«Қазақ әдебиеті»: 2010 жылы мә­дениет, өнер және тарихи мұ­ра­ларды сақтау, дамыту жөніндегі мем­лекеттік саясатты жүргізу мә­се­лесіне байланысты «Нұр Отан» пар­тиясының қасынан «Мирас» қо­ғамдық Кеңесі құрылғанынан ха­бардармыз. Кеңестің алдына қойыл­ған міндет – мемлекеттік ор­гандар мен азаматтық қоғам және ұлт зиялыларымен келелі тал­қылаулар жасау арқылы елдегі мә­дениет саясатын жандандыру бо­латын. Осы Кеңесті басқару, үй­лес­тіру жұмыстары сізге жүктелді. Сұх­батымызды осы Кеңестің ба­ғыт-бағдары, мақсат-міндетінен бас­тасақ.
Мәулен Әшімбаев: «Нұр Отан» партиясының жанынан құрылған «Ми­рас» қоғамдық Кеңесі зиялы қауым өкілдерімен ақылдасатын, пі­кірлесе келе ортақ ұсыныстар дайындайтын үлкен алаң. Бұл Кеңес­ке төрағалық етуді партия бас­шылығы маған жүктеді. Осыдан аз ғана уақыт бұрын біз биылғы жыл­дың алғашқы отырысын өткі­зіп, алдағы жоспарларымызды бе­кітіп алдық.

«Қазақ әдебиеті»: 2010 жылы мә­дениет, өнер және тарихи мұ­ра­ларды сақтау, дамыту жөніндегі мем­лекеттік саясатты жүргізу мә­се­лесіне байланысты «Нұр Отан» пар­тиясының қасынан «Мирас» қо­ғамдық Кеңесі құрылғанынан ха­бардармыз. Кеңестің алдына қойыл­ған міндет – мемлекеттік ор­гандар мен азаматтық қоғам және ұлт зиялыларымен келелі тал­қылаулар жасау арқылы елдегі мә­дениет саясатын жандандыру бо­латын. Осы Кеңесті басқару, үй­лес­тіру жұмыстары сізге жүктелді. Сұх­батымызды осы Кеңестің ба­ғыт-бағдары, мақсат-міндетінен бас­тасақ.
Мәулен Әшімбаев: «Нұр Отан» партиясының жанынан құрылған «Ми­рас» қоғамдық Кеңесі зиялы қауым өкілдерімен ақылдасатын, пі­кірлесе келе ортақ ұсыныстар дайындайтын үлкен алаң. Бұл Кеңес­ке төрағалық етуді партия бас­шылығы маған жүктеді. Осыдан аз ғана уақыт бұрын біз биылғы жыл­дың алғашқы отырысын өткі­зіп, алдағы жоспарларымызды бе­кітіп алдық.
Жалпы, бұл Кеңес бас қосып, шәй ішіп, ара-тұра әңгіме қозғап қойып, бір-бірімізге жылы жымиып, ар­тынан тарап кететін алаң емес, қо­ғамдық өмірімізге, мәде­ниет пен ру­ханиятқа қатысты өткір талдап-таразылап Парламент пен Үкіметке нақты ұсыныстар дайындайтын мін­бе болу керек. Өткен жиында біз бірнеше бағытта жұ­мыс істеуге ке­лістік. Бірінші, қазақ тіліндегі оқу­лықтардың, қа­зақ тілін үйрететін оқу-әдіс­те­мелік құрал­да­рының сапасын арт­тыруға қатысты Үкіметке нақты ұсыныстар беру. Ашық айту керек, бұл бүгінгі таңда зиялы қауым, ата-аналар және түрлі қоғамдық ұйымдар тарапынан өткір сынға алынып келе жат­қан күрделі мәселе. Арнайы қа­был­данған мемлекеттік бағ­­дарламаға сәйкес 2020 жылы Қа­зақстан халқының 95 пайызы қа­зақша сөйлеу керек. Ол межеге ал­ты жыл ғана қалды, ал «дәл қа­зір­гідей үрдістермен белгіленген мін­детке жүз пайыз қол жеткізе ала­мыз ба?» деген заңды сұрақ туа­ды.
Жалпы менің ойымша, қазақ ті­лінің қолдану ауқымын арттыру, бүкіл қазақстандықтарды қазақша сөйлету проблемасы бүгінгі күні сая­­си мәселе емес, әдістемелік мә­селе, сондықтан осы жағына кө­­бірек көңіл бөлген дұрыс болар еді. Негізгі басымдық мектеп­тер­дегі қа­зақ тілін үйрету процесін рет­теуге, дұрыстауға берілу керек.
Бәріміз де ата-анамыз, перзент­т­е­рі­міз­­дің болашағына алаңдағандықтан тәр­­бие­сіне, сабағына, оқыту сапасына ұдайы қа­рап отырамыз. Біздің тіліміз сон­шалықты бай, қуатты бола тұра, мектеп бағдарла­ма­ла­рындағы қазақ тіліндегі оқу-әдістемелік құралдарының, оқу­лық­тардың сапасы тіл үйретуге емес, тіл­ден алшақтатуға ықпал ете­тіндей әсер қалдырады. Оқулықтардың тілі өте күр­делі және заман талабына сай кез-кел­ген баланы тіл үйренуге қы­зық­ты­ра­­тын, үйіріп әкететін амал-айлалар жоқ­­тың қасы. Мәселен, бастауыш сынып оқу­шыларына классиктеріміздің ба­ла түгіл, аға буын әзер түсінетін фи­ло­со­фияға толы дү­ниелерін ұсыну шарт па? Мектеп та­бал­дырығын жаңа аттаған бүлдіршінге тым ауыр жүктемелер мін­деттеген соң, ол ба­ланың санасында «қа­зақ тілі түсінуге тым ауыр тіл екен» де­ген ұғым тумасына кім кепіл? Білім беру ісінде сапалы әдістемелер жоқ емес, тек соның тетігін тауып іске қосуымыз ке­рек. Сондықтан Кеңес кәсіби мамандармен келісе отырып, осы бағытта ке­шенді түрде жұмыс жүргізбек, нақты ұсыныстар даярламақ.
Кеңестің алдына қойылған екінші мә­селе – мәдениет саясаты. Мемлекет бас­шысы мәдени саясаттың ұзақ мер­зімді тұжырымдамасын әзірлеуді тап­сырған болатын. Осы күндері Мәдениет және ақпарат министрлігі тұжырым­да­маның жобасын жасауда, дайын болған соң Кеңесте талқыланады. Бүгін не істеу керек? Ертең ше? Өлшемдермен алып қа­ра­ғанда әлемдік үрдістегі біздің мә­де­ниетіміздің ролі қандай? Болашақта не ат­қарылуы қажет? Қоғамда мәдениет сая­сатына қатысты түрлі көзқарас бар. Мә­селен, белгілі бір топ тарихқа сүйене оты­рып, «біздің мәдени дәстүріміз өте бай, ата-бабаларымыз адамзат өрке­ние­тінің көшіне өз ізін қалдырған» деген се­кілді мақтангершілік сипатта. Ал екін­ші қоғамдық пікір: «мәдени өміріміз әлемдік даму үдерістерінен қалып барады, өз қазанымыздан әрі аса алмай отырмыз, сыртқы күштердің ықпал-әсері артып барады» дегенге келіп саяды. Сондай-ақ, өнердің түрлі саласына қа­тысты сауалдар да аз емес. «Соңғы жиырма жылда адамзаттың ортақ игілігіне айналарлық әдебиет саласында қандай ірі шығармалар жазылды?» деген сауал­дың қойылғанына да біраз болды. Ұлы классиктерсіз бұған жауап беру, әлбетте, қиын­дау. Ал қашанғы сол ұлы тұлға­лар­дың көлеңкесіне тығыла береміз? Кейін­гі жастар қандай ойда? Осы жайттарға кеңінен жауап табуымыз керек.
Үшінші мәселе, қазақтілді БАҚ-тың бү­гінгі жағдайы. Соңғы жылдарда ақпа­рат­­тық кеңістікте оң өзгерістер бар, оны айту керек. «Қазақстан» ұлттық арна­сы­ның толық мемлекеттік тілге көшуі, қа­­зақ тіліндегі «Балапан» сынды арна­лар­дың қалай құрылғанына өзім тікелей куә­мын. Дегенмен де осы жағдайлармен ақ­парат кеңістігінің мәселесі толық ше­шімін тапты дей алмаймыз. Ұлт жанашырлары мен журналистердің басын қо­сып, бұл мәселе де Кеңесте талқылан­бақ.
Төртінші, аймақтардағы, алыс аудан­дар мен ауылдардағы мәдени ошақтардың жай-күйі. Негізінен, аймақтарда тұратын қазақтар. Ал өңірлердегі мәдени тыныс-тіршілік қалай? Әрине, алыс ауылдарда кі­тапхана, Мәдениет үйлері жүйелі жұ­мыс істеп тұр деп айту қиындау. Бұл ба­­ғытта жергілікті атқарушы билік не іс­теуде? Аймақтардан арнайы өкілдер ша­қырып, қоғамдық Кеңесте арнайы зерттеу жүргізу жоспарлануда.

Өмірдерек 

Мәулен Сағатханұлы ӘШІМБАЕВ

1971 жылы Алматыда туған. Әл-Фараби атын­дағы Қазақ Мем­лекеттік Ұлттық университетін бі­тір­ген. Саяси ғылым­да­рының кандидаты.
1993-1994 жылдары Баспасөз және бұқаралық ақ­парат ми­нистр­лігінде жұмыс істеді.
1994-1995 жылдары Қазақстан Республикасы Жо­ғарғы Ке­ңес депутатының көмекшісі.
1995 жылғы маусым-қараша аралығында – Қауіп­сіздік кеңе­сі аппаратының консультанты.
1995-1999 жылдары ҚР Президенті Әкімшілігі Са­раптау жә­не стратегиялық зерттеулер орталығының бас сарапшысы, сек­тор меңгерушісі, осы орталық жетекшісінің бірінші орынбасары.
1999-2000 жылдары – Қауіпсіздік кеңесі Сараптау ор­талы­ғы­ның меңгерушісі.
2000-2002 жылдары – Қауіпсіздік кеңесі Сараптау ор­талығының меңгерушісі – ҚР Президенті жанын­да­ғы Стратегия­лық зерттеулер институтының директоры.
2002-2005 жылдары – ҚР Президенті жанындағы Ст­рате­гия­лық зерттеулер институтының директоры.
2005-2006 жылдары – ҚР Қауіпсіздік кеңесі хат­шы­сының орын­басары.
2006-2011 жылдары – ҚР Президенті Әкімшілігі Бас­шы­сы­ның орынбасары.
2012 жылғы ақпаннан бастап V сайланған ҚР Пар­ламенті Мә­жілісінің депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіп­­сіздік комитетінің төрағасы. «Нұр Отан» Халықтық Де­мок­ратиялық партиясының мү­шесі, партиялық тізім бойынша сай­ланған.
«Құрмет» орденімен марапатталған. 2003 жылы Джонс – Хоп­кинс университетінің Халықаралық зерттеулер мектебінде (АҚШ) ғылыми тәжірибеден өтті.

«Қазақ әдебиеті»: Жалпы, бұған дейін де осындай сан талқылаулар болды. Ұйым мүшелері, көрнекті тұлғалар, сая­саткерлер бас қосқан «Дөңгелек үс­тел­дерде» қозғалған мәселелердің аяқ­сыз қал­ғаны көп. Бұл сондай бір кезекті дақ­пырт болып қалмай ма?
Мәулен Әшімбаев: Мәселе сонда. Рас, көптеген қоғамдық жиындар нә­ти­же­­сіз қалып жатады. Бірақ «Мирас» қо­ғамдық Кеңесі партияның мүмкін­діктерін пайдаланбақ. Парламентте фрак­ция бар, аймақтарда филиалдарымыз бар, сол арқылы Үкіметтің нақты ше­шімдер қабылдауына әсер етуге бар­лық мүмкіндіктер бар деп санаймыз.
«Қазақ әдебиеті»: Жоғарыда ай­тылған ойдың бәрі де мемлекеттік тілге ба­рып тіреледі. Қазір қоғамда қазақ ті­лінің мәртебесіне қатысты алаңдау­шы­лық­тар аз емес. Сіздіңше мемлекеттік тіл саясаты қалай жүру керек деп есеп­тей­сіз?
Мәулен Әшімбаев: Бұл өте күрделі де ау­қымды мәселе. Осы бағытта мен бір-екі жайтқа ғана тоқталғым келеді. Мемлекет әрбір отбасының тіршілігіне ара­ласып, өз саясатын жүргізе алмайды. Сон­дықтан көп нәрсе балабақша мен мек­тепке тікелей байланысты. Жалпы, мем­лекеттік тілге қатысты іс-қимылды тым саясиландыра берудің қажеті шама­лы, бұл бағытта тек жүйелі және кон­с­трук­­тивті жұмыстар жүргізу керек. Оқу­­лықтар мен әдістемелік құрал­дар­дың са­пасы тағы да алдымыздан шығып отыр. Мен тіл маманы емеспін, бірақ ме­нің түсінігімше қазақ тілінің ал­дын­дағы міндеттің бірі – бүгінгі за­ман­ның үрдістерін сезіне отырып, өзінің даму модернизациясын қалыптастыру ке­рек. Тіл қатып қалған дүние емес, ол да тірі организм секілді даму керек. Тіл де қа­зір­гі заманға, заманның үрдістеріне сай болуы керек. Күн сайын өзгеріп, өте жыл­дам дамып жатқан әлемде, технологиялар заманында тілдің көркемдік жа­ғынан гөрі функционалдық жағына кө­бірек көңіл бөлген дұрыс болады деп ой­лаймын. Ал көркем шығармалар сөз­сіз қазақтың өзінің қуатты да құнарлы ті­лімен жазылатыны даусыз.
Келесі мәселе. Дүниеде пайда бо­лып жатқан барлық ұғымдарды қа­зақ­шаға аудара берудің керегі жоқ сияқты. Қа­зақ тілінің дамуына өз үлесін қосқан тұл­ғаның бірі де бірегейі – Ісләм Жа­рыл­ғапов. Мысалы, сол кісі балмұздақ, аял­­дама, аққайнар, балшарап, басылым, баспагер, ғарышкер, дүниетаным, қойылым, құлтемір, қаламгер сынды өте сәтті баламалар тапты. Ал кейбір ма­мандар шығарған термин сөздердің ба­ламасы өте сәтсіз болып жатады. Осын­дай жағдайда түпнұсқаны пай­да­ланудың тілдік қатынасқа еш зияны жоқ деп есептеймін. Мысалы, түрік ағайын­дар­ды өз елінің патриоттары емес деп кім айта алады? Олар сәтті балама бол­маған соң лимон, адрес, фабрика, кредит, музыка, пакет, доктор, баня сынды сөз­дерді ағылшын, француз, орыс, парсы тілдерінен алып, өз тілдеріне еркін кі­ріктіріп жіберген. Әрине, бұл басқа тіл­дердің сөздерін алды-артына қарамай пай­далана берейік деген әңгіме емес. Ға­лымдарымыз айтатын тіл тазалығын ескерген дұрыс. Бірақ кейбір халық­ара­лық деңгейде қолданып жүрген сөздерді қа­зақ тілінде пайдаланғаннан үлкен зиян бола қоймас деп ойлаймын.
Сонымен қатар, заман ағымына сай өзге тілдерді де меңгергеніміз абзал. Тек қа­зақ тілін зерттеумен және талқы­лау­мен оты­ра берсек алысқа бара алмаймыз. Ағыл­шын, орыс, қытай тілдерін білу ке­рек. Қоғам басқа, заман өзге, сон­дық­тан біздің перзенттеріміз әлемдік ілім-бі­лімді игеру үшін, жауһарларды түп­нұс­қадан тікелей оқу үшін тіл білу керек. Әлемдік білім қазіргі заманда ағылшын тілінде. Мен өз басым әлемдік экономика, ғаламдық саясатты сараптайтын ір­гелі еңбектерді ағылшын ті­лінде оқи­мын. Бұл деген сөз ұлттық әдеби мұ­ра­ларын оқымайық деген ой емес. Өзіңіз бі­лесіз, менің әкем қазақтың көрнекті әде­биет сыншысы, ұлтшыл азамат болды. Мен өз әкемнің шығар­маларын сәт сайын парақтамасам, Абай, Мұхтар Әуезов, Ахмет, Жүсіпбек бас­таған Алаш қай­раткерлері, Қасым, Жұ­бан, Мұ­қа­ғали, Жұмекен, Тәкен Әлім­құлов, Шерхан Мұртаза, Фариза Оң­ғар­сынова сынды клас­сиктерімізді, әкемнің тұр­ғы­лас­та­рын оқымасам, қазақтығымның құны көк тиын. Сонымен қатар, әлемдік ақыл-ойдың қайнар көзі саналатын дү­ние­лерді де түпнұсқадан оқуға тиіспіз. «Ті­лі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деп Ахмет атамыз тегін айтпаған. Қазақ тілі – ұлттық болмысымыз, жұлын-жүй­кеміз, жүрегіміз, бар бай­лығымыз, ал шет тілі әлемдік дүние­лерге қол созатын құ­ралымыз.
«Қазақ әдебиеті»: Президент Атырау өңіріне барған сапарында мемлекет атауын өзгерту туралы ойын білдірді. Ха­лықтық талқылауға салу туралы ұсы­ныс айтты. Қазіргі күні бұл мәселе ақ­парат құралдарында, әлеуметтік же­лілерде, интернет-порталдарда кеңінен сөз болуда. Осыған қатысты сіздің көз­қа­расыңыз қалай?
Мәулен Әшімбаев: Меніңше, Ел­­­­ба­сының бұл ойының түп төркіні ал­дында ға­на Қазақстан халқымен бө­ліскен «Мәң­гілік ел» идеясында жатыр деп есеп­теймін. Тәуелсіздікті қорғау – бар­ша­мыздың борышымыз! Мемлекет атауын өзгертуге қатысты ой-пікір де осы­дан шығып отырған болу керек. Жал­пы, әлемдік саясатта Тәуелсіздіктен айы­рылып қалу аса ірі қауіптердің бірі. «Біз Тәуелсіз ел болдық, енді біздің Тәуел­­сіздігіміз мәңгілік» деген дұрыс бола қоймас. Қазіргі заманда Тәуел­сіз­дік­тен айырылып қалудың экон­оми­ка­лық, саяси, рухани, ұлттық мүддеден айы­рылу, сол арқылы өзін-өзі жоғалтып алу сынды түрлі формалары бар. Тәуел­сіздігіміз тұғырлы болу үшін эконо­ми­калық жағынан қуатты болу керек, эко­­номикалық дербестік ел Тәуел­сіз­дігінің басты тірегі.
Енді мемлекет атауын өзгертуге қа­тысты. Жалпы, өз басым, ерте ме, кеш пе ел атауын «Қазақ Елі» немесе «Қазақ Рес­публикасы» деп өзгерту заңды деп есеп­теймін. Әрнәрсенің өз уақыты бар, сон­дықтан бұл пісіп-жетіліп келе жат­қан идея деп түсінем. Бірақ бұл бағытта қо­ғамдағы талқылаудан бөлек, біздің же­рімізде түрлі ұлт өкілдері тұратын­дық­­тан тү­сіндіру шараларын да өте сапалы дең­гейде жүргізуіміз керек.
«Қазақ әдебиеті»: Сіз ҚР Парламенті Мә­жілісінің Халықаралық істер, қор­ға­ныс және қауіпсіздік комитетінің тө­­ра­­ға­сысыз. Елдің ішкі, сыртқы қауіп­сіздігі са­­ласының нәзік қырлары мен соңғы уа­қыттарда тікелей өзіңіздің ара­ласуыңыз­бен жүзеге асқан айрықша мем­лекеттік маңызы бар құжаттар туралы айтып берсеңіз.
Мәулен Әшімбаев: Біздің комитет елі­міздің ішкі-сыртқы қауіпсіздігіне, қор­ғанысына қатысты, болашақ дамуына байланысты көп шаруа атқарды. Мен со­лардың бәріне бірдей тоқталмай-ақ қояйын, өзім тікелей қатысқан тарихи маңы­зы бар екі мәселені баса айтайын. Бі­рін­ші, былтыр ғана қолданысқа енген мем­лекеттік шекарамыз туралы құжат. Кез-келген мемлекет шекарадан басталады. Тәуелсіздік берік болу үшін, шекара тасқамал болу керек. Шекара туралы алғашқы заң 1990 жылдардың ба­­сында қа­былданды. Одан бері неше алуан өз­герістер болды, шекарамыздың делимитациясы болды, демаркациясы жүзеге асы­рылуда. Сондықтан уақыттың өзі жан-жақты қамтылған, сан мәрте електен өткізілген мемлекеттік шекара тура­лы жаңа құжат қабылдау қажеттігін алға тартты. Сөйтіп, ҰҚК Шекара қызметінің басшысы, полковник, аса білікті маман, қыз­мет бабында қаза болған Тұрғанбек Стамбеков бастаған мамандар тобымен бірге, жаңа тарихи құжатты дайындадық. Ко­митеттегі әріптестерім бөлініп-бө­лі­ніп Қазақстанның барлық бағытындағы ше­караларды түгел аралап, жан-жақты танысып шықты. Мен баршамыздың жанымызға жара салған «Арқанкерген» шекарасында болдым. Әріптестерімнің еліміздің төрт тарапындағы шекараларда отряд басшыларымен, сарбаздармен, шекарашылармен кездесулерде жинаған ақпараттары, ұсыныстары жан-жақты сарапталды.
Осындай талқылаудың негізінде ше­карада қауіпсіздікті қамтамасыз етудің нақ­ты жолдары, тетіктері және режим­дері Заңда жан-жақты жазылды. Сондай-ақ, шекарада қызмет ететін кадрлардың да сапасына қатысты нормалар енгі­зіл­ді.
Мәселен, осы Заңға шекара күзетіне бар­лық жағынан дайындығы жоғары сар­баздарды таңдап алуға мүмкіндік бе­ретін арнайы норма кіргізілді. Бұған дейін өзге әскери бөлімдерге ілінбей қал­ған сарбаздар ғана шекара қызметіне жіберілген болса, ендігі жерде әскерге шақырту кезінде шекара қызметкерлері бірінші болып таңдау жасай алады. Сонымен қатар, барлық шекара қыз­мет­те­рінің материалдық-техникалық базасын нығайтуға осы Заң ықпал етеді. Сосын, бұрынғы заңда және жобада шекараны өзгертуге мүмкіндік беретін нормалар бар еді... Біз табандап отырып осы нормаларды түбірімен алып тастадық.
«Қазақ әдебиеті»: «...шекараны өз­герту­ге мүмкіндік беретін нормалар» де­ген­ді қалай түсінуге болады?
Мәулен Әшімбаев: Бұрынғы қабыл­дан­ған құжат бойынша «мемлекеттермен шекараны ауыстыру, ары жылжыту, бері қозғау» деген секілді жағдайларға мүмкіндік беретін нормалар болатын. Ен­дігі жаңа Заң бойынша біздің ше­ка­ра­лық ендіктер мызғымайтын болады жә­не оны өзгертуге ешкімнің құқы жоқ. Бар­лық көршімен шекаралар қазығы то­лық қа­ғылып болды, енді ешкімнен жер сұра­маймыз және ешкімге бір қарыс та жер бермейміз. Және осы Заңның не­гізінде шекара қызметіне қомақты қар­жы бөлуге де біздің септігіміз тиюде, ал ол қаржының қалай жұмсалып жатқаны екінші мәселе. Әрбір деталіне дейін мұ­қият зерттелген Заң Елбасының тікелей тапсырмасымен жасалды. Заң жобасын әзірлеген жұмысшы тобы Еуропаның, Ресейдің, тіпті шекарасынан шыбын ұшып өте алмаған Кеңестер Одағының құ­жаттарын да қарап шықты. Сөйтіп, Елбасының қол қоюымен бұл Заң күшіне енді. Бұл Заңға марқұм, өз елінің шексіз пат­риоты Тұрғанбек Стамбековтің ең­бегі орасан екенін баса айтқым келеді.
Келесі құжат жақында қабылданған Ха­лықаралық келісімдерді реттейтін Заң. Бұған Қуаныш Сұлтанов, Зағипа Ба­лиева және мен бастамашы болдық. Осы Заңға Халықаралық келісімдерді жа­сау процесін жүйелеуге бағытталған нор­маларды енгіздік. Әрине, бұған дейін де біраз мемлекеттермен шарттар жа­са­дық, бөркімізді аспанға атар жағдайлар бар. Ал кейбір министрліктер арасын­да­ғы шарттар делегация келетін сәтте не­месе біздің басшылар барар кезде асы­ғыс-үсігіс, қате дайындалғандықтан жә­не мемлекеттік органдар мен ми­нистр­ліктер өз жауапкершілігін соңына дейін түсінбеуінің кесірінен, тіпті кейбір шартта өздері не жазғанын сезінбей қалған жайттар кездесті. Осындай жағ­дайларды болдырмау және сыртқы сая­сат­тағы келісімдерді жүзеге асыру про­це­сі тікелей осы Заңның аясында жүзеге асы­рылады. Әрбір мемлекеттік орган жыл­дың басында өз ұсыныстарын, тұ­жырымдамаларын Үкіметтің қасында ар­найы құрылған комиссияда қорғайды, егер ведомствоаралық комиссия қуаттаса ұсыныс ортақ жоспарға кіреді. Сосын ба­рып ол Елбасымен келісіледі. Бұл Заң сырт­қы саясатымыздағы келісімге қол қою және дайындау процесін бір жүйеге кел­­тірді, келісімдердің ішінде ұлттық мүд­­делерді қамтамасыз етуге толық мүм­­кіндік берілді. Құжатқа сыртқы ке­ліс­сөздер барысында ұлттық мүд­де­лерімізге, қауіпсіздігімізге қайшы келе­тін, Тәуелсіздігімізге қауіп төндіретін жағдайларға жол берілмейді деген норма кіргізілді. Ол нормаларды бұзған адамдарды жауапкершілікке тарту туралы және бір норма бар.
Сондай-ақ, осы Заңдағы ең үлкен жаңа­лықтың бірі – мемлекеттік тілдің сая­си қызметтегі қолданылуын кеңей­ту­ге бағытталған норманың енуі. Кейбір мемлекетаралық келісімдердің мем­ле­кеттік тілдегі мәтінсіз қол қойылып жүр­гені жасырын емес. Осындай олқы­лық­тарды болдырмау үшін, жаңа Заңға екі мемлекет арасындағы келісімнің бір мәтіні міндетті түрде қазақ тілінде болу ке­рек деген норма енгіздік. Түсіне білген адам­ға бұл үлкен жеңіс. Сондай-ақ, Заң бұ­ған дейін орын алып келген қазақ ті­лін­дегі келіссөз құжат­тарындағы ор­фог­рафиялық, граммати­калық, тіпті маз­мұндық қателерге жол берілмеуіне үле­сін қосады деп сенеміз. Өйткені, ми­нистр­ліктердің қазақ тіліндегі құжат­та­рынан өрескел қателер шығып, ұятты болған тұсымыз да бар.
«Қазақ әдебиеті»: Министрліктерде қан­шама мамандар отыр? Жалпы, ке­ліссөздердің мәтінін қатесіз әзірлеуге бол­май ма?
Мәулен Әшімбаев: Сұрағыңыз өте орын­ды, дегенмен, кейде халықаралық шарт­тарды дайындайтын мамандар же­тіспейді. Көп жағдайда құжаттар ең әуе­лі орыс тілінде дайындалып, артынан қазақ тіліне аударылып жатады. Жал­пы, қазақ тілінде халықаралық келі­сімдерді дайындайтын мамандар көп емес. Бірақ Заң қабылданғаннан кейін осы салада оң өзгерістер болады деп се­неміз. Сондықтан сыртқы сая­сат­тағы тіл­дік мәселені ғана емес, Тәуел­сіз­ді­гімізді қорғау идеясын тұғырландыра түсетін өте мазмұнды Заң болды деп есеп­теймін. Президент бұл құжатқа да қол қойды, Заңымыз мемлекеттің ны­ғаюына қызмет етуде.
«Қазақ әдебиеті»: Ғаламдық геосаяси өріс­те алпауыт елдердің Орта Азия ел­де­ріне, оның ішінде қойын-қонышы кен­ге толы Қазақстанға өз ықпалын жүр­гізгісі келетіні сөзсіз. Сәт сайын құ­былып тұрған саяси ойындар жұмыр жер­дің апшысын қуыруда. Осындай сын са­ғатта Қазақстанның алыс-жақындағы ірі­лі-ұсақты елдермен қарым-қатынасы қа­лай болу керек деп есептейсіз?
Мәулен Әшімбаев: Біз жер көлемі жө­нінен де, минералды ресурстар жөнінен де өте бай мемлекетпіз. Рас, көз алартушылар да жоқ емес. Сондықтан қандай жағ­дайда Қазақстан тепе-теңдік саясаты мен көпвекторлы бағыттан айнымауы қажет. Бізге бұдан өзге таңдау жа­­сайтын жол жоқ. Және алпауыт мем­лекеттердің ықпалын бір-біріне теңес­тіріп отыру керек. Қытаймен, Ресеймен, Еуропамен, мұхиттың арғы жағындағы АҚШ-пен, Ислам мемлекеттерінің бә­рімен тепе-теңдік саясат жүргізген жағ­дайда ғана біз Тәуелсіздігімізді сақтап, қауіп­­сіздігімізді реттей аламыз. Бар­шаңыз­ға мәлім, мемлекет басшысы сыртқы саясатқа қатысты жаңа Концепциясын бекітті. Бұған дейінгі тепе-тең­дік саясаты ары қарай жалғасатыны Кон­цепцияда нақты көрсетілген. Және Концепцияда алдағы жылдардағы ба­сым­дық Орта Азияға берілетіні де анық ай­тылған. Орта Азия елдерінің арасында қайшылықтар аз емес. Қырғыздар мен өзбектер, өзбектер мен тәжіктер ара­сындағы этникалық жанжалдар, бұ­дан бөлек су бөлісі, терроризм, есірткі тран­зиті және шекаралық мәселелер соң­ғы жылдары аймақтағы ынты­мақ­тастыққа кері әсер етуде. Орта Азия даму өңірі емес, қайшылықтардың ортасына айналып барады, егер жағдай осы­лай жалғаса берсе үлкен проб­ле­ма­ларға келіп тіреледі. Және бұл бүгін-ер­тең шешілетін мәселе емес. Көрші елдермен су мәселесі бар, барыс-келісіміз бар және сол елдерде қандастарымыз тұ­рады. Орта Азияда тыныштық болмай, Қазақстан­ның оңтүстігінде ты­ныш­тық болмайды. Сондықтан Қаз­ақс­­тан ай­мақ­та конс­трук­тивті ын­­­ты­мақтастыққа ұйыт­қы болатын, эко­номикалық жобалар ар­қылы өңірдің жақсы бағытқа бет алуына ықпал ететін фактор болуы керек. Әрине, бұл да оңай шаруа емес. Де­генмен, бірін­ші, екінші келіссөздер же­міссіз болар, дегенмен, түбі бір нәти­жеге қол жет­кізіп, аймаққа дұрыс импульс беру ке­рек. Өйтпеген жағдайда жанжал­дар­дың көкесі Орта Азиядан шығатын бо­лады.
«Қазақ әдебиеті»: Осы арада Иран фак­­торына баса назар аударған дұрыс се­кілді. Себебі, біз соңғы уақыттардағы ірі экономикалық жобаларымызды Парсы шығанағымен байланыстырудамыз ғой...
Мәулен Әшімбаев: Дұрыс айтасыз, Иран өте маңызды мемлекет. Концеп­ция­да Иранмен қарым-қатынасты одан әрі жолға қою, дамыту туралы сөз бар. Бұған дейін АҚШ, Еуропа тарапынан Иранға қарсы түрлі санкциялар салынып келген. Дегенмен, Иран қуаты мен мүм­кін­дігі, рухы жағынан мыңдаған жылдық та­рихы бар мықты мемлекет. 80 миллион халқы бар, ішкі жалпы өнімі 500 мил­лиард доллардан астам. Мұнай, газ қо­ры жағынан алдыңғы мемлекет­тердің бірі. Соңғы уақытта Батыстың Иранға қа­тысты саясатында жақсы нышандар бай­қала бастады, бұл бітімгершілік жобаларда Қазақстанның да үлесі бар. Иран­ның ядролық бағдарламаларын тал­­қылайтын ірі жиындар Алматыда өт­кенінен баршаңыз хабардарсыз және ол конструктивті аяқталды. Әлемнің Иранмен қарым-қатынасы реттелсе, Қа­зақстан экономикалық зор мүм­кін­дік­ке ие болады. Біз өз теміржолымызды Түр­кіменстанның шекарасына дейін салып қойдық. Ресми Ашхабад өз аума­ғындағы шойын жолды биыл бітіруге уәде етіп отыр, ал ирандықтар әлдеқашан дайындап қойған. Егер Түркіменстан бөлігі іске қосылса, бізге Парсы шыға­на­ғына тіке шығатын және шығанақ арқылы мұхитқа шығатын өте тиімді жол ашылады. Иран халқы көп, яғни үл­кен сауда-саттыққа қолайлы мемлекет. Сонымен қатар, осы күндерде үлкен қар­жы құйылып жатқандықтан біз Иран­­мен экология, қауіпсіздік және эко­номикалық бағытта Каспийдің құ­қық­тық базасын және мәртебесін анық­тап, бекітіп алуымыз керек. Бұл Каспий қай­раңын бөлісіп жатқан өзге елдерге де қатысты мәселе.
«Қазақ әдебиеті»: Украинадағы жағ­дайлар өзіңізге мәлім. Елде саяси дағда­рыс орын алды. Мемлекет екіге бөлінудің аз-ақ алдында тұр. Сіз маман ретінде Ук­раи­­наның болашағын қалай болжайсыз?
Мәулен Әшімбаев: Қазіргі кезде Ук­раинада өте күрделі процестер жүріп жа­тыр. Бұл ел – Қазақстанға жақын мем­лекеттің бірі болғандықтан, біз онда қа­лыптасып отырған жағдайларға алаң­даушылық білдіріп отырмыз.
Жалпы, Украина – экономикалық, оның ішінде өнеркәсібі мен ауыл шаруа­шы­­лығы, транзиттік әлеуеті мен мүм­кін­­діктері мол мемлекет. Алайда, осы елде соңғы жылдары билік бұл мүм­кін­дік­терді дұрыс пайдалана алмады. Ел ішінде сыбайлас жемқорлыққа жол бе­ріліп, әртүрлі топтардың билікке таласу процестері орын алды. Оның ақыры бұл халықтың әлеуметтік жағдайы мен тұр­мыс деңгейіне кері әсерін тигізіп қана қой­май, олардың наразылығын туғызып, кө­шеге шығуына бірден-бір себеп болды.
Бүгінгі таңда осы елдегі жағдай қиын­­­дап тұр. Ішкі және сыртқы байланыстары тұйықталып, мемлекеттің тұ­тас­тығына сына қағылды. Украинада Ба­­­тыстың да, Ресейдің де мүддесі бар. Сон­дықтан дәл қазір билікті ұстап тұр­ған топ Еуропа мен Ресейдің ықпалын теңестіруге күш салуы тиіс. Яғни олар Ресеймен де, Еуропамен де ынтымақ­тас­тық орнатып, тепе-теңдікті сақтауы ке­­­рек. Егемендіктерін, аумақтық тұтас­тық­­тарын сақтаудың жолы – осы. Тек қа­на Еуропамен кету немесе тек қана Ре­сеймен бірге болу деген позицияны ұс­танудың дұрыс емес екенін және құр­дымға апаратын жол екенін атап көрсету қа­жет.
Сыртқы күштерге келетін болсақ, олар Украинаның тәуелсіздігін сыйлап, егемендігімен санасуы тиіс, сондай-ақ олар­дың осы елдің ішкі істеріне қол сұқ­пау және аумақтық тұтастығын қам­та­масыз ету қағидаттарын сақтауы өте маңыз­­ды. Жалпы, бұл мемлекетте жуық ара­да тыныштық орнап, Украина халқы бейбіт жолмен ортақ бәтуаға келеді және даму­дың жолына түседі деп сенейік.
«Қазақ әдебиеті»: Әліпби ауыстыруға қа­тысты қоғамда үлкен талқылаулар бол­­ды. Жалпы, латын әліпбиіне көшу идеясына Сіз қалай қарайсыз?
Мәулен Әшімбаев: Латын әліпбиіне көшу мәселесіне дұрыс қараймын. Бі­рақ, бұл бірте-бірте, кезең-кезеңімен, дайын­дық жұмыстарын толық реттеп, халыққа түсіндіру шаралары оң нәтиже-ге қол жеткізген соң ғана жүзеге асу керек. Мұны науқаншылдыққа айналдырмау қажет. Бұл бағыттағы іс-қимылдар тек Елбасына есеп беру үшін ғана, кө­з­ал­дау болса, не кириллицада жоқ, не ла­тында жоқ, дүбәра жағдайда қалып, көп жағдайда ұтыламыз. Арғы кезең­дерді айтпағанда, бергі дәуірдегі тарихи, әде­би дүниелеріміз төте және кириллицамен жазылды. Сол байлығымыздан көз жазып қалмау керек. Елбасы мә­се­лені дұ­рыс қойып отыр, осыған қатысты Үкімет нақ­ты жоспар, нақты ұсыныстар, кешен­ді бағдарлама жасау керек. Соларды жү­зеге асыратын нақты тетіктер болу ке­­рек. Жалпы, бұл мәселеге жүйелі және ғы­лыми тұрғыдан келгеніміз абзал.
«Қазақ әдебиеті»: Көптеген маңызды іс­термен аймақтарға барасыз, Парламент қабырғасында жаңа заң жоба­ла­ры­ның мәтіндерімен жұмыс істейсіз. Ко­митеттің де шаруасы жетерлік. Өзіңіз жазу­­ш­ының ұлысыз. Бір сөзіңізде «Ме­нің идеалым – әкем!» деп едіңіз. Осынау қым-қуыт жұмыстың арасында кітап оқу­ға уақыт табасыз ба?
Мәулен Әшімбаев: Әкем маған жас­тайымнан көп нәрсеге үйретті, ба­ғыт­тады, соның ішінде ең бірінші кітап оқу­ға қатты күш салды. Алғаш мектепке барған кезімде әкем маған Еуропадан бастап, мұсылман әлемінің, ақыр аяғы өзіміздің қазақ ертегілерін оқуға жағдай жасады. Есейе келе қазақ қаламгер­лері­нен бастап, әлем классиктерінің шы­ғар­маларын жата-жастана оқыдым. Кітап оқуға бала күнімнен қалыптастым. Қай қиырда іссапарда жүрсем де, жұмыста да, үйде де күн сайын кітап оқуға міндет­ті түрде уақыт табамын. Әрине, ең әуелі әкемнің әдеби мұраларын қастер тұтам. Ел аузында жүрген қазақ қаламгер­ле­рінің шығармаларына жиі оралып тұрам. Соң­ғы уақыттарда көбіне өзімнің кәсіби салама қатысты әлемдік ғалым­дардың, сарапшылардың шығармаларын оқи­мын. Тегі үндістандық, қазір Америкада тұратын Фарид Закария дейтін беделді саясаттанушы, сарапшы-журналистің соңғы жылдары «Либералды демокра­тия­ның болашағы және АҚШ супер­державалықтан айырыл­ған­нан кейінгі саясат қандай болады?» деген бағытта екі кітабы жарық көрді. Өте қызығып оқы­дым. Сосын АҚШ-тың бұрынғы Мем­лекеттік хатшысы, әлемдік дең­гейдегі беделді саясаткер ақсақал Генри Киссинджердің Қытайдың императорлар заманынан бастап бүгінгі кезеңі, ішкі және сыртқы саясатына қатысты жа­рық көрген жаңа еңбегін оқып шық­тым. Людмила Улицкаяның рухани адам­гершілік құндылықтарды дәріп­тейтін кітаптарын жиі оқимын. Нобель сыйлығын алған Перу жазушысы Марио Варгос Льосаның «Ақырғы заманның соғысы» деген романын үлкен қызығу­шылықпен оқығам. Өзіміздің көрнекті қаламгерлеріміздің шығармаларын ұдайы қарап отыруға тырысамын. Кейін­гі буындағы Бақытжан Алдияр, Ба­қыт Беделхан, Танакөз Толқынқызы, Алмат Исәділ, Ерлан Жүніс, Азамат Тасқара сынды ақындардың жырлары жақсы әсерлер қалдырды.
«Қазақ әдебиеті»: Сіз кітапты интернеттен оқисыз ба, әлде қолға алып оқи­сыз ба?
Мәулен Әшімбаев: Мен бала кезімнен қалыптасқан әдет, кітапты қолға алып оқи­мын, ал отандық және шетелдік бе­дел­­ді саяси-экономикалық газет-жур­нал­дарды интернеттен қарауға тырысамын.
«Қазақ әдебиеті»: Уақыт бөліп арнайы сұхбат бергеніңізге рахмет, қыз­ме­тіңіз­ге, отбасыңызға табыс тілеймін!
Жанарбек САДЫХАНҰЛЫ.

"Қазақ әдебиеті" газеті