Әдебиет әлемі – адам рухының айнасы. Әр дәуірдің өз шындығы, өз қаһарманы бар. Ал сол шындықты ашудың ең қызықты, ең жұмбақ жолдарының бірі – детектив жанры.

Детектив – тек қылмысты ашу емес, ол адамның жан дүниесін, қоғамдағы әділдік пен зұлымдықтың күресін бейнелейтін ерекше көркем әлем. Осы әлемнің биік шыңында тұрған қос тұлға бар: бірі – ағылшын әдебиетінің патшайымы Агата Кристи, екіншісі – қазақ әдебиетінің тұңғыш кәсіби детектившісі Кемел Тоқаев.

Детектив жанрының табиғаты

Детектив әдебиеті XIX ғасырда Батыс Еуропада қалыптасқан. Эдгар Аллан Поның атақты «Морг көшесіндегі қылмысы» алғашқы детективтік әңгіме ретінде тарихқа енді. Ал ХХ ғасырда бұл жанр гүлденіп, әлем оқырмандарының сүйікті бағыттарының біріне айналды. Детектив – логикалық ойлау, психологиялық талдау, адам мінезінің тылсым сырларын ашатын интеллектуалды әдебиет. Онда оқиға шынайы өмірден алынады, бірақ баяндау тәсілі – ерекше. Әрбір бөлшек, әрбір деталь өз рөлін атқарады.

Детектив оқырманды ойлануға, байыппен талдауға, әділдік іздеуге үйретеді. Сол себепті бұл жанр тек көңіл көтеру емес, тәрбиелік мағынасы бар әдеби бағыт ретінде бағаланады. Дәл осы қасиеттері үшін де Агата Кристи мен Кемел Тоқаев шығармалары ғасырлар бойы өзектілігін жоғалтпай келеді.

Агата Кристи – мәңгі жұмбақтың иесі

Агата Кристи – детектив жанрының символы. Оның шығармаларының таралымы әлем бойынша Библия мен Шекспирден кейінгі үшінші орында. Жазушының қырықтан астам романы, жүздеген әңгімесі, драмалары бар. Әлем оқырманы оны Пуаро мен Мисс Марплдың авторы ретінде таниды.

Кристидің туындыларының басты ерекшелігі – психологиялық тереңдік пен логикалық дәлдік. Ол қылмысты тек оқиға ретінде емес, адам табиғатының көлеңкелі жағын ашудың құралы ретінде суреттейді. Әр кейіпкердің әрекетінде өмірлік себеп бар: қызғаныш, кек, билікке ұмтылу немесе махаббат.

Мысалы, «Он кішкентай негр» романында (қазіргі атауы — «Ал он кейін ешкім қалмады») жазушы адам бойындағы қорқыныш пен кінә сезімін шебер бейнелеп, оқырманды соңына дейін ұстап тұрады. Ал «Шығыс экспресіндегі кісі өлімі» шығармасында әділдік пен заң арасындағы күрделі моральдық сұрақтар қозғалады.

Агата Кристи шығармаларында әйел интуициясы мен аналитикалық ойдың үйлесімі ерекше байқалады. Ол қылмысты ерлердің күшімен емес, ақыл мен сабыр арқылы ашудың мүмкін екенін дәлелдеді. Сондықтан да оны «детектив патшайымы» деп атау орынды.

Кемел Тоқаев – қазақ детективінің негізін қалаушы

Қазақ әдебиетінде детектив жанры ХХ ғасырдың екінші жартысында дами бастады. Осы жолдың бастаушысы – Кемел Тоқаев. Ол тек жазушы емес, майдангер, журналист, қоғам қайраткері болған тұлға. Соғыс жылдарындағы тәжірибесі мен журналистік ізденісі оның шығармаларына ерекше шынайылық дарытты.

Кемел Тоқаевтың шығармалары қазақ оқырманы үшін мүлде жаңа бағыттың есігін ашты. Оның «Соңғы соққы», «Түнде атылған оқ», «Сарғабанда болған оқиға», «Көшпенділердің ізімен» сынды туындылары кеңестік кезеңдегі тергеу, із кесу, әділет пен қылмыстың тартысын суреттейді.

Жазушының шығармаларында ұлттық бояу ерекше. Ол оқиғаларды қазақ қоғамының шындығымен байланыстырып, милиция мен тергеуші образдарын ұлттық сипатта бейнелей алды. Мысалы, оның кейіпкерлері тек заң қызметкерлері емес – олар адам тағдырына алаңдайтын, ар-ождан мен әділдік үшін күресетін тұлғалар.

Кемел Тоқаев детектив жанрын қазақтың тұрмыс-тіршілігімен, дәстүрімен, тілдік мәдениетімен ұштастырды. Бұл – оның басты жаңалығы еді. Сондықтан да ол қазақ әдебиетінде ұлттық детектив мектебінің негізін қалаушы атанды.

Агата Кристи мен Кемел Тоқаев – әр дәуірдің, әр мәдениеттің өкілдері. Бірі сонау Британ империясының отарлық кезеңінде өмір сүрсе, екіншісі Кеңес Одағы дәуірінде жазды. Бірақ екеуін біріктіретін ортақ қасиет – шындықты іздеу.

Кристидің кейіпкерлері – аристократиялық қоғамның мүшелері. Олар салқынқанды, есепшіл, бірақ іштей қарама-қайшылыққа толы адамдар. Ал Тоқаев кейіпкерлері – кеңестік қоғамның еңбек адамдары, милиция қызметкерлері, ауыл тұрғындары. Бірақ екі жазушы да адам жанындағы жарық пен көлеңкені ашуға ұмтылады.

Агата Кристи логикалық талдауға, психологиялық интригаға сүйенсе, Кемел Тоқаев шынайы өмірге, тергеу процесінің дәлдігіне мән берді. Кристи үшін қылмыс – философиялық жұмбақ, ал Тоқаев үшін – қоғамдағы әділетсіздік пен адамгершілік сынағы.

Дегенмен екі автордың да шығармалары оқырманды ойлануға, әділдікке сенуге шақырады. Бұл – детективтің басты миссиясы.

Агата Кристидің шығармалары бүгінге дейін оқырманды таңғалдырып келеді. Оның туындылары 100-ден астам тілге аударылған, пьесалары әлем театрларында сахналануда. 1952 жылы қойылған «Тышқанқақпан» пьесасы – тарихтағы ең ұзақ уақыт сахналанып келе жатқан спектакль.

Жазушының мұрасы тек әдебиетпен шектелмейді. Кристи арқылы әлем детектив жанрын мәдени құбылыс ретінде таныды. Ол әйел жазушы ретінде ерлер үстемдік еткен салада өз орнын айқындап, бүкіл әлемге «ақыл мен парасат – ең күшті қару» екенін дәлелдеді.

Қазіргі заман – ақпарат пен қылмыс қатар жүретін күрделі дәуір. Сол себепті детектив жанрының маңызы арта түсті. Қазақ оқырманы да интеллектуалды әдебиетке қызығушылық танытып отыр. Бүгінде отандық жазушылар тек классикалық тергеу емес, киберқылмыс, әлеуметтік әділетсіздік, экологиялық қылмыс сияқты жаңа тақырыптарды көтеріп келеді.

Демек, Кемел Тоқаев бастаған соқпақ – әлі де жалғасып жатқан жол. Қазақ детективі әлемдік деңгейге шығуы үшін Агата Кристидің интеллектуалды тәсілі мен Тоқаевтың ұлттық шынайылығын ұштастыру қажет.

Агата Кристи мен Кемел Тоқаев – екі халықтың рухани әлеміндегі жарық жұлдыздар. Бірі – сонау Батыстың логикалық ойлау мектебінің өкілі, екіншісі – Шығыстың адамгершілік пен әділдік философиясын жеткізген қаламгер. Бірақ екеуін біріктіретін тек қана бір-ақ нәрсе бар – адам жанының жұмбағын ашуға деген ұмтылыс.

Детектив жанры арқылы олар қоғамдағы моральдық өлшемді, ар мен ұяттың, әділдік пен зұлымдықтың шекарасын көрсетті. Кристи мен Тоқаевтың шығармалары бізге тек шындықты үйретеді: қылмысты ашу – адамның ішкі әлемін түсіну арқылы ғана мүмкін.

Сондықтан да бұл екі қаламгердің мұрасы – тек әдебиет емес, рухани мектеп. Олар бізге ойлануды, байыппен шешім қабылдауды, әділдікке сенуді үйретті. Уақыт өтсе де, олардың кейіпкерлері мен идеялары мәңгі жасай береді. Себебі детектив әлемінде ең басты жұмбақ – адамның өзі.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz