Кіріспе

Халықтың тарихнамасы — оның ұлттық санасының, мемлекеттілік дәстүрінің және өркениеттік жолының айнасы. Қазақ тарихнамасы мен Қытай тарихнамасы — тарих жазу әдіснамасы мен мақсаты тұрғысынан бір-бірінен түбегейлі ерекшеленетін екі үлгі. Қазақ тарихы ұзақ уақыт бөлшектелген түрде, тайпалық және этникалық жіктеу арқылы сипатталып келсе, Қытай тарихнамасы мемлекеттіліктің үздіксіздігін дәлелдеуге бағытталды. Бұл мақалада екі халықтың тарихнамасының айырмашылықтары, олардың себебі және ұлттық сананың қалыптасуына әсері салыстырмалы түрде қарастырылады.

Қазақ тарихнамасының ерекшеліктері

Қазақ тарихнамасының дәстүрлі үлгісі сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, түркі, қыпшақ, Жошы ұлысы дәуірлерін жеке-жеке қарастырып, олардың арасында сабақтастықты әлсіз көрсетті. Кеңестік дәуір тарихнамасында қазақ этногенезін XV ғасырдағы Қазақ хандығы кезеңімен ғана байланыстыру көзделді (Сүлейменов, 1982; Қозыбаев, 1998). Мұндай тәсіл қазақ халқының мемлекеттілігінің тарихи тамырын әлсіретіп көрсетуге бағытталды. Қазақ тарихы көбінесе ру-тайпалық құрылым тұрғысынан сипатталып, оның мемлекет құру қабілеті туралы пікірлер көлеңкеде қалды (Аманжолов, 2001).

Қазақ тарихнамасының бөлшектенуі отарлық саясаттың ықпалынан болды. Ресей империясы мен Кеңес билігі қазақ даласындағы мемлекеттілік дәстүрін кемсітуге және тарихты ұсақ бөлшектерге жіктеп көрсетуге ұмтылды (Кляшторный & Султанов, 1992). Мұның мақсаты қазақ халқын мемлекет құрушы субьект ретінде көрсетуге жол бермеу болатын. Нәтижесінде XV ғасырға дейінгі кезең қазақ халқының тікелей тарихынан тыс қалғандай сипатталды.

Қытай тарихнамасының ерекшеліктері

Қытай тарихнамасы ежелден ортақ мемлекеттілік идеясына негізделді. Қытай тарихшылары өз аумағындағы барлық этностардың тарихын Қытай мемлекетінің заңды бір бөлігі ретінде сипаттады (Barfield, 1989). Мысалы, хунну, түркілер, қидандар, моңғолдар, маньчжурлар сияқты этностар Қытай өркениетінің кезеңдері деп көрсетілді. Тіпті Қытайды жаулап алған халықтардың билігі де империя тарихының заңды жалғасы саналды (Twitchett & Fairbank, 1978).

Қытай тарихнамасы мемлекеттіліктің біртұтастығын дәлелдеу мақсатында тарихты ұлттық бірлікті нығайтудың құралы ретінде пайдалануда. Бұл тәсіл мемлекеттілікті заңдастыруға және көпұлтты Қытай ұлтын біріктіруге қызмет етеді (Millward, 2007).

Негізгі айырмашылықтар мен себептері

Қазақ тарихнамасы бөлшектенген сипатқа ие болды. Бұл — отарлық және кеңестік кезеңнің идеологиялық ықпалының нәтижесі. Қазақ этногенезі XV ғасырдан ғана басталды деп көрсетіліп, ежелгі мемлекеттілік дәстүрі назардан тыс қалды (Қозыбаев, 1998). Ал Қытай тарихнамасы барлық тарихи кезеңдерді біртұтас, үздіксіз империялық тарихтың бөлігі ретінде сипаттап, мемлекеттілік тұтастығын бекітуге ұмтылды (Barfield, 1989).

Мұндағы айырмашылық тарих жазудағы мақсат пен әдіснамадан туындайды: Қытай тарихнамасы мемлекеттіліктің үздіксіздігін дәлелдеуді көздесе, қазақ тарихнамасы отарлық саясат салдарынан бөлшектеніп жазылды.

Ұлттық санаға әсері

Қазақ тарихнамасының бөлшектенуі ұлттық сананың тұтас қалыптасуына кері әсер етті. Мемлекеттілік дәстүр әлсіз көрсетіліп, тарих үздіксіз даму процесі ретінде танылмады. Қытай тарихнамасы керісінше, тарихты тұтастықта қарастырып, халық санасында мемлекеттіліктің көне заманнан бері үздіксіз жалғасып келе жатқанын орнықтырды (Twitchett & Fairbank, 1978).

Қазіргі міндеттер

Қазақстан тарих ғылымының алдында қазақ тарихын бөлшектенген сипаттан арылтып, оны тұтас этно-мемлекеттік тарих ретінде қарастыру міндеті тұр. Бұл бағытта сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, түркі, қыпшақ, Жошы ұлысы дәуірлерін қазақ халқының тарихи бастауы ретінде мойындау маңызды (Аманжолов, 2001). Бұл көзқарас ұлттық тарихи сананы күшейтуге және мемлекеттіліктің тамырын тереңдетуге жол ашады. Қытай тарихнамасы өзінің дәстүрлі бағытын сақтап отыр және барлық этностардың тарихын Қытай өркениетінің бір бөлігі ретінде көрсету саясатын жалғастыруда (Millward, 2007).

Қорытынды

Қазақ пен Қытай тарихнамасы — екі түрлі тарих жазу дәстүрінің көрінісі. Қазақ тарихнамасы ұзақ уақыт бөлшектенген үлгіде жазылып келсе, Қытай тарихнамасы мемлекеттіліктің заңды жалғасып келе жатқанын көрсетуге бағытталды. Қазақ тарихын тұтастықта қарастыру жаңа ғылыми парадигманы қалыптастырып, ұлттық тарихи сананы нығайтудың кепілі болмақ.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz