Жұмабай Біләлұлы Шыңжаңның Тарбағатай аймағының Сарыеміл елді мекенінде 1941 жыл туылған. Алғаш медіреседе сауат ашып, артынан «Обалы кезең» бастауыш мектебін және Дөрбілжін орталау мектебін оқиды. Кейін оқуын Шәуешектегі гимназияда жалғастырады. 1958 жылы Шыңжаң унверситетінің Қытай тіл-әдебиет факультетіне оқуға түседі. Өкінішке қарай, Жүкең отбасы жағдайына байланысты оқуын орта жолда тастап кетеді.

Ауылда қара жұмыс істеп жүріп те қаламын тастамаған қаламгер, бір ғасырдың жүгін көтеретін шығармаларын жазады. 2009 жылы Шыңжаң жастар-өрендер баспасынан оның он томдығы жарық көреді. Жазушының әңгіме, повестерінің дені ханзу тіліне аударылған. «Арулар» аты романы да ханзу оқырмандарының қолында жүр. «Үш қиық» деген әңгімесі жапон тіліне аударылған. Біз ханзудың қаламгерлерімен үзеңгі түйістіріп жүрген Ж.Біләлұлымен Алматыға келген сапарында жолығып әңгімелескен едік.

– Жұмабай Біләлұлы, өзіңіз де білесіз, жазушы деген халықтың әдебиетке келуі әрқилы болады. Біреуі бала жастан әдебиетке араласса, енді бірі орта жолда  қолына қалам алып жатады. Сіз әдебиетке қалай келдіңіз?

–  Сонау бала кезімде-ақ көркем әдебиеттпен суарылдым. 1953 жылдары Кеңес одағы мен Қытайдың қарым-қатнасы жақсы болатын. Қазақстанның баспасөзі бізге барып тұрды. Сонда «Жұлдыз» журналы мен «Қазақстан пионері» газеті менің сүйікті басылымым болды. Ең алғаш М.Шолоховтың «Көтерілген тың» романының бірінші кітабын «Жұлдыздан» оқысам, ал Мұхтар Әуезовтың «Көксерегін» «Қазақстан пионерінен» таныстым. Әр нөмірлерін асыға күтетін едім. Қытайдағы қазақ мектептерне әдебиет оқулығы Қазақстаннан келетін. Қолым жетпей жүрген романдар ары-бері өткен ел арқылы қолыма түсті. Әлем әдебиеті, орыс әдебиеті және Кеңес қазақ әдебиетінің озық үлгілерімен бала кезімде танысу бақытына  осылай ие болдым. Әлі есімде, М.Лермонтовтың «Біздің заманның геройы» деген повесін бірнеше қайтара оқығаным бар. Өйткені бұл повесті мектеп оқушысы болған маған өте күрделі болды. Енді ойласам, сол кезде оқыған шығармалар менің рухани дүниеме саңылау түсіріп, жүрегіме бір дән тастап кетіпті.

–  Әдебиет айдынына бала кезіңізде-ақ қармақ тастап үлгірген екенсіз ғой?

– «Қараңғы» атты тырнақ алды әңгімемді 1954 жылы жаздым. 1961 жылы «Бақыт» атты әңгімелер жинағым жарық көрді. Содан 1963 жылға дейін «Студент сырлары» қатарлы бір топ әңгімелерім мен лрикалық өлеңдерім жарияланды. Осылай менің шығармашылық өмірім жалғасын таба берді.

– Қытай қазақ әдебиетінде роман жанрына алғаш болып түрен салған жазушының бірі – сізсіз. Олай дейтінім – 1979 жылы жазушы Жақып Мырзақанның «Арман асуындасы» мен сіздің «Жондағы жорықтар» атты романыңыз іркес-тіркес баспадан шыққанын жақсы білеміз. Сол «Жондағы жорықтарды» Жұмабай Біләлұлы сиыр бағып жүріп жазды» деген сөзді естігенім бар. Соның анық-қанығын өз аузыңыздан естісек…

– Сіздер жақсы білесіздер, Қытай саясатында бейне аударыспақ секілді үлкен төңкеріс орын алды. Бұл құйын мені де іліп әкетті. Өкімет қырына алынғаным да рас, сиыр бағып жүріп жасампаздықпен айналысқаным да рас. Сол солақай саясаттың жүректегі тоңы жібігенімен, денеге салған таңбасын өшіру мүмкін емес екен. Темірді қыздырып, тайдың санына басқан таңба кейін өзі өлсе де, терісінде қалып қоятыны секілді.  Ең бастысы – мен де бір ұлттың өкілі болғандықтан сол зұлымат жылдардағы қоғамдық жағдайды әдебиет арқылы бейнелеуге тура келді. 1979 жылы наурызда «Шыңжаң» газетінде «Жондағы жорықтардың» бірнеше тарауы басылды, әрі роман Бейжіңдегі «Ұлттар» баспасына басуға жіберілді.  Оған қоса сол жылы Шыңжаң прозасындағы тұңғыш лрикалық шығармам «Кешкен күндер»  жарық көреді. Алайда бұл кез «мәдениет зор төңкерісінің» соңғы мезгілі болғандықтан кей нәрсені саясатқа сидырып айтуға тура келді. Ал жаңа өзің айтқандай алғашқы роман болғандықтан әдебиетке шөліркіреп отырған жұрт жылы қабылдап, қызығып оқыды. Одан кейін менің шығармашылығым мүлде басқа соқпаққа түсті.

– Ол қандай жол еді?

– Қытайдағы ұлтшылдарға қарысы күрес, 1966 жылғы «мәдениет зор төңкерісіне» жалғасқан әсіре солшыл саясат Шыңжаң қазақ әдебиетін жөргегінді тұншықтырса, ал неше мың жылдық тарихы бар ханзу әдебиетінде аяған жоқ, құрдымға жіберді. Қаламгерлерді ұлтқа, нәсілге бөлген жоқ. Жаппай күреске алып, қудалады. Алды  түрмеге тоғытылды. Демек, бұл шақ «балапан басына, тұрымтай тұсына» кеткен заман болды ғой.

Реформатор Дың Шаупиң билікке келіп саясат оңалғаннен кейін, 1982 жылы Бейжіңде Қытай жазушыларының алғаш бас қосуы өтті. Сонда ханзудың атақты ақыны Го Моро: «20 жылдан бері жазғандарымнан бездім», – дедді. Міне, көрдіңіз бе сол кезде ханзу әдебиеті де осындай күйге түскен-тін. Дың Лиң деген әйел жазушы сонда көз жасына ерік беріп еді. Бұл жиналысқа қатысқан қаламгерлердің  жүрегі қан жылағанын сезіну қиын емес. Кейбір суреткерлер табиғатында, рухында бар мүмкіншіліктерді пайдалана алмағанына налыды.

Әдебиет пен саясат деген екі түрлі нәрсе ғой. Идеологиялық әдебиет деген болады, көркем әдебиет деген болады. Міне, 1982 жылдан кейін әдебиетті саясаттан қыспағынан құтқарған бір жайма шуақ заман туа бастады. Шыны керек, бұл кездесу менің де көкейіме сәуле түсірді. Әдебиет – өте күрделі, өте киелі нәрсе. Мен жалаң, жеңіл-желпі жазуға болмайтынын түсіндім. Шығарманы қарымың жетсе оқырманға не ғұрлым көп қатпарлы етіп беру керек, құдды қырыққабат секілді деп ойладым. Қырыққабаттың қабығын арши берсеңіз ең соңында өзегіне жетесіз. Сол өзек қабығына қарағанда өте тәтті болады. Нақ сол сияқты қоғам күрделі, адам өмірі күрделі. Осы мақсатты жүзеге асыруды, алдымен әңгімелерден бастадым. Алғашқы әңгімем «Аспан серісі» ханзу тілінде шығатын «Ұлтар әдебиеті» журналында жарияланды. «Үш қиық» деген әңгімем жапон тіліне аударылды. Бұдан кейін повеске, одан ары романға көштім. Жалаңдықтан күрделікке, таяздан тереңдікке тарттым… Менің романдарымда бір желі емес, екі-үш желі қатар жүреді. Ең соңында барлығы бір арнаға тоғысады. Оқырманға қажетті бір нәрсе айтылады.

Қытай ұлттар әдебиетін зерттеуші, сыншы, профессор Чің Байжүн сондықтанда: «Жұмабай шығармалары таяздан тереңге, көп қатпарлыққа құлаш ұрған заманымыздың шоқтығы биік туындылары қатарынан орын алды» десе, ол және 1987 жылы Шаңхай Қоғамдық ғылым академиясы шығарған «Қытай жазушылар қыбыламасы» атты кітапқа «Жұмабай Біләлұлы өзінің ұлттық қазынасын қазіргі заман модернизм әдебиетінің деңгейіне көтере білді» деп бағалады. Бүгінге дейін менің әдеби туындыларым туралы ханзудың Чің Байжүн, Шың Уй, Жаң Уй сықылды белгілі сыншылары мен әдебиет танушылар жазған пікір-мақалалардың өзі «Тереңдік» деген жеке кітапты құрап отыр.

–  Мүмкін сізге батыстың модернизм әдебиеті ықпал еткен болар?

–Маған модернизм әдебиетінің әсері болды дейтіндей мен ондай шығармаларды зерделеп оқыған емеспін. Тіпті, соларға ұқсап жазайын деген ой менде болған да емес. Менің бір білетінім – ойыма не келеді, сонны жазамын. Неғұрлым еркін жазуға тырысамын. Ақиқатын айтқанда, әдебиет теориясына бағынбадым. Оған бір кіріп алсаң, шығуың қиын. Ол жағын мен жақсы білемін.

–  Еркін шығармашылық жемісі сол туындыларыңызды атап өтсеңіз?

–  «Аспан серісі» әңгімесінен кейін арт-артынан «Үш қиық», «Неке», «Сүрі қар», «Білеу», «Зәңгінің рухы», «Шаңқан боз» деген секілді әңгімелер мен «Өлместің күнін бер», «Қоңыр таудың күңгірі», «Ақселеу» қатарлы повестер мен «Дала торғайлары», «Арулар» қатарлы романдарды жаздым.

–  «Аруларда» қандай өмір бейнеленген?

–Баранша деген рудың бір жесір әйелінің тағдыры. Күйеуі өлген соң ағайындары оның тұрмыс-тіршілігін қамдайды. Егінін салып береді, малын бағып береді, отын-суын әкеліп береді. Жесірлеріне осылай қамқорлық жасайтын болған. Ол кезде біздің қазақта қайыршы, жетім-жесір деген жоқ. Егер бір руда қайыршы болса, басқа рудың биі келіп «Пәленшенің бала-шағасын неге қаңғыртып қойдыңдар» деп бетіне басатын болған. Сол әңгімені айтқызбау үшін әрбір ру жетім-жесірін бағатыны рас. Осыған қарап отырсаң, бұрын әйелдер теңдігі болмады дегенге кім сенеді.

Әйелдің кейінгі тағдырына келсек, ол жер иесі, мал иесі атанады. Ол ұлтшылщдыққа қарысы күрес науқанына ілінеді. Өйткені билік ауысты, қоғам өзгерді. Керісінше азғындау пайда болды. Моралдық жақтан, тұрмыстық жақтан адамдар азғындай бастады. Осының бәрі «Аруларда» әйел өмірі, әйел тағдыры арқылы үш желімен тартылды. Атап айтқанда, үш қоғам – үш тағдыр. Бірінші желі – азаттықтан бұрынғы жесірлердің тағдыры, екінші желі – азаттықтан кейінгі және нарықтық экономика кезіндегі арулардың тағдыры. Қабырғада сурет ілулі тұр, суретке шыбын-шіркейлер құжынап қонып алған. Ал сол шыбын-шіркейлерді бір жуан бас көбелек қыршып, түтіп жей бастайды; бұл – үшінші желі. Романда әйел таңдап жүрген бір сот бар. Әлгі көбелек сотың басына сарт етіп қонады. Сот сол жерде тіл тарпай, жан тапсырады. «Құран кәрімде» жан алғыш жебірейіл әр түрлі бейнемен келіп адамның жанын алатыны туралы айтылады ғой. Мен соны осы жерде пайдаландым. Жесір әйел осы өте күрле заманда  азбады, отбасын сақтап қалды, руын сақтап қалды, ұлтын сақтап қалды. Әлгі сот мына бейбіт күннің өзінде азып кетті. Сондықтан ол өлуге тиісті. Жеберейіл оның жанын ерте алуға міндетті. Күрделі желі деп отырғаным осы. Мен осы жесірлердің аласапыран өмірін беру арқылы ұлттың тағдырын көрсетуге тырыстым.

–  Ханзу тілін жақсы білесіз бе?

–  Жақсы білемін. Алайда шығармаларымды ханзу тілінде жаза алмаймын. Қытай жазушылары мен әлем қаламгерлерінің озық туындыларын шолып отырамын. Солардан сәуле, саңалау іздеймін. Таба аламын ба, таба алмаймын ба? Мүмкін тапқан да шығармын. Есіңізде болсын, өзгелер шығармасынан саңылау таба алмаған жазушы тұншығып қалады. Ханзуларда «иешін» деген сөз бар. Тура мағанасы – «қара ниет». Ал баламасы – «батылдық», «жүректілік», «көзсіз батырлық»,   «тәуекелшілдік» дегенге келеді. Ең бастысы менде осы батылдық болды. Л.Толстойды туған – орыс, Хемингуэйді туған – неміс, М.Әуезов пен О.Бөкейді туған – қазақ. Ал мені де туған – осы қазақ қой. Құдай берген ақыл-парасат, талант, білім бар. Мен Қытайдың азаттықтан бұрынғы, кейінгі өмірін жасы білемін, нарықтық экономикасын да бір кісідей басымнан өткіздім. Осында мұрат, үлкен үмітпен әдебиет әлемімді айқындап, қол таңбамды бөлекше қалдырғым келді.

–  Әлем жазушыларынан кімді оқисыз?

–  Ол енді әрқилы. Жапоняның бір керемет жазушылары бар. Соларды жиі оқып тұрамын. Олардың ұсақ нәрсені іліп әкетіп, үлкен дүниені қозғайтыны маған қатты ұнайды. Сол кішкене детальдан-ақ жапон ұлтының ар жақ-бер жағы көрініп қалады. Біздің қазақ прозасында а дегенде табиғат суретін беріп, содан соң ол адамның аржақ-бержағын түсіндіріп жататын бір дәстүр бар ғой. Бұл жапондықтар да жоқ.

–  Қазақстан қаламгерлерінен кімдерді жоғары бағалайсыз?

–Қазақ әдебиетінің классиктері – Бейінбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ілияс Есенберлин, Ғабиден Мұстафин және Әбдіжәміл Нұрпейісовтер өз алдына. Оралқан Бөкейдің шығармаларында батылдық, тереңдік бар. Ол сотциялистік қоғамдағы қазақ ұлтының тағдырын өзгеше бейнелейді.  Прозасында дүние әдебиетінің исі бар. Оның М.Шолоховты пір тұтқанын шығармаларынан байқау қиын емес. Бұл – О.Бөкей М.Шолоховқа еліктеп жазды дегенді білдірмесе керек. Ол осынысы арқылы өзінше бір құбылыс жасаған. Оның жазушылық шеберлігі мен терең ойлылығы да сонда жатыр. Егер Оралхан әлем әдебиеттің төрінен ойып тұрып орын алса, оған таңғалмаңыз. Өйткені оның шығармаларының бітімі бөлек. Сол себепті әлем әдебиеті оны жатсынбай қатарына алатынына менің сенім кәміл.

Дәл қазір жазып жүргендердің арасында басқаларда жоқ кейбір көркемдік, күрделі нәрселер  Қабдеш Жұмаділовте бар. Қабдешті жерлесім болғандығы үшін мақтап отырғаным жоқ. Ол М.Әуезов дәстүрін жалғастырушы, жаңғыртушы қаламгер. Екі елдің де өмірін жақсы білетін сұңғыла жазушы. Қабекең шығармаларының өзгешелігі де осында шығар. Жақында «Қазақ әдебиетінен» «Донжуан қораз» деген әңгімесін оқыдым, көркемдігі өз алдына, тереңдік бар.  Қабекең осы жүрісінен танбаса, әлі талай жауһар туындыларды дүниеге алып келері сөзсіз.

–  Жас жазушылар туралы не айтасыз?

–  Қазақстанның қазіргі жас жазушылары әлі өмір көріп үлгірген жоқ. Өмірді енді көре де алмайды. Бұрынғы өмір қайта айналып келмейді. Ол жеті қабат жердің астына кетті. Қазақтың бұрынғы шырайлы, құнарлы тілі сонымен бірге жерленді. Ол тілді енді тірілте алмайды. Сол үшін кесек туынды, ұлы шығарма тууы екі талай. Мүмкін туатын да шығар. Өйткені тәуелсіз Қазақстаның 20 жылдық тарихына кеңінен арыласып, бұл ел қайда бара жатыр? Баста қалай болды? Ұлттың тағдыры не болады? деп астарын сөге алатын талат иесіне Құдай сәуле түсірген болса, бірер ерекше роман жазылатын шығар. Бірақ мен байқаймын бұрынғы қорап, бұрынғы шеңбер, бұрынғы ұғымнан, қазақстандық қаламгерлер әлі арыла алмай жүрген секілді. Сондықтан елді елең еткізердей кесек туында жақын арада туылмайды.

–  Жазушылардың дені тарихи роман жазғанда тарихи шындыққа сүйенбей, біреуден естігені бойынша немесе өзі білетін дерек бойынша жазып жатады. Бұл – дұрыс па?

–  Дұрыс емес. Көркем әдебиет пен тарих деген бөлек нәрсе. Сондықтан екеуін  де өз орнымен беру керек. Ілияс Есенберлиннің бір ерекшелігі тарихты айнытпай берді. Пәлен патыша пәлен жылдың пәлен айынның пәлен күні бәленді бүйткен деген секілді. Ал өзге жазушылар тарихты зерттемей, өзінің шала-пұла білгенімен бәрін сыпыра тоғытады. Өстіп қойыртпақ жасайтындарға не айтуға болады? Тіпті кейбір тарихи тұлғаның ерекшеліктерін өз кейпкерлеріне теліп жіберетінін қайтесің. Бұл – тарихқа жасаған қиянат қой. Дүние әдебиетін зерттеушілер тарихи романды көркем әдебиет деп есептемейді. Керісінше «Мынау өзі – тарих па, жоқ көркем әдебиет пе?» деген сұрақ қояды. Көрдіңіз бе? Менің соңғы кезде жазған «Жел шыңыстан тұрғанда» деген тарихи романым бар. Сол ұстанымнан табылдым деп ойлаймын.

Қытайда бүгінге дейін 200-ге тарта роман жарық көрді. Бізде ана ауылды екінші ауылдың ұрылары шауып келетін жағдайлар көп болған. Мұны қазақ «барымта, ұрлық» дейді. Мұндай топ бастаушыларды бір рудың батыры деуге болар, бірақ ұлттың батыры деуге келмейді ғой. Тіпті, оларда батыр болайын деген ниет те жоқ. Тек бір күндік құлқынының қамы үшін жасаған тірлік. Бізде Батырқан Құсбегин деген жазушы бар, «Зұқа батыр» деген роман жазды. Романның бас кейіпкері Зұқа Зайсаңның жылқысын шауып Алтайға өткізеді, ал Баркөлдің жылқысын Алтайға өткізеді дегендей... Өстіп жүріп бір рулы елін асырайды. Оның кісілігі де, ерлігі де осы жерде. Мұны неге мысалға алып отырмын. Өйткені, Шыңжаңдағы тарихи романдардың дені осындай сипатта. Сондықтан бесеуі десем аз болар, он роман тарихта қалып жатса соның өзі жетіп жатыр. Сондықтан кез келген қаламгер тарихи шығарма жазуғанда үлкен дайындықпен, жауапкершілікпен бару керек. Өйткені әдебиет – еріккеннің ермегі емес.

–  Қателеспесем Қабанбай батыр туралы роман жазған екі жазушыны білеміміз.  Бірі – Қабдеш Жұмаділов, екіншісі – Зейнолла Сәнік. Сіз осы екі  шағарманы оқыдыңыз ба?

–  Қабдештің шығармасын оқыдым. Ал З.Сәніктің романын оқи алмадым. Реті келген соң Зейноллаға қатысты бір әңгімені айта кетейін. Тарбағатайда Бейсенбай Нұрсадық деген өте білгір шежіреші болды. Көзі тірісінде ол кісі маған келіп: «Жұмабай, мынаны журналға жариялайтын шығарсың» деп «Қабанбай шежіресінің» қол жазбасын беріп еді. Аманатқа қиянат жасамайын деп «Тарбағатай» журналына шетінен жариялап жүргенде Зейнолла Сәнік Үрімжіден Бейсенбайға: «Қабанбай шежіресін» маған берсең, кітап қылып шығарайын», – деп бір данасын алып кетіпті. Кейін Бейсенбай Нұрсадықтың жанына өз аты-жөнін тіркеп бір кітап шығарған болды. Енді естісем, сол кітапты З.Сәнік өз атымен Қазақстанда жариялапты. Олай істеуге болмайды ғой.

–  Қытай қазақ әдебиетінедегі 200-ге тарта роман жазған қаламгерлердің арасында жас жазушылар бар ма?

–Мандытып жазған жас жазушылар жоқ. Әңгіме, повесть жазып жылт етіп, көрініп қалатындар бар. Қытайдағы нарықтық зкономиканың басталғанына 30 жыл өтті. Алғашында біздің ұлт бұған тосырқай қарады. Осы тасқынға бетпе-бет келе алмай жоқ болып кетер ме екен деген қорқыныш болған менде. Құдайдың құдыретімен біздің ұлт нарыққа бет бұрды, а дегенде қатардан қалды, кейін қуып жетті. Осындай өмірді өрелі көрсететін жастар қатарға қосылды. Осы нарықтық экономикадағы қымқуыт иірімдеріді, қазақ интеллегенциясындағы азғындау мен атқарушы билік басындағы пендешілік болымысты әшкерлейтін бірер-саран қаламгер шықты. Ақындар айтысы қатты өркен жайып келеді. Бұрын сызып берген шебердің ішінде ауылын, әкімін мақтап айтса, енді ашық сынға кетті. Әсіресе жастар ашық айтатын болды, бой бермейтін болды. Қаламгерлер де сол дәрежеге жетті. Үміт бар. Бірақ бұдан – жоғарыда айтқандай кесек шығарма туылуы екі талай. Өйткен...

–  «Сынның анасы – шығарма» демекші, әдеби шығарма бар жерде сын да болуы керек қой. Сіздер де сыншылар бар ма?

– Ханзудың сыншылары жетіп артылады, ал қазақ сыншылары да жоқ емес, бар. Бірақ батыл айтатын сыншы өте аз. Қазір Тұрғанбай Оразбайұлы деген бір жақсы сыншы шықты. Бұрын мемлекеттік қызметте істеген жігіт екен, қызметін тастап, әдеби сынға бірақ өтті. Шалағайлықты шетінен сойып жатыр. Биылғы «Шұғыла» журналының 8-санында оның бір жылдық повестерге жазған сыны жарияланды. Сын деп соны айтуға болады.

–  Өз басым сыншыны шығарманың артықшылығын дәріптеп, кемшілігін көрсетіп, авторға жол сілтейтін бағдар шам деп есептеймін. Бізде жерлестігіне, тамыр-таныстығына, лауазымына қарап шығармасын жер-көке сидырмай мақтап жататындар бар. Тіпті, бірінің шығармасын бірі мақтап қарымтақайтаратын қаламгерлер де жоқ емес. Сіздерде мұндай әдет ұшыраса ма?

–   Ханзу қаламгерлері шығармасын мақтаса, құп көреді, ал сынға алынса, жек көрмейді. Сыншылардың қаламына ілінгенін мақтан етеді. Ал қазақ қаламгерлеріне тән сен айтқандай нашар ахуал біз де бар. Мақтасаң – сенен жақсы адам жоқ, ал сынасаң екінші көрместей болып кетеді. Біздегі және бір ұятты іс – бұрын билікте болып, кейін демалысқа шыққандар «мен пәлен уақытта пәлен нәрсе істегенмін, әйткем, бүйткем» деп кітап жазатындардың қатары көбейіп кетті. Жазғандары – көркем әдебиет емес, не оңды очериктер жинағы да емес. Бар болғаны – өзінің билікте жүргенін жазып қалдырған естелік секілді бір нәрсесі. Ал осыны шімірікпей мақтайтын жазушылар шықты. «Сын» деген нағыз сын болу керек. Сондықтан сынның беделін түсірмеуге тырысу керек. Ол сыншының арына байланысты.

–  Қазақ әдебиеті тоқырауға ұшырады деушілер бар. Бұл пікірмен келісесіз бе?

–  Жалпы қазақ қоғамында тоқырау бар. Әсіресе, Қазақ елінің рухани әлемінде  тоқырау басым. Ана ескі мемлекет құрдымға кетті, жаңа мемлекет құрылды. Жаңа қоғам және бір биік белеске шығып, қазақтың көш бастар жаңа интеллегенциясы пайда болғанша, ұлы тұлғалар қалыптасқанша, әдебиетте осындай бір мезет тоқырау болатыны да шындық.

– Біздегі жағдай осындай десек Қытайдағы аз ұлттар әдебиеті ханзу әдебиетімен қатар дамып келеді деуге бола ма? 

– Ханзулар бұрын ұлттық әдебиет дегенде өздерін ғана айтатын. Қазір «аз ұлттар әдебиеті» дегенді ауызға ала бастады. Өйткені, аз санды ұлттардан талатты жазушылар шықты. Тибетте Алай деген керемет жазушы бар. Тарихта 400 жыл билік жүргізген, қазір жоғалып бара жатқан ұлт манжұрден ханзу тілінде жазатын 13 ақын-жазушы бар. Сол секілді қытайлар мойындаған қазақ қаламгерлері де жоқ емес. Қытай биылғы жылды «Аз ұлттар әдебиеті жылы» деп жариялады.

–  Ш.Айтмантовтың шығармаларынан М.Шолоховтың сұлбасы байқалып қалады...

–Екеуінің арасында үлкен парық бар. Ш.Айтмантовтың шығармасының басын бір оқып, ортасын бір шолып, соңын бір оқысаң не айтпақшы болғанын біле қоясың. Бірақ Шыңғыс үлкен ойлар айтқан. Ал М.Шолоқовтың бір жолын аттап көр, сені адастырып кетеді. Оның шығармалары бейне бал секілді. Оқырман балға қонған ара секілді малтығып шыға алмай қалады. М.Шолоховтың құдыреті осы жерде. Өте терең жазушы.

–  Л.Толстой мен М.Шолоховтың ерекшеліктері неде деп ойлайсыз?

–  М.Шолоқов Л.Толстойдың ізіне түскен, бірақ ыршып шығып кеткен. Мұндай секіру О.Бөкейде де болғанын жаңа айттым. Шыңжаңда Омарғазы Айтанұлы деген жазушы болған, екі романы бар. Өзінің бөлек сылобы бар жазушы. Ол кісі Балзактің ізіне түсіп, кейін өзінше бір жол тауып кеткен. Мұны жазушылық шеберлік дейді. Демек, жазушыда мол біліммен бірге ізденгіштік, бәсекелестік болу керек. Болмаса елді елең еткізерліктей салмақты, көркем дүние туылмайды.

– Сыншы, прозашы, филология ғылымының докторы Рымғали Нұрғали «Әдебиеттің даму сипаты» деген мақаласында жануарлар туралы жазған Джек Лондонның «Ақ ауыз» деген романын талдай келіп: «Мұхтар Әуезов «Көксерегін» оқығанда есіңізге осы шығармалар түседі. Салыстырып, бірін-бірін байланыстыра қарай бастайсыз. Әуендес көріністер. Үндес сарындар, реңдес бояуларды табу қиынға соқпайды... Бұл бір жазушы екінші жазушыдан жиендік жасап, оп-оңай көшіріп ала салған дайын сюжет, өзгермес қалып емес, құбылыс сипатынан, объекті ерекшелігінен туған жалпы ерекшелік» дейді.  Соған қарағанда бір-бірінен сәуле іздеу қас шеберлерде болатын әдет секілді.

–  Сен «Көксеректі» жақсы еске салдың. М.Әуезовтың осы повесін бала кезімде оқығанда,  «Бұл кісі неге қасқырдың соңына түсіп алған» деп таңғалғаным бар. Сөйтсем ол кісінің шығармасының аржағында үлкен ойлар жатыр екен. Жануарлар туралы Крылов та, Абай да жазған. Мәселен, М.Шолоховтың «Құлын» деген әңгімесі бар. Ш.Айтматов та жазды. Ә.Кекілбаевтің «Бәйге торысы» бар. Содан мен жануарлар туралы өзімше жазуға кірістім. Алғашқы әңгімем – «Зеңгінің рухы». Жотаның үстінде бір топ сиыр үйездеп күйіс қайтарып тұрады. Анандай сайдан бір жас бұқа оларға келіп қосылады. Мың дегенмен исі бөтен ғой. Мынау сүзіп кеп жібереді, анауда сүзеді. Жас бұқа тарқ етіп осырып еді, бәрі жабылып сүзгілейді. Көп сыйыр қойсын ба, оны сүзгілеп өлтіріп қояды. Соның арасында мойнын иін ағаш қажаған, тұйағын тас тілгілеген үлкен ала өгіз бар. Әлгі өгіз өлген жас бұқаны иіскеп алып өкіріп жылайды. Бар-жағы осы. Адамзат өміріне ұласып жатқан жоқ па? Хайуанаттар туралы бір топ әңгімелерім бар. Әңгімелер жануарлар туралы болғанымен, одан бір ұлттың қилы тарихын да көруге болады. Адамдар өмірі  көрінеді. Бірақ осы әңгімелер ішінен бір адамды таба алмайсың.

«Илеу» деген әңгімем 30 жыл бұрын шықты. Жауын  жауғаннан кейін құмырысқаның илеуін су басып кетеді. Біржерден қоңыр құмырысқа, екінші жерден қызыл құмырысқа, ал үшінші жерден қанатты құмырсқа босып шығады. Бастарына апат түскен үш құмырсқа бірігіп келіскен илеу жасайды. Содан соң  бірнеше жыл салтанат құрды. Өсіп-өнеді. Бір күні илеудің жанынан өтіп бара жатқан жыланды бас салып, бұлпр бір минуттың арасында ішіне үңліп кіріп кетеді. Ең соңында бір аю құмырысқаларды тілімен жалап, түгел жеп қояды. Мұны сен «илеу» десең де болады, табиғи «апат» десең де болады, бір ұлттың «тағдыры» десең де болады. Әдебиет деген осы. Менің «Илеуімді» бәзбір адамдар: «Бұл – керттартпа шығарма. Жұмабай дүниежүзіндегі қазақтардың басын қосайын деп жүр», – деген пікір айтты.

–  Қытай жазушылар одағының Төралқасының құрамында екі қазақ қаламгер бар екен. Соның бірі – ақын Шәкен Оңалбай болса, енді бірі – сіз екенсіз. Осындай лауазымға ие болуыңыздың сыры неде деп ойлайсыз?

–Себебі, менің әңгімелерім мен повестерім түгел дерлік ханзу тілінде аударылып болды. Бір романным ханзу оқырманжарының көбінің қолынан табылды. Жай ғана табылып қалған жоқ, сыншылар жоғары баға беріп насихаттады. Ол туралы жоғарыда айтып кеттім.

Ханзу ұлты – өте көреген ұлт, өркениетке бет бұрған ұлт. Қытайдың үлкен интелегенциясы бізге оң көзбен қарайды. «Сен – пәлен русың, пәлен ұлтсың» демейді. Сенің талаттыңа тәнті болады. Қолыңнан шыққан шығармаңа қарап бағалайды. Сенің кісілігіңе тәнті болады. «Арулар» романымды «Жесірлер» деп аударды. Сол роман мені сүйреп алып биікке шығарып кетті. «Дала торғайларын» белгілі аудармашы Қайша Табарікқызы тәржымалап болып, қайта қарап жатыр.  Бұрын Қытай әдебиеті түрлі измдерге әбден булығып, тұншығып қалған болса, енді одан арылып таза әдебиет түзеп, әлемдік аренаға жол тартты.

–  «Дала торғайларында» не айтылады?

–  Қазан төңкерісі кезінде ақтардың Дутов, Аненков және Бакшов деген үш мықты генералы Қытайға 10 мың әскермен қашып өтеді. Тарбағатайға Бакшов деген генерел барған. Қызылдар тыныш жатсын ба, артынан қуып барады. Екі жақ соғысып қызыл қырғын болады. Қытайдың сол кездегі әкімшілігі қызыл үкіметке болысады. Жиып айтқанда, ақтар мен қызылдардың атының тұяғының астында қалып, торғайдай тозған – қазақтың тағдыры туралы. Кейін Бакшов қашып, сыртқы Моңғолияға өтіп кетеді.

–  Сіз Қытайдың қандай мемлекеттік сыйлықтарын алдыңыз?

– Қытайда мемлекеттік сыйлық деген жоқ. Сол дәрежелес Қытай Жазушылар одағында – «Тұлпар сыйлығы», «Лу Шин әдебиет сыйлығы», «Шұғынық сыйлығы» және «Аз ұлттар сыйлығы» деген сыйлықтар бар. Мен үш сыйлыққа да ие болдым. «Ата дәулеті» кітабым, 1987 жылы «Аз ұлттар» сыйлығына, «Неке» атты әңгімем 1989 жылы «Шұғынық» сыйлығына, «Сүрі қар» кітабым, 2002 жылы «Тұлпар» сыйлығына ие болды. Ал «Кешкен күндер», «Жондағы жорықтар» аты кітабым Шыңжаңның бірінші, екінші дәрежелі таңдаулы әдеби туындысы сыйлығын алды. Қазір Қытайдың 1-ші дәрежелі жазушы атағын алдым және мемлекет дәрежелі үздік маманмын.

Қытай жазушылар одағы мен Шыңжаң жазушылар басқармасы бірлесіп 2007 жылы 15-шілде менің жасамнпаздығым туралы ғылыми конференция өткізсе, биылғы тамыздың 20-нан 23-дейін Бейжіңде (Жазушылар одағында) және менің шығармам туралы ғылыми талқы жиналысы өтіп, баяндамалар оқылды.

–  Қазір немен айналысып жүрсіз?

– Жазушы жасы келгенде өз өрісін шолады. Кәдімгі арқандаулы ат сықылды. Аман қалған тамыр-түбірді қайтадан мұжысам бола ма, жоқ па деген сан ойда боласың. Есті жазушы, әрине, қалдықты мұжымайды. Сол секілді өрісімді тауысып алдым ба деп кейде қатты сақтанам. Бірақ үкімет мені кәсіптік жазушы деп жеке кеңсе беріп, отырғызып қойды... Іссапарға шықсам, қаражатымды көтереді. Құдай қаласа, денсаулық болса, алда көре жатармыз...

–  Соңғы сұрақ: жақында Ху Хунбао деген ханзу қаламгер қазақ ұлттының намысына тиетін мақала жазыпты. Бұл туралы сіз не айтасыз?

–  Мұны мен Алматыға келгеннен кейін естідім. 1987 жылы осы сықылды  жазушы сымақ арсыз біреу «Алыстағы ақ отау» деген повесть жазып қанымызды қарайтып еді. Сонда ол өз күнәсін мойындап, қазақ халқынан кешірім сұрап әзер құтылған болатын. Сондықтан бұл да өзінің лайықты жазасын алады деп ойлаймын.

– Әңгімеңізге рахмет!  

Сұхбатты жүргізген Әлімжан Әшімұлы                             

Сұхбат 2012 жылы алынған.

Abai.kz