلدەۋى بەلگىسىز؟ ءالى دە ونى ساراپتاۋ، بەزبەن­نەن وتكىزۋ قاجەت.
راس، قىتايمەن كوشپەندى اتا-بابامىز تالاي مارتە ايقاسىپ قالدى. ەڭ سوڭعى قاقتىعىس 1969 جىلدىڭ 13 تامىزىندا قى­ت­اي اسكەرلەرىنىڭ ءبىر لەگى اراندا­تۋشىلىق ارەكەتىمەن جالاڭاشكول زاستاۆاسى بويىن­داعى كامەننايا توبەسىنەن شەكارا­شىلارعا قارسى قارۋلى ارەكەت كورسەتىپ، مەملەكەتتىك شەكاراعا 100 مەتر­دەي ەنىپ كەتكەن ەدى. ودان بەرى، قۇدايعا ءشۇ­كىر، قىتايمەن بەيبىت قاتىناستامىز. بىراق ول - وتكەن تاريح. قاجەت دەسەڭ، قازاق­تار قىتايمەن بىرلەسىپ، ءوز ۇلى وتان سوعى­سىندا جوڭعارلاردى جەڭدى. قىتاي ولاردى قىرىپ تاستاعان سوڭ، قازاقتار جەرىن كەڭەيت­تى. قونىستاندى، حالىق سانىن ءوسىردى. ونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇيعىر دا ءبىزدى شاپپايدى. ۇيعىر قاۋپى بار دەپ تە قورقىتاتىندار بار. تاعى ءبىر ماسەلە قىتايلار ءوز جەرىندە 94 پايىزدى قۇراپ وتىرسا دا كىشكەنتاي ۇيعىر مەن تيبەت­تىكتەردى سىڭىرە الماي جاتىر. ءتىپتى جۇتىپ قويا الماۋى دا مۇمكىن. قاجەت دەسەڭ حان دەگەن جالپى اتى بولماسا، قىتايدىڭ ءوزى دە قىرىق قۇراۋ حالىق. ءتىلىن وزدەرى ارەڭ-ارەڭ تۇسىنەدى. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن پروب­ل­ە­ماسى باتىسقا، اقش-قا تاۋەلدى. ەگەر دە باتىس قاۋىمداستىعى كەدەندىك الىم-سا­لىق­تى كۇرت كوتەرسە جانە تالاپ­تاردى قاتايتسا قىتايدىڭ جاعدايى مۇشكىل بولادى. ونداي جاعدايدا تاۋار وتپەيدى، كاسىپورىندار توقتايدى. قاپتاعان قىتاي كوشەگە شىعادى. مۇنىڭ ارتى تۇسىنىكتى. سول سەبەپتى قىتاي سىرت كوزگە جالىن كۇدى­رەيتكەنىمەن ىشتەي اقش-تىڭ ايت­قانىنا امالسىز ىمىراعا كەلۋدە. سوعان ساي با­تىس­تا اجداھا ەلىنە دەگەن ساياساتىن جۇم­سار­تۋدا. ءبىر-بىرلەپ قىتايدىڭ اۋماعىن قايتارىپ بەرىپ جاتىر. گونكونگ­تى بەردى، بولاشاقتا تايۆاندى بەرمەك. وسىلايشا قىتايدى قولعا ۇيرەتىپ جاتىر دەۋگە بو­لادى. ۇلكەن ەسەپپەن العاندا بىزگە قى­تايدان قاۋىپ جوق. تەك قىتايمەن شوشىتۋ بار. قىتايدىڭ جۇمىس قولىن كىرگىزبەۋ كەرەك. بار ءىس سونىمەن تامام بولادى. سول سەكىلدى قىتايدىڭ قازاقتارى قىتايلانىپ كەتەمىن دەپ قورىقپاعانى ءجون. ءدۇ­نيەجۇزىندە اعىلشىن تىلىنەن كەيىن ەكىن­شى ءتىل - قىتاي ءتىلى. ماسەلەن، رەسەيدى تەڭىز دەپ، قىتايدى مۇحيت دەپ الاتىن بولساق. ءبىز نەگە ەكەنىن قايدام، مۇحيتتان گورى تەڭىزدى تاڭدادىق. رەسەيدىڭ قاس-قاباعىنا قارايمىز دەپ كەدەندىك باجدى كوتەرىپ جىبەرىپ، وزىمىزگە پروبلەما تاۋىپ الدىق. ينفلياتسيا كۇشەيدى. تاۋار قىمباتتاپ كەتتى. بىراق بۇل ساياسات الداعى ۋاقىتتا وزگەرەتىن شىعار. سەبەبى جامىشەۆتىڭ، يسەكەشەۆتىڭ ايتقاندارىنا نازار اۋدارساق، ولار «كەدەن وداعىنان اسا كوپ ۇتقان جوقپىز» دەگەندى ايتادى.
- الايدا كەدەن وداعى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەندىگى كەزەك ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەمەس پە؟ ول 2015 جىلدان باستاۋ ال­ماق. ءبىر قىزىعى، ەلباسى ءوز سوزىندە «ەۋرا­زيالىق ەكونوميكالىق وداق» دەسە، رەسەي باسشىسى پۋتين «ەۋرازيالىق وداق» دەپ قىسقا قايى­رىپ، ساياسي باسىمدىلىق بەرۋگە تىرىسادى. مۇنىڭ ارتىندا «بارلىق ەلدىڭ پرولەتارلارى بىرىگىڭدەر، باياعىداي ءبىز اعا، سەندەر ءىنى بولىپ كۇن كەشەلىك» دەگەن استار جاتقان جوق پا؟
- ۇمىتپاساڭ، ءبىراز بۇرىن اقش «كەدەن­­دىك وداققا ەنسەڭدەر جاقسىلىق بولمايدى» دەپ ەسكەرتتى. ءتىپتى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە الداعى ۋاقىتتا اق ءۇي بىزگە قارسى شارا قولدانۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن رەسەيدىڭ جىمىسقى ويىن استانادا تۇسىنە باستاعان سياقتى. اقىرىن-اقىرىن رەسەيگە تويتارىس بەرۋگە كىرىستى. بايقوڭىر ماسە­لەسىندە، تاعى دا وزگە ماسەلەلەر توڭىرە­گىندە. قاجەت دەسەڭ «ورتاق پارلا­مەنت، ورتاق قارجى  قاجەت» دەگەن كرەمل شەنەۋ­نىك­تەرىنە ورىسشىل ەرتىسباەۆ باستاعان كەيبىر بەلگىلى ازاماتتار نارازىلىعىن تانىتتى. «ءبىز تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن سەندەرگە ۇستاتا الماي­مىز» دەگەن پىكىرىن اشىق ايت­تى.
قىسقاسى، استانا مەملەكەت مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن دۇنيەلەردىڭ بارلىعىنا قارسىلىق تانىتا باستادى. بۇل قۋانتادى. ءتىپتى جاقىندا وتكەن XI ەۋرازيالىق مەديا فورۋمدا ەلباسى كەدەندىك وداق، ەۋرا­زيا­لىق ەكونوميكالىق كەڭىستىك تۋرالى ايتا كەل­ىپ: «شەتەلدەرگە شىققان كەزدە بىزگە «بۇل نە قىلعان وداق؟» دەگەن ساۋال قويادى. ءتىپ­تى رەسەي يمپەريانى قايتا جيناپ، جا­ڭا كەڭەس وداعىن قۇرعالى جاتىر دەگەن اڭگ­ى­مەلەردە ايتىلىپ جاتىر. بۇل - بارىپ تۇرعان ساندىراق. ...ءبىز تاۋەلسىزدىكتى ەش­كىمگە بەرمەيمىز! ەگەر قانداي دا ءبىر وداق تاۋەلسىزدىككە، اتا زاڭعا تيتتەي دە كولەڭكە ءتۇسىرىپ، قاۋىپ توندىرەتىن بولسا، ءبىز ونداي وداقتاردى دەرەۋ، سول ساتتە-اق تاستاپ شى­عا­مىز! » دەپ ءمالىم ەتتى ەمەس پە؟ سوندىقتان ۇركە بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى سياقتى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- بۇگىن ءبىز ءورىستىلدى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز، ال كەرەگى اعىلشىنتىلدى الەم. تەك سون­دا عانا ءبىز دۇنيەجۇزىلىك پروگرەستىڭ سوڭىنا ىلەسە الامىز دەيسىز...
- ورىس كەڭىستىگى تارىلىپ كەلەدى. ونى تەڭىزگە تەڭەسەم، اعىلشىن ءتىلىن مۇحيتقا بالايمىن. مەن مۇحيتقا بارعىم كەلەدى، ەركىن جۇزگىم كەلەدى دەگەندەي. اعىلشىن ءتىلى - الەمدىك ءتىل. دۇنيەنىڭ قاي پۇشپاعىنا بار ما اعىلشىن ءتىلى. بۇكىل دۇنيەنىڭ كىلتى وسى تىلدە تۇر.
- ازەكە، ەلىمىزدە قازىر لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- مۇنى قولدامايمىن. ول قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىن توقتاتادى. مىنا ءبىر مى­سال­داردى ايتا كەتەيىن، يرلانديا ەگەمەن­دىك الا تۇرىپ، انا تىلىنەن باس تارتتى. شوت­لان­دىقتار ەند-ەندى تاۋەلسىزدىك ءدا­مىن تاتۋعا دايارلانۋدا. بىراق ءتول ءتىلى جوق. سول سەكىلدى گوللانديا اعىلشىن تىلىنە بەت بۇرىپ، ءوز تىلىنەن جەرۋدىڭ ۇستىندە. سوندىق­تان سىناق جاسايمىز دەپ ءبىز انا تىلىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەۋىمىز قا­جەت. كونسەرۆاتيۆتى بولۋ كەرەك. ورىستىڭ كيريلليتساسىن جاقسى كورىپ، قورعاپ تۇرعان جوقپىن.
- سوندا قالاي، ءسىز اعىلشىن ءتىلى كەرەك ول مۇحيت دەيسىز دە، ورىستىڭ كيريلليتساسىنا جابىساسىز.
- بىزگە ەڭ باستىسى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز تۇعىرىنا قوندىرىپ، ورنىقتىرىپ الۋ كەرەك. ويتكەنى قازاقستانداعى وزگە جۇرتتى قازاقتاندىرۋ ءۇشىن ورىس قارىپى كەرەك. ول باستى قۇرال قىزمەتىن اتقارادى. سەبەبى ۇيعىر دا، وزبەك تە، كارىس تە ءبارى-ءبارى ءتۇسى­نە­دى. تاعى ءبىر جايت، قازىر قازاقتاردىڭ 57 پايى­زى قالادا تۇرادى. كىم بىلەدى، ولار جان­ىمىزعا بۇرىننان جاقىن دەپ ورىس تىلىنە اۋىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان لا­تىن الىپبيىنە اسىقپاۋ كەرەك. ۋاقىتى كەلەر سول كەزدە كورە جاتارمىز.
- بەلگىلى ساياساتتانۋشى، قازىر مەمل­ە­كەت­تىك قىزمەتتە جۇرگەن بەرىك ابدىعا­ليەۆ: «قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى قاراجاتقا، وقۋلىق­قا، ادىستەمەگە، مامانعا ەمەس، ساياساتقا تىرە­لىپ تۇر» دەپ ەدى. ءسىز نە دەيسىز؟
- شىندىق. كوپ نارسە بيلەۋشى ەلي­تا­نىڭ ساياسي جىگەرىنە بايلانىستى دەپ وي­لاي­مىن. قاراپ تۇرساڭ، قازىر تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلدان اسىپ كەتسە دە، وكىنىشكە قاراي، ورىس ۇلتى تۇرمايتىن جەرلەردىڭ وزىندە ءىس-قاعازدارى، سوت ءىسى ت.ب. ءالى سول «اعا» ۇلتتىڭ تىلىندە جۇرەدى. بۇل ماسقارا عوي. بيلىك جالتاقتىقتىڭ تونىن سىپىرىپ تاستاپ، تىكەسىنەن تىرلىك ەتەتىن كەزگە كەلدى. بىلايشا ايتقاندا «ءتىلىم، ەلىم» دەيتىن كەز تۋدى.
- تىلگە بايلانىستى تاعى ءبىر ماسەلە، قازاق ءتىلىن ۇرانداتىپ نان تابۋ (ساۋداعا اينالدىرۋ) مەن ساياسي ۇپاي جيناۋدى كەيبىر توپتار كاسىپكە اينالدىرىپ الدى دەگەن ەل ىشىندە اڭگىمە كوپ...
- مۇمكىن سولاي دا شىعار. وعان داۋىم جوق. ءتىلىم دەيتىن شىن پاتريوتتار جوق ەمەس. سول سەكىلدى ارزان ۇپاي جينايتىندار دا تابىلىپ قالار. مەنىڭ ايتپاعىم، ول ەمەس. باسقا. مەنىڭشە، وتارسىزداندىرۋدى مودەرنيزاتسيانىڭ ءبىر سالاسىنا اينال­دىرۋىمىز قاجەت. قىسقاسى ۇلتتىق مودەر­نيزا­تسيا جاساۋدىڭ كەزى كەلدى. ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا - جاڭا ۇلت جاساۋ. ءماڭ­گۇرت­تەنگەن قازاقتى ايىقتىرۋ، قازاقتان قازاق جاساۋ جانە باسقا ۇلتتان قازاق جاساۋ. بۇگىن­گى كۇنى، ەرتەڭگى زاماننىڭ قازاعىن جا­ساۋ­­دى تالاپ ەتىپ وتىر. ول بۇگىنگى قازاق­تان باسقاشا. بىراق كونسەرۆاتيۆتى نەگىزدە بولۋى كەرەك. ەلدەگى حالىقتى تۇتاس قازاق دەپ جازىپ جىبەرمەي، تەك قازاق ءتىلىن ءبى­لە­ت­ىن­دەردى عانا قازاق دەپ جازۋ كەرەك. بۇل ۇلت­تىق مودەرنيزاتسيا جاڭا يدەنتي­في­كا­تسيا اكەلۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن مەملەكەت تىڭ­عى­لىقتى جۇمىسپەن اينالىسۋى قا­جەت. وكىن­ىش­­تىسى، كەيدە ۇكىمەت ونبەيتىن باع­دار­لامالار جاساپ، سونىمەن اينالىسىپ جاتادى. كەرىسىنشە ۇلتتىق مۇددەگە كەل­گەن­دە باسىنا سويىل تيگەن اتتاي كەگ­جيىپ شىعا كەلەدى. ونى دوعارۋ كەرەك.
- ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى پريوريتەتى ۇلتتىق يدەيا قولعا الىنبادى دەيسىز. شىندىعى سول، ەلدى ۇيى­تاتىن دۇنيە ول - ۇلتتىق يدەولوگيا. وكى­نىش­كە قاراي، قازاق حالقى ازىرگە سونداي تەمىرقازىقتى تاپپاي جاتقان سىندى.
- ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم قازىر دۇرىس با­عىت­تا دەپ ايتا الامىن. ايتپەسە «ءبىر ۇلت، ءبىر ءدىن، ءبىر مەملەكەت» دەپ ايتپاسا كەرەك-ءتى. قا­زىر بيلىكتە قازاق ءتىلىنىڭ ينتە­گرا­ۆ­تيۆ­تىك فۋنكتسياسى تۋرالى ايتىپ جاتىر. ەگەر وسى ەكى تۇجىرىمدى بىرىكتى­رەتىن بولسا، سوندا «ءبىر ءتىل، ءبىر ءدىن، ءبىر ۇلت» دەگەن ءوز-وزىنەن شى­عىپ تۇر...
- اڭگىمە اۋانىن ءسال وزگەرتسەك. قاعازعا تۇسكەن قازاقستان تاريحىنىڭ جال­پى جاع­دايى سىن كوتەرمەيتىنى بەلگىلى. بۇل جونىندە سىزدە ءار جەردە ايتىپ ءجۇر­سىز...
- مەملەكەت جاڭا تاريحتى جاڭاشا كوز­قاراسپەن جازۋ ءۇشىن از قارجى ءبولىپ جاتقان جوق. وسى سالامەن اينالىساتىن ەكى ينس­تيتۋتى ۇستاپ وتىر. قازاقستانعا باي­لا­نىس­تى قۇجاتتاردى سىرتتان اكەلىپ جاتىر. قاراساڭ قىرۋار جۇمىس جاسالىپ جاتقان سياقتى. بىراق وسى وزگە ەلدەردىڭ مۇراعات­تارىنان اتتاي قالاپ، يا بولماسا قارجىعا ساتىپ الىنعان دۇنيەلەر شاڭ باسىپ ءبىر بۇرىشتا جاتپاۋى كەرەك قوي. سولاردى ەلەپ-ەكشەپ، ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحناماسىن دۇنيەگە اكەلۋ كەرەك ەمەس پە؟ ءتىپتى رەسەي­لىكتەر «تاريحتى قايتا جازىپ قاجەتى جوق. ءبىز سەندەردى وتارلاعان جوقپىز. كەرىسىنشە ءبىلىم بەردىك، قالا سالدىق، كوزدەرىڭدى اش­تىق» دەگەن سياقتى اڭگىمە ايتادى. ولاردىڭ ايتقانىنا مالدانۋعا بولمايدى. جاڭا تاريحتا ءيىسى قازاقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن سوقتىق­پالى، سوقپاقتى، تار جول تايعاق كەشۋى تولىق تۇسكەنى ءجون. قىتاي اناۋ ەكەن، ورىس مىناۋ ەكەن دەپ جالتاقتايتىن زامان ەمەس. اششى دا بولسا ءادىل تاريح تاسقا باسىلعانى ءجون. ۇلتتىق يدەيا دەپ جاتامىز، سول ۇلتتىق يدەيا - ۇلتتىق تاريحسىز بولمايدى.
- بۇگىنگى قازاقتىڭ بويىنداعى قانداي كەمشىلىك (ونى قالاي جەڭۋگە بولادى) پەن ارتىقشىلىقتى اتاپ وتسەڭىز؟

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- مەن اباي ەمەسپىن. قازاقتىڭ قانداي ەكەنىن ول قارا شالدان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. ابايداي ۇلى تۇلعاعا ولاي ايتۋ جارا­سا­دى. مەن كىممىن ونىڭ جانىندا، سەن كىم­سىڭ، ول كىم، «قازاق اناۋ، قازاق مىناۋ» دەي­تىن.
- دەگەنمەن..
- مەن - قوعامتانۋشىمىن. قىرىق جىل­دان بەرى قازاقتى زەرتتەپ كەلە جاتىر­مىن. سالىستىرايىق، كارىستەر مىقتى حالىق، ەكونوميكالىق داۋى تىم جەدەل، ءبى­راق جارتىسى شوقىنىپ كەتكەن. ول مەم­لەكەتتە بولدىم. سوندا: «وركەنيەتكە ىلەس­كەن ەلسىڭدەر نەگە ءوز دىندەرىڭنەن جەرىپ جاتىر­سىڭدار؟» دەگەن سۇراعىما ءبىر موناح جىلادى. كەيبىرى «حاقىڭ بولماسىن» دەگەندەي تەپسىنە سويلەدى. بىراق ءبىر باي­قاعا­نىم، كارىستەر دىنگە سەلقوس قارا­عان­ى­مەن، ءتىلىن قاتتى قۇرمەتتەيتىن ۇلت. ال ءبىز­دىڭ ۇلت مەنىڭشە دىنگە مىقتى، تىلگە ولاق قا­راي­­­دى.
- وسىدان 20 جىلدان كەيىنگى  قازاقستاندى قالاي ەلەستەتە الاسىز؟
-  كەزىندە شەتەلدىك ءبىر باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىمدا «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ۇيىتقىسى - ءدىن، يدەولوگيا - ءتىل بولادى» دەپ ايتقان ەدىم. ودان بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قازىر تورتكۇل الەمدە بو­لىپ جات­­قان دۇرمەكتەردى تارازىلاي كەلە، بۇ­رىن­عى ايتقاندارىمدى قايتىپ الامىن. ونىڭ ورنىنا «ميگراتسيالىق قاقتىعىستار ورىن الادى» دەپ ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءبىر ەلدىڭ شەكاراسىنان اسىپ توگىلگەن حالىق وزگە جۇرتتىڭ مەكەنىنە قۇيىلاتىنى بەلگىلى. سول جەردە ءوسىپ-ونۋگە تىرىسادى. ۋاقىت وتە كەلە «جەر بىزدىكى» دەگەن سياقتى اڭگىمە دە ايتىلىپ قالادى. مۇنىڭ ارتى قاندى قاقتىعىسقا الىپ كەلەرى انىق. سوندىقتان بىزگە وسى باستان ميگراتسياعا بايلانىستى ساياساتتى قايتا قاراۋ كەرەك. اناۋ ەۋروپاعا قاراڭىز، كەزىندە يسپانيا، فرانتسيادان ارابتاردى قۋعان. بىراق قازىر ولار سول ەلدەرگە قايتا تولىپ الدى. سول سەكىلدى ەۋروپادان تۇرىك­تەردى دە قۋعان. قازىر كارى قۇرلىقتا تۇرىكتەر ونداعان ميلليون بولىپ سانا­لادى. مۇنىڭ ءبارى نەنى كورسەتەدى؟ ميگ­راتسيالىق ساياسات­تىڭ سولقىلداق بول­عانىنىڭ دالەلى. كىم بىلە­دى، كىم كورىنگەنگە ازاماتتىق بەرىپ، ەسىك­ت­ەن اتتاتا بەرسەك، بىزدە سولاردىڭ كەبىن كيىپ جۇرمەسىمىزگە؟ بەتى اۋلاق. دەگەنمەن 20 جىلدان كەيىن قازاقستان قانداي بولادى دەپ كورىپكەلدىك جاسايتىن بولسام، ەلىمىز ەتەك-جەڭىن ءالى دە جيناڭقىراي تۇسەدى. گەوساياساتتا ءوز ورنى بار، الەۋەتتى مەملەكەت­كە اينالادى. قازاق بالاسى «الەم بالاسى» بولادى. بۇلاي دەيتىنىم، قازاق بالاسى مىق­تى ءبىلىمدى سىرتتان وقىپ، الىپ جاتىر. ول ۆاشينگ­تون­دا جۇمىس ىستەر، لوندوندا وتىرار، پاريجدە بولار، ءبارىبىر جۇرەگى ەلىم دەپ، قازاقستانىم دەپ سوعادى. ءبىر مىسال، شەت-ەلگە شىعىپ تۇرامىن، سوندا ءبىر باي­قا­عانىم، قىرعىز بالالارى ءالى كۇنگە شەتكە شىعىپ، اربا سۇيرەپ، شابادان كوتەرىپ جۇك تاسىپ ءجۇر. ال ءوزىمىزدىڭ قارا­دو­مالاقتار كەرىسىنشە ءبىلىم الىپ، بولا­شاقتىڭ قامى­مەن ءجۇر. بۇل قۋانتا ما، جوق پا؟ ارينە، سۇيسىنتەدى. الەمنىڭ مىقتى وقۋ ورىن­دارىندا ءبىلىم العان جاستارىمىز كۇنى ەرتەڭ-اق، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا، كور­كەيۋىنە اتسالىسارى انىق. تەك تىنىشتىق بولعاي دەيىك. وزگەنىڭ ايتاعىنا ەرمەي ءاۋىزبىر­لىك­تە بولايىق. سوندا قازاقتىڭ «تورتەۋ ءتۇ­گەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەنى اقيقات­قا اينالماق.
-اڭگىمەڭىزگە راقمەت
سۇحباتتاسقان
سەيسەن امىربەكۇلى

"Aيقىن" گازەتى