Ádebiyet әlemi – adam ruhynyng ainasy. Ár dәuirding óz shyndyghy, óz qaharmany bar. Al sol shyndyqty ashudyng eng qyzyqty, eng júmbaq joldarynyng biri – detektiv janry.

Detektiv – tek qylmysty ashu emes, ol adamnyng jan dýniyesin, qoghamdaghy әdildik pen zúlymdyqtyng kýresin beyneleytin erekshe kórkem әlem. Osy әlemning biyik shynynda túrghan qos túlgha bar: biri – aghylshyn әdebiyetining patshayymy Agata Kristiy, ekinshisi – qazaq әdebiyetining túnghysh kәsiby detektivshisi Kemel Toqaev.

Detektiv janrynyng tabighaty

Detektiv әdebiyeti XIX ghasyrda Batys Europada qalyptasqan. Edgar Allan Ponyng ataqty «Morg kóshesindegi qylmysy» alghashqy detektivtik әngime retinde tariyhqa endi. Al HH ghasyrda búl janr gýldenip, әlem oqyrmandarynyng sýiikti baghyttarynyng birine ainaldy. Detektiv – logikalyq oilau, psihologiyalyq taldau, adam minezining tylsym syrlaryn ashatyn intellektualdy әdebiyet. Onda oqigha shynayy ómirden alynady, biraq bayandau tәsili – erekshe. Árbir bólshek, әrbir detali óz rólin atqarady.

Detektiv oqyrmandy oilanugha, bayyppen taldaugha, әdildik izdeuge ýiretedi. Sol sebepti búl janr tek kónil kóteru emes, tәrbiyelik maghynasy bar әdeby baghyt retinde baghalanady. Dәl osy qasiyetteri ýshin de Agata Kristy men Kemel Toqaev shygharmalary ghasyrlar boyy ózektiligin joghaltpay keledi.

Agata Kristy – mәngi júmbaqtyng iyesi

Agata Kristy – detektiv janrynyng simvoly. Onyng shygharmalarynyng taralymy әlem boyynsha Bibliya men Shekspirden keyingi ýshinshi orynda. Jazushynyng qyryqtan astam romany, jýzdegen әngimesi, dramalary bar. Álem oqyrmany ony Puaro men Miss Marpldyn avtory retinde tanidy.

Kristiyding tuyndylarynyng basty ereksheligi – psihologiyalyq terendik pen logikalyq dәldik. Ol qylmysty tek oqigha retinde emes, adam tabighatynyng kólenkeli jaghyn ashudyng qúraly retinde suretteydi. Ár keyipkerding әreketinde ómirlik sebep bar: qyzghanysh, kek, biylikke úmtylu nemese mahabbat.

Mysaly, «On kishkentay negr» romanynda (qazirgi atauy — «Al on keyin eshkim qalmady») jazushy adam boyyndaghy qorqynysh pen kinә sezimin sheber beynelep, oqyrmandy sonyna deyin ústap túrady. Al «Shyghys ekspresindegi kisi ólimi» shygharmasynda әdildik pen zang arasyndaghy kýrdeli moralidyq súraqtar qozghalady.

Agata Kristy shygharmalarynda әiel intuisiyasy men analitikalyq oidyng ýilesimi erekshe bayqalady. Ol qylmysty erlerding kýshimen emes, aqyl men sabyr arqyly ashudyng mýmkin ekenin dәleldedi. Sondyqtan da ony «detektiv patshayymy» dep atau oryndy.

Kemel Toqaev – qazaq detektiyvining negizin qalaushy

Qazaq әdebiyetinde detektiv janry HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda damy bastady. Osy joldyng bastaushysy – Kemel Toqaev. Ol tek jazushy emes, maydanger, jurnalist, qogham qayratkeri bolghan túlgha. Soghys jyldaryndaghy tәjiriybesi men jurnalistik izdenisi onyng shygharmalaryna erekshe shynayylyq darytty.

Kemel Toqaevtyng shygharmalary qazaq oqyrmany ýshin mýlde jana baghyttyng esigin ashty. Onyng «Songhy soqqy», «Týnde atylghan oq», «Sarghabanda bolghan oqigha», «Kóshpendilerding izimen» syndy tuyndylary kenestik kezendegi tergeu, iz kesu, әdilet pen qylmystyng tartysyn suretteydi.

Jazushynyng shygharmalarynda últtyq boyau erekshe. Ol oqighalardy qazaq qoghamynyng shyndyghymen baylanystyryp, milisiya men tergeushi obrazdaryn últtyq sipatta beyneley aldy. Mysaly, onyng keyipkerleri tek zang qyzmetkerleri emes – olar adam taghdyryna alandaytyn, ar-ojdan men әdildik ýshin kýresetin túlghalar.

Kemel Toqaev detektiv janryn qazaqtyng túrmys-tirshiligimen, dәstýrimen, tildik mәdeniyetimen úshtastyrdy. Búl – onyng basty janalyghy edi. Sondyqtan da ol qazaq әdebiyetinde últtyq detektiv mektebining negizin qalaushy atandy.

Agata Kristy men Kemel Toqaev – әr dәuirdin, әr mәdeniyetting ókilderi. Biri sonau Britan imperiyasynyng otarlyq kezeninde ómir sýrse, ekinshisi Kenes Odaghy dәuirinde jazdy. Biraq ekeuin biriktiretin ortaq qasiyet – shyndyqty izdeu.

Kristiyding keyipkerleri – aristokratiyalyq qoghamnyng mýsheleri. Olar salqynqandy, esepshil, biraq ishtey qarama-qayshylyqqa toly adamdar. Al Toqaev keyipkerleri – kenestik qoghamnyng enbek adamdary, milisiya qyzmetkerleri, auyl túrghyndary. Biraq eki jazushy da adam janyndaghy jaryq pen kólenkeni ashugha úmtylady.

Agata Kristy logikalyq taldaugha, psihologiyalyq intrigagha sýiense, Kemel Toqaev shynayy ómirge, tergeu prosesining dәldigine mәn berdi. Kristy ýshin qylmys – filosofiyalyq júmbaq, al Toqaev ýshin – qoghamdaghy әdiletsizdik pen adamgershilik synaghy.

Degenmen eki avtordyng da shygharmalary oqyrmandy oilanugha, әdildikke senuge shaqyrady. Búl – detektivting basty missiyasy.

Agata Kristiyding shygharmalary býginge deyin oqyrmandy tanghaldyryp keledi. Onyng tuyndylary 100-den astam tilge audarylghan, piesalary әlem teatrlarynda sahnalanuda. 1952 jyly qoyylghan «Tyshqanqaqpan» piesasy – tarihtaghy eng úzaq uaqyt sahnalanyp kele jatqan spektakli.

Jazushynyng múrasy tek әdebiyetpen shektelmeydi. Kristy arqyly әlem detektiv janryn mәdeny qúbylys retinde tanydy. Ol әiel jazushy retinde erler ýstemdik etken salada óz ornyn aiqyndap, býkil әlemge «aqyl men parasat – eng kýshti qaru» ekenin dәleldedi.

Qazirgi zaman – aqparat pen qylmys qatar jýretin kýrdeli dәuir. Sol sebepti detektiv janrynyng manyzy arta týsti. Qazaq oqyrmany da intellektualdy әdebiyetke qyzyghushylyq tanytyp otyr. Býginde otandyq jazushylar tek klassikalyq tergeu emes, kiyberqylmys, әleumettik әdiletsizdik, ekologiyalyq qylmys siyaqty jana taqyryptardy kóterip keledi.

Demek, Kemel Toqaev bastaghan soqpaq – әli de jalghasyp jatqan jol. Qazaq detektiyvi әlemdik dengeyge shyghuy ýshin Agata Kristiyding intellektualdy tәsili men Toqaevtyng últtyq shynayylyghyn úshtastyru qajet.

Agata Kristy men Kemel Toqaev – eki halyqtyng ruhany әlemindegi jaryq júldyzdar. Biri – sonau Batystyng logikalyq oilau mektebining ókili, ekinshisi – Shyghystyng adamgershilik pen әdildik filosofiyasyn jetkizgen qalamger. Biraq ekeuin biriktiretin tek qana bir-aq nәrse bar – adam janynyng júmbaghyn ashugha degen úmtylys.

Detektiv janry arqyly olar qoghamdaghy moralidyq ólshemdi, ar men úyattyn, әdildik pen zúlymdyqtyng shekarasyn kórsetti. Kristy men Toqaevtyng shygharmalary bizge tek shyndyqty ýiretedi: qylmysty ashu – adamnyng ishki әlemin týsinu arqyly ghana mýmkin.

Sondyqtan da búl eki qalamgerding múrasy – tek әdebiyet emes, ruhany mektep. Olar bizge oilanudy, bayyppen sheshim qabyldaudy, әdildikke senudi ýiretti. Uaqyt ótse de, olardyng keyipkerleri men iydeyalary mәngi jasay beredi. Sebebi detektiv әleminde eng basty júmbaq – adamnyng ózi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz