Júmabay Bilәlúly Shynjannyng Tarbaghatay aimaghynyng Saryemil eldi mekeninde 1941 jyl tuylghan. Alghash mediresede sauat ashyp, artynan «Obaly kezen» bastauysh mektebin jәne Dórbiljin ortalau mektebin oqidy. Keyin oquyn Shәueshektegi gimnaziyada jalghastyrady. 1958 jyly Shynjang unversiytetining Qytay til-әdebiyet fakulitetine oqugha týsedi. Ókinishke qaray, Jýkeng otbasy jaghdayyna baylanysty oquyn orta jolda tastap ketedi.

Auylda qara júmys istep jýrip te qalamyn tastamaghan qalamger, bir ghasyrdyng jýgin kóteretin shygharmalaryn jazady. 2009 jyly Shynjang jastar-órender baspasynan onyng on tomdyghy jaryq kóredi. Jazushynyng әngime, povesterining deni hanzu tiline audarylghan. «Arular» aty romany da hanzu oqyrmandarynyng qolynda jýr. «Ýsh qiyq» degen әngimesi japon tiline audarylghan. Biz hanzudyng qalamgerlerimen ýzengi týiistirip jýrgen J.Bilәlúlymen Almatygha kelgen saparynda jolyghyp әngimelesken edik.

– Júmabay Bilәlúly, óziniz de bilesiz, jazushy degen halyqtyng әdebiyetke kelui әrqily bolady. Bireui bala jastan әdebiyetke aralassa, endi biri orta jolda  qolyna qalam alyp jatady. Siz әdebiyetke qalay keldiniz?

–  Sonau bala kezimde-aq kórkem әdebiyettpen suaryldym. 1953 jyldary Kenes odaghy men Qytaydyng qarym-qatnasy jaqsy bolatyn. Qazaqstannyng baspasózi bizge baryp túrdy. Sonda «Júldyz» jurnaly men «Qazaqstan pioneri» gazeti mening sýiikti basylymym boldy. Eng alghash M.Sholohovtyng «Kóterilgen tyn» romanynyng birinshi kitabyn «Júldyzdan» oqysam, al Múhtar Áuezovtyng «Kókseregin» «Qazaqstan pionerinen» tanystym. Ár nómirlerin asygha kýtetin edim. Qytaydaghy qazaq mektepterne әdebiyet oqulyghy Qazaqstannan keletin. Qolym jetpey jýrgen romandar ary-beri ótken el arqyly qolyma týsti. Álem әdebiyeti, orys әdebiyeti jәne Kenes qazaq әdebiyetining ozyq ýlgilerimen bala kezimde tanysu baqytyna  osylay ie boldym. Áli esimde, M.Lermontovtyng «Bizding zamannyng geroyy» degen povesin birneshe qaytara oqyghanym bar. Óitkeni búl povesti mektep oqushysy bolghan maghan óte kýrdeli boldy. Endi oilasam, sol kezde oqyghan shygharmalar mening ruhany dýniyeme sanylau týsirip, jýregime bir dәn tastap ketipti.

–  Ádebiyet aidynyna bala kezinizde-aq qarmaq tastap ýlgirgen ekensiz ghoy?

– «Qaranghy» atty tyrnaq aldy әngimemdi 1954 jyly jazdym. 1961 jyly «Baqyt» atty әngimeler jinaghym jaryq kórdi. Sodan 1963 jylgha deyin «Student syrlary» qatarly bir top әngimelerim men lrikalyq ólenderim jariyalandy. Osylay mening shygharmashylyq ómirim jalghasyn taba berdi.

– Qytay qazaq әdebiyetinde roman janryna alghash bolyp týren salghan jazushynyng biri – sizsiz. Olay deytinim – 1979 jyly jazushy Jaqyp Myrzaqannyng «Arman asuyndasy» men sizding «Jondaghy joryqtar» atty romanynyz irkes-tirkes baspadan shyqqanyn jaqsy bilemiz. Sol «Jondaghy joryqtardy» Júmabay Bilәlúly siyr baghyp jýrip jazdy» degen sózdi estigenim bar. Sonyng anyq-qanyghyn óz auzynyzdan estisek…

– Sizder jaqsy bilesizder, Qytay sayasatynda beyne audaryspaq sekildi ýlken tónkeris oryn aldy. Búl qúiyn meni de ilip әketti. Ókimet qyryna alynghanym da ras, siyr baghyp jýrip jasampazdyqpen ainalysqanym da ras. Sol solaqay sayasattyng jýrektegi tony jibigenimen, denege salghan tanbasyn óshiru mýmkin emes eken. Temirdi qyzdyryp, taydyng sanyna basqan tanba keyin ózi ólse de, terisinde qalyp qoyatyny sekildi.  Eng bastysy – men de bir últtyng ókili bolghandyqtan sol zúlymat jyldardaghy qoghamdyq jaghdaydy әdebiyet arqyly beyneleuge tura keldi. 1979 jyly nauryzda «Shynjan» gazetinde «Jondaghy joryqtardyn» birneshe tarauy basyldy, әri roman Beyjindegi «Últtar» baspasyna basugha jiberildi.  Oghan qosa sol jyly Shynjang prozasyndaghy túnghysh lrikalyq shygharmam «Keshken kýnder»  jaryq kóredi. Alayda búl kez «mәdeniyet zor tónkerisinin» songhy mezgili bolghandyqtan key nәrseni sayasatqa sidyryp aitugha tura keldi. Al jana ózing aitqanday alghashqy roman bolghandyqtan әdebiyetke shólirkirep otyrghan júrt jyly qabyldap, qyzyghyp oqydy. Odan keyin mening shygharmashylyghym mýlde basqa soqpaqqa týsti.

– Ol qanday jol edi?

– Qytaydaghy últshyldargha qarysy kýres, 1966 jylghy «mәdeniyet zor tónkerisine» jalghasqan әsire solshyl sayasat Shynjang qazaq әdebiyetin jórgegindi túnshyqtyrsa, al neshe myng jyldyq tarihy bar hanzu әdebiyetinde ayaghan joq, qúrdymgha jiberdi. Qalamgerlerdi últqa, nәsilge bólgen joq. Jappay kýreske alyp, qudalady. Aldy  týrmege toghytyldy. Demek, búl shaq «balapan basyna, túrymtay túsyna» ketken zaman boldy ghoy.

Reformator Dyng Shauping biylikke kelip sayasat onalghannen keyin, 1982 jyly Beyjinde Qytay jazushylarynyng alghash bas qosuy ótti. Sonda hanzudyng ataqty aqyny Go Moro: «20 jyldan beri jazghandarymnan bezdim», – deddi. Mine, kórdiniz be sol kezde hanzu әdebiyeti de osynday kýige týsken-tin. Dyng Ling degen әiel jazushy sonda kóz jasyna erik berip edi. Búl jinalysqa qatysqan qalamgerlerdin  jýregi qan jylaghanyn sezinu qiyn emes. Keybir suretkerler tabighatynda, ruhynda bar mýmkinshilikterdi paydalana almaghanyna nalydy.

Ádebiyet pen sayasat degen eki týrli nәrse ghoy. IYdeologiyalyq әdebiyet degen bolady, kórkem әdebiyet degen bolady. Mine, 1982 jyldan keyin әdebiyetti sayasattan qyspaghynan qútqarghan bir jayma shuaq zaman tua bastady. Shyny kerek, búl kezdesu mening de kókeyime sәule týsirdi. Ádebiyet – óte kýrdeli, óte kiyeli nәrse. Men jalan, jenil-jelpi jazugha bolmaytynyn týsindim. Shygharmany qarymyng jetse oqyrmangha ne ghúrlym kóp qatparly etip beru kerek, qúddy qyryqqabat sekildi dep oiladym. Qyryqqabattyng qabyghyn arshy berseniz eng sonynda ózegine jetesiz. Sol ózek qabyghyna qaraghanda óte tәtti bolady. Naq sol siyaqty qogham kýrdeli, adam ómiri kýrdeli. Osy maqsatty jýzege asyrudy, aldymen әngimelerden bastadym. Alghashqy әngimem «Aspan serisi» hanzu tilinde shyghatyn «Últar әdebiyeti» jurnalynda jariyalandy. «Ýsh qiyq» degen әngimem japon tiline audaryldy. Búdan keyin poveske, odan ary romangha kóshtim. Jalandyqtan kýrdelikke, tayazdan terendikke tarttym… Mening romandarymda bir jeli emes, eki-ýsh jeli qatar jýredi. Eng sonynda barlyghy bir arnagha toghysady. Oqyrmangha qajetti bir nәrse aitylady.

Qytay últtar әdebiyetin zertteushi, synshy, professor Ching Bayjýn sondyqtanda: «Júmabay shygharmalary tayazdan terenge, kóp qatparlyqqa qúlash úrghan zamanymyzdyng shoqtyghy biyik tuyndylary qatarynan oryn aldy» dese, ol jәne 1987 jyly Shanhay Qoghamdyq ghylym akademiyasy shygharghan «Qytay jazushylar qybylamasy» atty kitapqa «Júmabay Bilәlúly ózining últtyq qazynasyn qazirgi zaman modernizm әdebiyetining dengeyine kótere bildi» dep baghalady. Býginge deyin mening әdeby tuyndylarym turaly hanzudyng Ching Bayjýn, Shyng Uy, Jang Uy syqyldy belgili synshylary men әdebiyet tanushylar jazghan pikir-maqalalardyng ózi «Terendik» degen jeke kitapty qúrap otyr.

–  Mýmkin sizge batystyng modernizm әdebiyeti yqpal etken bolar?

–Maghan modernizm әdebiyetining әseri boldy deytindey men onday shygharmalardy zerdelep oqyghan emespin. Tipti, solargha úqsap jazayyn degen oy mende bolghan da emes. Mening bir biletinim – oiyma ne keledi, sonny jazamyn. Neghúrlym erkin jazugha tyrysamyn. Aqiqatyn aitqanda, әdebiyet teoriyasyna baghynbadym. Oghan bir kirip alsan, shyghuyng qiyn. Ol jaghyn men jaqsy bilemin.

–  Erkin shygharmashylyq jemisi sol tuyndylarynyzdy atap ótseniz?

–  «Aspan serisi» әngimesinen keyin art-artynan «Ýsh qiyq», «Neke», «Sýri qar», «Bileu», «Zәngining ruhy», «Shanqan boz» degen sekildi әngimeler men «Ólmesting kýnin ber», «Qonyr taudyng kýngiri», «Aqseleu» qatarly povester men «Dala torghaylary», «Arular» qatarly romandardy jazdym.

–  «Arularda» qanday ómir beynelengen?

–Baransha degen rudyng bir jesir әielining taghdyry. Kýieui ólgen song aghayyndary onyng túrmys-tirshiligin qamdaydy. Eginin salyp beredi, malyn baghyp beredi, otyn-suyn әkelip beredi. Jesirlerine osylay qamqorlyq jasaytyn bolghan. Ol kezde bizding qazaqta qayyrshy, jetim-jesir degen joq. Eger bir ruda qayyrshy bolsa, basqa rudyng bii kelip «Pәlenshening bala-shaghasyn nege qanghyrtyp qoydyndar» dep betine basatyn bolghan. Sol әngimeni aitqyzbau ýshin әrbir ru jetim-jesirin baghatyny ras. Osyghan qarap otyrsan, búryn әielder tendigi bolmady degenge kim senedi.

Áyelding keyingi taghdyryna kelsek, ol jer iyesi, mal iyesi atanady. Ol últshylshdyqqa qarysy kýres nauqanyna ilinedi. Óitkeni biylik auysty, qogham ózgerdi. Kerisinshe azghyndau payda boldy. Moraldyq jaqtan, túrmystyq jaqtan adamdar azghynday bastady. Osynyng bәri «Arularda» әiel ómiri, әiel taghdyry arqyly ýsh jelimen tartyldy. Atap aitqanda, ýsh qogham – ýsh taghdyr. Birinshi jeli – azattyqtan búrynghy jesirlerding taghdyry, ekinshi jeli – azattyqtan keyingi jәne naryqtyq ekonomika kezindegi arulardyng taghdyry. Qabyrghada suret iluli túr, suretke shybyn-shirkeyler qújynap qonyp alghan. Al sol shybyn-shirkeylerdi bir juan bas kóbelek qyrshyp, týtip jey bastaydy; búl – ýshinshi jeli. Romanda әiel tandap jýrgen bir sot bar. Álgi kóbelek sotyng basyna sart etip qonady. Sot sol jerde til tarpay, jan tapsyrady. «Qúran kәrimde» jan alghysh jebireyil әr týrli beynemen kelip adamnyng janyn alatyny turaly aitylady ghoy. Men sony osy jerde paydalandym. Jesir әiel osy óte kýrle zamanda  azbady, otbasyn saqtap qaldy, ruyn saqtap qaldy, últyn saqtap qaldy. Álgi sot myna beybit kýnning ózinde azyp ketti. Sondyqtan ol óluge tiyisti. Jebereyil onyng janyn erte alugha mindetti. Kýrdeli jeli dep otyrghanym osy. Men osy jesirlerding alasapyran ómirin beru arqyly últtyng taghdyryn kórsetuge tyrystym.

–  Hanzu tilin jaqsy bilesiz be?

–  Jaqsy bilemin. Alayda shygharmalarymdy hanzu tilinde jaza almaymyn. Qytay jazushylary men әlem qalamgerlerining ozyq tuyndylaryn sholyp otyramyn. Solardan sәule, sanalau izdeymin. Taba alamyn ba, taba almaymyn ba? Mýmkin tapqan da shygharmyn. Esinizde bolsyn, ózgeler shygharmasynan sanylau taba almaghan jazushy túnshyghyp qalady. Hanzularda «iyeshin» degen sóz bar. Tura maghanasy – «qara niyet». Al balamasy – «batyldyq», «jýrektilik», «kózsiz batyrlyq»,   «tәuekelshildik» degenge keledi. Eng bastysy mende osy batyldyq boldy. L.Tolstoydy tughan – orys, Hemingueydi tughan – nemis, M.Áuezov pen O.Bókeydi tughan – qazaq. Al meni de tughan – osy qazaq qoy. Qúday bergen aqyl-parasat, talant, bilim bar. Men Qytaydyng azattyqtan búrynghy, keyingi ómirin jasy bilemin, naryqtyq ekonomikasyn da bir kisidey basymnan ótkizdim. Osynda múrat, ýlken ýmitpen әdebiyet әlemimdi aiqyndap, qol tanbamdy bólekshe qaldyrghym keldi.

–  Álem jazushylarynan kimdi oqisyz?

–  Ol endi әrqily. Japonyanyng bir keremet jazushylary bar. Solardy jii oqyp túramyn. Olardyng úsaq nәrseni ilip әketip, ýlken dýniyeni qozghaytyny maghan qatty únaydy. Sol kishkene detalidan-aq japon últynyng ar jaq-ber jaghy kórinip qalady. Bizding qazaq prozasynda a degende tabighat suretin berip, sodan song ol adamnyng arjaq-berjaghyn týsindirip jatatyn bir dәstýr bar ghoy. Búl japondyqtar da joq.

–  Qazaqstan qalamgerlerinen kimderdi joghary baghalaysyz?

–Qazaq әdebiyetining klassikteri – Beyinbet Mayliyn, Múhtar Áuezov, Sәbit Múqanov, Ghabit Mýsirepov, Iliyas Esenberliyn, Ghabiyden Mústafin jәne Ábdijәmil Núrpeyisovter óz aldyna. Oralqan Bókeyding shygharmalarynda batyldyq, terendik bar. Ol sotsiyalistik qoghamdaghy qazaq últynyng taghdyryn ózgeshe beyneleydi.  Prozasynda dýnie әdebiyetining iysi bar. Onyng M.Sholohovty pir tútqanyn shygharmalarynan bayqau qiyn emes. Búl – O.Bókey M.Sholohovqa eliktep jazdy degendi bildirmese kerek. Ol osynysy arqyly ózinshe bir qúbylys jasaghan. Onyng jazushylyq sheberligi men tereng oilylyghy da sonda jatyr. Eger Oralhan әlem әdebiyetting tórinen oiyp túryp oryn alsa, oghan tanghalmanyz. Óitkeni onyng shygharmalarynyng bitimi bólek. Sol sebepti әlem әdebiyeti ony jatsynbay qataryna alatynyna mening senim kәmil.

Dәl qazir jazyp jýrgenderding arasynda basqalarda joq keybir kórkemdik, kýrdeli nәrseler  Qabdesh Júmadilovte bar. Qabdeshti jerlesim bolghandyghy ýshin maqtap otyrghanym joq. Ol M.Áuezov dәstýrin jalghastyrushy, janghyrtushy qalamger. Eki elding de ómirin jaqsy biletin súnghyla jazushy. Qabekeng shygharmalarynyng ózgesheligi de osynda shyghar. Jaqynda «Qazaq әdebiyetinen» «Donjuan qoraz» degen әngimesin oqydym, kórkemdigi óz aldyna, terendik bar.  Qabekeng osy jýrisinen tanbasa, әli talay jauhar tuyndylardy dýniyege alyp keleri sózsiz.

–  Jas jazushylar turaly ne aitasyz?

–  Qazaqstannyng qazirgi jas jazushylary әli ómir kórip ýlgirgen joq. Ómirdi endi kóre de almaydy. Búrynghy ómir qayta ainalyp kelmeydi. Ol jeti qabat jerding astyna ketti. Qazaqtyng búrynghy shyrayly, qúnarly tili sonymen birge jerlendi. Ol tildi endi tirilte almaydy. Sol ýshin kesek tuyndy, úly shygharma tuuy eki talay. Mýmkin tuatyn da shyghar. Óitkeni tәuelsiz Qazaqstanyng 20 jyldyq tarihyna keninen arylasyp, búl el qayda bara jatyr? Basta qalay boldy? Últtyng taghdyry ne bolady? dep astaryn sóge alatyn talat iyesine Qúday sәule týsirgen bolsa, birer erekshe roman jazylatyn shyghar. Biraq men bayqaymyn búrynghy qorap, búrynghy shenber, búrynghy úghymnan, qazaqstandyq qalamgerler әli aryla almay jýrgen sekildi. Sondyqtan eldi eleng etkizerdey kesek tuynda jaqyn arada tuylmaydy.

–  Jazushylardyng deni tarihy roman jazghanda tarihy shyndyqqa sýienbey, bireuden estigeni boyynsha nemese ózi biletin derek boyynsha jazyp jatady. Búl – dúrys pa?

–  Dúrys emes. Kórkem әdebiyet pen tarih degen bólek nәrse. Sondyqtan ekeuin  de óz ornymen beru kerek. Iliyas Esenberlinning bir ereksheligi tarihty ainytpay berdi. Pәlen patysha pәlen jyldyng pәlen aiynnyng pәlen kýni bәlendi býitken degen sekildi. Al ózge jazushylar tarihty zerttemey, ózining shala-púla bilgenimen bәrin sypyra toghytady. Óstip qoyyrtpaq jasaytyndargha ne aitugha bolady? Tipti keybir tarihy túlghanyng erekshelikterin óz keypkerlerine telip jiberetinin qaytesin. Búl – tariyhqa jasaghan qiyanat qoy. Dýnie әdebiyetin zertteushiler tarihy romandy kórkem әdebiyet dep eseptemeydi. Kerisinshe «Mynau ózi – tarih pa, joq kórkem әdebiyet pe?» degen súraq qoyady. Kórdiniz be? Mening songhy kezde jazghan «Jel shynystan túrghanda» degen tarihy romanym bar. Sol ústanymnan tabyldym dep oilaymyn.

Qytayda býginge deyin 200-ge tarta roman jaryq kórdi. Bizde ana auyldy ekinshi auyldyng úrylary shauyp keletin jaghdaylar kóp bolghan. Múny qazaq «barymta, úrlyq» deydi. Múnday top bastaushylardy bir rudyng batyry deuge bolar, biraq últtyng batyry deuge kelmeydi ghoy. Tipti, olarda batyr bolayyn degen niyet te joq. Tek bir kýndik qúlqynynyng qamy ýshin jasaghan tirlik. Bizde Batyrqan Qúsbegin degen jazushy bar, «Zúqa batyr» degen roman jazdy. Romannyng bas keyipkeri Zúqa Zaysannyng jylqysyn shauyp Altaygha ótkizedi, al Barkólding jylqysyn Altaygha ótkizedi degendey... Óstip jýrip bir ruly elin asyraydy. Onyng kisiligi de, erligi de osy jerde. Múny nege mysalgha alyp otyrmyn. Óitkeni, Shynjandaghy tarihy romandardyng deni osynday sipatta. Sondyqtan beseui desem az bolar, on roman tarihta qalyp jatsa sonyng ózi jetip jatyr. Sondyqtan kez kelgen qalamger tarihy shygharma jazughanda ýlken dayyndyqpen, jauapkershilikpen baru kerek. Óitkeni әdebiyet – erikkenning ermegi emes.

–  Qatelespesem Qabanbay batyr turaly roman jazghan eki jazushyny bilemimiz.  Biri – Qabdesh Júmadilov, ekinshisi – Zeynolla Sәnik. Siz osy eki  shagharmany oqydynyz ba?

–  Qabdeshting shygharmasyn oqydym. Al Z.Sәnikting romanyn oqy almadym. Reti kelgen song Zeynollagha qatysty bir әngimeni aita keteyin. Tarbaghatayda Beysenbay Núrsadyq degen óte bilgir shejireshi boldy. Kózi tirisinde ol kisi maghan kelip: «Júmabay, mynany jurnalgha jariyalaytyn shygharsyn» dep «Qabanbay shejiresinin» qol jazbasyn berip edi. Amanatqa qiyanat jasamayyn dep «Tarbaghatay» jurnalyna shetinen jariyalap jýrgende Zeynolla Sәnik Ýrimjiden Beysenbaygha: «Qabanbay shejiresin» maghan bersen, kitap qylyp shygharayyn», – dep bir danasyn alyp ketipti. Keyin Beysenbay Núrsadyqtyng janyna óz aty-jónin tirkep bir kitap shygharghan boldy. Endi estisem, sol kitapty Z.Sәnik óz atymen Qazaqstanda jariyalapty. Olay isteuge bolmaydy ghoy.

–  Qytay qazaq әdebiyetinedegi 200-ge tarta roman jazghan qalamgerlerding arasynda jas jazushylar bar ma?

–Mandytyp jazghan jas jazushylar joq. Ángime, povesti jazyp jylt etip, kórinip qalatyndar bar. Qytaydaghy naryqtyq zkonomikanyng bastalghanyna 30 jyl ótti. Alghashynda bizding últ búghan tosyrqay qarady. Osy tasqyngha betpe-bet kele almay joq bolyp keter me eken degen qorqynysh bolghan mende. Qúdaydyng qúdyretimen bizding últ naryqqa bet búrdy, a degende qatardan qaldy, keyin quyp jetti. Osynday ómirdi óreli kórsetetin jastar qatargha qosyldy. Osy naryqtyq ekonomikadaghy qymquyt iyirimderidi, qazaq intellegensiyasyndaghy azghyndau men atqarushy biylik basyndaghy pendeshilik bolymysty әshkerleytin birer-saran qalamger shyqty. Aqyndar aitysy qatty órken jayyp keledi. Búryn syzyp bergen sheberding ishinde auylyn, әkimin maqtap aitsa, endi ashyq syngha ketti. Ásirese jastar ashyq aitatyn boldy, boy bermeytin boldy. Qalamgerler de sol dәrejege jetti. Ýmit bar. Biraq búdan – jogharyda aitqanday kesek shygharma tuyluy eki talay. Óitken...

–  «Synnyng anasy – shygharma» demekshi, әdeby shygharma bar jerde syn da boluy kerek qoy. Sizder de synshylar bar ma?

– Hanzudyng synshylary jetip artylady, al qazaq synshylary da joq emes, bar. Biraq batyl aitatyn synshy óte az. Qazir Túrghanbay Orazbayúly degen bir jaqsy synshy shyqty. Búryn memlekettik qyzmette istegen jigit eken, qyzmetin tastap, әdeby syngha biraq ótti. Shalaghaylyqty shetinen soyyp jatyr. Biylghy «Shúghyla» jurnalynyng 8-sanynda onyng bir jyldyq povesterge jazghan syny jariyalandy. Syn dep sony aitugha bolady.

–  Óz basym synshyny shygharmanyng artyqshylyghyn dәriptep, kemshiligin kórsetip, avtorgha jol silteytin baghdar sham dep esepteymin. Bizde jerlestigine, tamyr-tanystyghyna, lauazymyna qarap shygharmasyn jer-kóke sidyrmay maqtap jatatyndar bar. Tipti, birining shygharmasyn biri maqtap qarymtaqaytaratyn qalamgerler de joq emes. Sizderde múnday әdet úshyrasa ma?

–   Hanzu qalamgerleri shygharmasyn maqtasa, qúp kóredi, al syngha alynsa, jek kórmeydi. Synshylardyng qalamyna ilingenin maqtan etedi. Al qazaq qalamgerlerine tәn sen aitqanday nashar ahual biz de bar. Maqtasang – senen jaqsy adam joq, al synasang ekinshi kórmestey bolyp ketedi. Bizdegi jәne bir úyatty is – búryn biylikte bolyp, keyin demalysqa shyqqandar «men pәlen uaqytta pәlen nәrse istegenmin, әitkem, býitkem» dep kitap jazatyndardyng qatary kóbeyip ketti. Jazghandary – kórkem әdebiyet emes, ne ondy ocherikter jinaghy da emes. Bar bolghany – ózining biylikte jýrgenin jazyp qaldyrghan estelik sekildi bir nәrsesi. Al osyny shimirikpey maqtaytyn jazushylar shyqty. «Syn» degen naghyz syn bolu kerek. Sondyqtan synnyng bedelin týsirmeuge tyrysu kerek. Ol synshynyng aryna baylanysty.

–  Qazaq әdebiyeti toqyraugha úshyrady deushiler bar. Búl pikirmen kelisesiz be?

–  Jalpy qazaq qoghamynda toqyrau bar. Ásirese, Qazaq elining ruhany әleminde  toqyrau basym. Ana eski memleket qúrdymgha ketti, jana memleket qúryldy. Jana qogham jәne bir biyik beleske shyghyp, qazaqtyng kósh bastar jana intellegensiyasy payda bolghansha, úly túlghalar qalyptasqansha, әdebiyette osynday bir mezet toqyrau bolatyny da shyndyq.

– Bizdegi jaghday osynday desek Qytaydaghy az últtar әdebiyeti hanzu әdebiyetimen qatar damyp keledi deuge bola ma? 

– Hanzular búryn últtyq әdebiyet degende ózderin ghana aitatyn. Qazir «az últtar әdebiyeti» degendi auyzgha ala bastady. Óitkeni, az sandy últtardan talatty jazushylar shyqty. Tiybette Alay degen keremet jazushy bar. Tarihta 400 jyl biylik jýrgizgen, qazir joghalyp bara jatqan últ manjúrden hanzu tilinde jazatyn 13 aqyn-jazushy bar. Sol sekildi qytaylar moyyndaghan qazaq qalamgerleri de joq emes. Qytay biylghy jyldy «Az últtar әdebiyeti jyly» dep jariyalady.

–  Sh.Aytmantovtyng shygharmalarynan M.Sholohovtyng súlbasy bayqalyp qalady...

–Ekeuining arasynda ýlken paryq bar. Sh.Aytmantovtyng shygharmasynyng basyn bir oqyp, ortasyn bir sholyp, sonyn bir oqysang ne aitpaqshy bolghanyn bile qoyasyn. Biraq Shynghys ýlken oilar aitqan. Al M.Sholoqovtyng bir jolyn attap kór, seni adastyryp ketedi. Onyng shygharmalary beyne bal sekildi. Oqyrman balgha qonghan ara sekildi maltyghyp shygha almay qalady. M.Sholohovtyng qúdyreti osy jerde. Óte tereng jazushy.

–  L.Tolstoy men M.Sholohovtyng erekshelikteri nede dep oilaysyz?

–  M.Sholoqov L.Tolstoydyng izine týsken, biraq yrshyp shyghyp ketken. Múnday sekiru O.Bókeyde de bolghanyn jana aittym. Shynjanda Omarghazy Aytanúly degen jazushy bolghan, eki romany bar. Ózining bólek syloby bar jazushy. Ol kisi Balzakting izine týsip, keyin ózinshe bir jol tauyp ketken. Múny jazushylyq sheberlik deydi. Demek, jazushyda mol bilimmen birge izdengishtik, bәsekelestik bolu kerek. Bolmasa eldi eleng etkizerliktey salmaqty, kórkem dýnie tuylmaydy.

– Synshy, prozashy, filologiya ghylymynyng doktory Rymghaly Núrghaly «Ádebiyetting damu sipaty» degen maqalasynda januarlar turaly jazghan Djek Londonnyng «Aq auyz» degen romanyn talday kelip: «Múhtar Áuezov «Kókseregin» oqyghanda esinizge osy shygharmalar týsedi. Salystyryp, birin-birin baylanystyra qaray bastaysyz. Áuendes kórinister. Ýndes saryndar, rendes boyaulardy tabu qiyngha soqpaydy... Búl bir jazushy ekinshi jazushydan jiyendik jasap, op-onay kóshirip ala salghan dayyn sujet, ózgermes qalyp emes, qúbylys sipatynan, obekti ereksheliginen tughan jalpy erekshelik» deydi.  Soghan qaraghanda bir-birinen sәule izdeu qas sheberlerde bolatyn әdet sekildi.

–  Sen «Kókserekti» jaqsy eske saldyn. M.Áuezovtyng osy povesin bala kezimde oqyghanda,  «Búl kisi nege qasqyrdyng sonyna týsip alghan» dep tanghalghanym bar. Sóitsem ol kisining shygharmasynyng arjaghynda ýlken oilar jatyr eken. Januarlar turaly Krylov ta, Abay da jazghan. Mәselen, M.Sholohovtyng «Qúlyn» degen әngimesi bar. Sh.Aytmatov ta jazdy. Á.Kekilbaevting «Bәige torysy» bar. Sodan men januarlar turaly ózimshe jazugha kiristim. Alghashqy әngimem – «Zengining ruhy». Jotanyng ýstinde bir top siyr ýiezdep kýiis qaytaryp túrady. Ananday saydan bir jas búqa olargha kelip qosylady. Myng degenmen iysi bóten ghoy. Mynau sýzip kep jiberedi, anauda sýzedi. Jas búqa tarq etip osyryp edi, bәri jabylyp sýzgileydi. Kóp syiyr qoysyn ba, ony sýzgilep óltirip qoyady. Sonyng arasynda moynyn iyin aghash qajaghan, túiaghyn tas tilgilegen ýlken ala ógiz bar. Álgi ógiz ólgen jas búqany iyiskep alyp ókirip jylaydy. Bar-jaghy osy. Adamzat ómirine úlasyp jatqan joq pa? Hayuanattar turaly bir top әngimelerim bar. Ángimeler januarlar turaly bolghanymen, odan bir últtyng qily tarihyn da kóruge bolady. Adamdar ómiri  kórinedi. Biraq osy әngimeler ishinen bir adamdy taba almaysyn.

«IYleu» degen әngimem 30 jyl búryn shyqty. Jauyn  jaughannan keyin qúmyrysqanyng iyleuin su basyp ketedi. Birjerden qonyr qúmyrysqa, ekinshi jerden qyzyl qúmyrysqa, al ýshinshi jerden qanatty qúmyrsqa bosyp shyghady. Bastaryna apat týsken ýsh qúmyrsqa birigip kelisken iyleu jasaydy. Sodan son  birneshe jyl saltanat qúrdy. Ósip-ónedi. Bir kýni iyleuding janynan ótip bara jatqan jylandy bas salyp, búlpr bir minuttyng arasynda ishine ýnlip kirip ketedi. Eng sonynda bir an qúmyrysqalardy tilimen jalap, týgel jep qoyady. Múny sen «iyleu» deseng de bolady, tabighy «apat» deseng de bolady, bir últtyng «taghdyry» deseng de bolady. Ádebiyet degen osy. Mening «IYleuimdi» bәzbir adamdar: «Búl – kerttartpa shygharma. Júmabay dýniyejýzindegi qazaqtardyng basyn qosayyn dep jýr», – degen pikir aitty.

–  Qytay jazushylar odaghynyng Tóralqasynyng qúramynda eki qazaq qalamger bar eken. Sonyng biri – aqyn Shәken Onalbay bolsa, endi biri – siz ekensiz. Osynday lauazymgha ie boluynyzdyng syry nede dep oilaysyz?

–Sebebi, mening әngimelerim men povesterim týgel derlik hanzu tilinde audarylyp boldy. Bir romannym hanzu oqyrmanjarynyng kóbining qolynan tabyldy. Jay ghana tabylyp qalghan joq, synshylar joghary bagha berip nasihattady. Ol turaly jogharyda aityp kettim.

Hanzu últy – óte kóregen últ, órkeniyetke bet búrghan últ. Qytaydyng ýlken intelegensiyasy bizge ong kózben qaraydy. «Sen – pәlen rusyn, pәlen últsyn» demeydi. Sening talattyna tәnti bolady. Qolynnan shyqqan shygharmana qarap baghalaydy. Sening kisiligine tәnti bolady. «Arular» romanymdy «Jesirler» dep audardy. Sol roman meni sýirep alyp biyikke shygharyp ketti. «Dala torghaylaryn» belgili audarmashy Qaysha Tabarikqyzy tәrjymalap bolyp, qayta qarap jatyr.  Búryn Qytay әdebiyeti týrli izmderge әbden bulyghyp, túnshyghyp qalghan bolsa, endi odan arylyp taza әdebiyet týzep, әlemdik arenagha jol tartty.

–  «Dala torghaylarynda» ne aitylady?

–  Qazan tónkerisi kezinde aqtardyng Dutov, Anenkov jәne Bakshov degen ýsh myqty generaly Qytaygha 10 myng әskermen qashyp ótedi. Tarbaghataygha Bakshov degen generel barghan. Qyzyldar tynysh jatsyn ba, artynan quyp barady. Eki jaq soghysyp qyzyl qyrghyn bolady. Qytaydyng sol kezdegi әkimshiligi qyzyl ýkimetke bolysady. Jiyp aitqanda, aqtar men qyzyldardyng atynyng túyaghynyng astynda qalyp, torghayday tozghan – qazaqtyng taghdyry turaly. Keyin Bakshov qashyp, syrtqy Mongholiyagha ótip ketedi.

–  Siz Qytaydyng qanday memlekettik syilyqtaryn aldynyz?

– Qytayda memlekettik syilyq degen joq. Sol dәrejeles Qytay Jazushylar odaghynda – «Túlpar syilyghy», «Lu Shin әdebiyet syilyghy», «Shúghynyq syilyghy» jәne «Az últtar syilyghy» degen syilyqtar bar. Men ýsh syilyqqa da ie boldym. «Ata dәuleti» kitabym, 1987 jyly «Az últtar» syilyghyna, «Neke» atty әngimem 1989 jyly «Shúghynyq» syilyghyna, «Sýri qar» kitabym, 2002 jyly «Túlpar» syilyghyna ie boldy. Al «Keshken kýnder», «Jondaghy joryqtar» aty kitabym Shynjannyng birinshi, ekinshi dәrejeli tandauly әdeby tuyndysy syilyghyn aldy. Qazir Qytaydyng 1-shi dәrejeli jazushy ataghyn aldym jәne memleket dәrejeli ýzdik mamanmyn.

Qytay jazushylar odaghy men Shynjang jazushylar basqarmasy birlesip 2007 jyly 15-shilde mening jasamnpazdyghym turaly ghylymy konferensiya ótkizse, biylghy tamyzdyng 20-nan 23-deyin Beyjinde (Jazushylar odaghynda) jәne mening shygharmam turaly ghylymy talqy jinalysy ótip, bayandamalar oqyldy.

–  Qazir nemen ainalysyp jýrsiz?

– Jazushy jasy kelgende óz órisin sholady. Kәdimgi arqandauly at syqyldy. Aman qalghan tamyr-týbirdi qaytadan mújysam bola ma, joq pa degen san oida bolasyn. Esti jazushy, әriyne, qaldyqty mújymaydy. Sol sekildi órisimdi tauysyp aldym ba dep keyde qatty saqtanam. Biraq ýkimet meni kәsiptik jazushy dep jeke kense berip, otyrghyzyp qoydy... Issapargha shyqsam, qarajatymdy kóteredi. Qúday qalasa, densaulyq bolsa, alda kóre jatarmyz...

–  Songhy súraq: jaqynda Hu Hunbao degen hanzu qalamger qazaq últtynyng namysyna tiyetin maqala jazypty. Búl turaly siz ne aitasyz?

–  Múny men Almatygha kelgennen keyin estidim. 1987 jyly osy syqyldy  jazushy symaq arsyz bireu «Alystaghy aq otau» degen povesti jazyp qanymyzdy qaraytyp edi. Sonda ol óz kýnәsin moyyndap, qazaq halqynan keshirim súrap әzer qútylghan bolatyn. Sondyqtan búl da ózining layyqty jazasyn alady dep oilaymyn.

– Ángimenizge rahmet!  

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly                             

Súhbat 2012 jyly alynghan.

Abai.kz