Қазақ пен қырғыз – ежелден тамыры бір, тағдыры ортақ, бауырлас халықтар. Екі елдің рухани байланысы, мәдени және әдеби қарым-қатынасы ғасырлар бойы үзілген емес.

Ал сол бауырластықтың нақты дәнекері, рухани көпірі болған тұлғалардың ішінде Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің орны айрықша. Ол тек қазақ әдебиетінің ұлы классигі ғана емес, сонымен бірге қырғыз халқының да рухани өміріне, әдебиетіне өлшеусіз үлес қосқан ұлы қайраткер. Әуезовтің қырғыз халқына жасаған көмегі – бауырлас елдің мәдени мұрасын сақтап, дамыту жолында сіңірген зор еңбегімен өлшенеді.

Қырғыз эпосын зерттеудегі тарихи еңбек 

Мұхтар Әуезовтің қырғыз мәдениетіне жасаған ең ұлы көмегі – оның әлемге әйгілі «Манас» эпосын зерттеп, қорғап, насихаттауы. ХХ ғасырдың басында кеңестік идеология тұсында көптеген халықтардың ауыз әдебиеті мен эпостары «ескілік сарқыншағы», «феодалдық миф» ретінде сынға алынып, жойылып кетудің алдында тұрды. Дәл осындай сынның астында қалған «Манас» жырына сол кезде ең алғашқы болып араша түскен адам – Мұхтар Әуезов болды.

1920–1930 жылдары Қырғызстанға бірнеше рет жолы түскен Әуезов қырғыз халқының фольклорын, әсіресе «Манас» жырын ерекше қызығушылықпен зерттеді. Ол жыршылармен кездесіп, жырдың нұсқаларын салыстырып, мазмұнын терең талдады. Әуезов «Манас» эпосының тек қырғыз халқының ғана емес, бүкіл түркі жұртының ортақ рухани қазынасы екенін дәлелдеп берді.

1930 жылдардың соңында Кеңес үкіметі кезінде «Манас» жырына қарсы сындар көбейіп, оны «панисламистік», «пантуранистік» шығарма деп айыптаған мақалалар шыға бастағанда, Әуезов батыл түрде сөз сөйлеп, «Манас» эпосын қорғап шықты. Ол өз мақалаларында «Манас» – халықтың өткен тарихының, ерлік дәстүрінің, дүниетанымының көрінісі екенін атап көрсетті. «Манасты жою – қырғыз халқының рухын жоюмен бірдей» деп кесіп айтты.

1948 жылы қырғыз ғалымдары арасында «Манас» эпосының мазмұны мен идеясын сынау науқаны қайта күшейгенде, Әуезов тағы да қырғыз халқының рухани мұрасына араша түсті. Ол Бішкекке (ол кезде Фрунзе) арнайы келіп, ғылыми конференцияда сөз сөйледі. Мұхтар Омарханұлының сол кездегі батыл мәлімдемесі қырғыз мәдениетінің тағдырын сақтап қалған тарихи сәт болды.

Ол өз баяндамасында атап көрсеткендей: «Манас – бұл халықтың жаны, оның өткенін, болашағын, ерлігін, адамгершілігін көрсететін ұлы жыр. Оны сынау – халықтың өзіне қарсы шығу. Біз тарихты құрметтеп, халықтың рухани мұрасын сақтай білуіміз керек».

Бұл сөздер сол кездегі саясатқа қарсы пікір болатын. Бірақ Әуезов шындықты айту үшін ешқашан қорықпады. Оның арқасында «Манас» эпосы ресми түрде сақталып, кейін ЮНЕСКО деңгейінде әлемдік мәдени мұра ретінде мойындалды.

Мұхтар Әуезов қырғыз әдебиетінің өркендеуіне де үлкен ықпал етті. Ол қырғыз қаламгерлеріне ақыл-кеңес беріп, олардың шығармашылық ізденісіне бағыт сілтеді. Әуезов Қырғыз мемлекеттік университетінде дәріс оқып, жас әдебиетшілерге фольклор мен көркем прозаны зерттеу жолдарын үйретті.

Ол қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматовтың алғашқы шығармашылық қадамдарына ерекше қолдау көрсетті. Айтматов кейін естеліктерінде былай деп жазған: «Менің әдебиетке келуімде Мұхтар ағайдың ықпалы ерекше болды. Ол бізге тек жазу тәсілін үйреткен жоқ, ең бастысы – халыққа қызмет етудің рухын үйретті».

Мұхтар Әуезов Шыңғыс Айтматовтың алғашқы әңгімелерін оқып, жылы пікірін білдіріп, оны Мәскеу жазушылар ортасына таныстырды. Сол арқылы қазақ пен қырғыз әдебиеттері арасындағы шығармашылық байланыс нығайды.

Әуезов тек ғалым мен жазушы емес, сонымен бірге екі халықтың арасындағы мәдени дипломат болды. Ол қырғыз халқының дәстүрін, өнерін, өмір салтын терең құрметтеді. Қырғызстанға барған сапарларында ол қырғыз зиялыларымен достық қатынас орнатып, бауырлас елдің мәдени ортасында беделді тұлғаға айналды.

Оның бастамасымен 1950 жылдары қазақ және қырғыз әдебиетшілерінің бірлескен конференциялары өтті. Онда әдеби байланыс, фольклорды зерттеу, тіл мен тарих мәселелері талқыланды. Бұл кездесулер екі елдің әдебиетінде өзара ықпал мен түсіністікті арттырды.

Мұхтар Әуезовтің еңбегінің арқасында қазақ пен қырғыз әдебиеттерінің арасындағы достық пен рухани туыстық жаңа деңгейге көтерілді.

Қырғыз халқы Мұхтар Әуезовтің еңбегін ешқашан ұмытқан емес. Оның есімі Қырғызстанда зор құрметпен аталады. Фрунзе қаласындағы (қазіргі Бішкек) ұлттық кітапхананың бір залына оның аты берілген, қырғыз ғалымдары «Әуезов және Манас» атты арнайы ғылыми жинақтар шығарған.

1995 жылы Мұхтар Әуезовтің 100 жылдық мерейтойы кезінде Қырғызстанда бірқатар мәдени іс-шаралар өтті. Сол кезде қырғыз зиялылары:
«Егер Мұхтар Әуезов болмағанда, бәлкім “Манас” эпосы бүгінгідей дәрежеде сақталмас еді. Ол біздің рухымызды аман алып қалған тұлға», – деп мәлімдеген еді.

Бүгінде қырғыз мектептерінде, университеттерінде Мұхтар Әуезовтің еңбектері арнайы оқытылады. Оның есімі екі ел арасындағы достықтың символына айналды.

Мұхтар Әуезовтің қырғыз халқына жасаған көмегін тек ғылыми не мәдени тұрғыда бағалау жеткіліксіз. Бұл – ұлттар арасындағы рухани бауырластықтың, өзара құрмет пен түсіністіктің айқын көрінісі. Ол өз заманының идеологиялық қысымына қарамастан, халық мұрасын қорғап қалу жолында шындықты айтудан тайынбады.

Мұндай батылдық әр ғалымның, әр жазушының қолынан келе бермейді. Әуезовтің тұлғасы осы қасиетімен ерекшеленеді. Ол ұлттық шеңберден шығып, бүкіл түркі әлемінің, тіпті адамзат мәдениетінің өкіліне айналды. Бүгінгі күні жаһандану дәуірінде рухани құндылықтар тез өзгеріп жатқанда, Әуезовтің ұстанымы бізге үлкен өнеге. Ол өз еңбегімен халықтың тарихын, тілін, өнерін сақтаудың маңызын дәлелдеп берді.

Мұхтар Әуезов – қырғыз бен қазақтың ғана емес, бүкіл түркі дүниесінің рухани биігі. Оның «Манас» эпосын қорғаудағы, қырғыз мәдениетіне қолдау көрсетудегі еңбегі – бауырлас халықтардың достығының мәңгілік белгісі. Қырғыз халқына жасаған көмегі арқылы ол өз ұлтының шекарасынан асып, түркі өркениетінің ортақ тұлғасына айналды. Әуезовтің есімі қазақ-қырғыз достығының алтын көпірі ретінде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса береді. Бүгінгі жастар Әуезовтің осындай биік рухын, бауырлас халыққа деген сүйіспеншілігін үлгі тұтуы тиіс. Өйткені ұлттың ұлылығын оның өзгенің мәдениетіне көрсеткен құрметінен де тануға болады.

Мұхтар Әуезов – дәл сондай ұлы тұлға. Ол қырғыз халқының рухани байлығын сақтап қана қойған жоқ, оны әлемдік деңгейге көтеріп, күллі түркі жұртының ортақ қазынасына айналдырды.

Ұлы Мұхтардың қырғыздарға жасаған көмегі – тарихтағы бауырластықтың ең жарқын беттерінің бірі.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz