Соңғы отыз жылдан астам уақытта Қазақстан Орталық Азия аймағында ең тұрақты әрі ықпалды мемлекеттердің бірі ретінде танылды.

1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап елдің сыртқы саясаты да, ішкі реформалары да аймақтық көшбасшылықты көздеді. Экономикалық даму, ядролық қарусыздану, инфрақұрылымдық жобалар мен дипломатиялық бастамалар арқылы Қазақстан өзін бейбітшілік пен тұрақтылықтың үлгісі ретінде көрсетті. Алайда, қазіргі геосаяси өзгерістер мен аймақтағы жаңа күштердің пайда болуы «Қазақстан осы мәртебесін сақтап қала ала ма?» деген заңды сұрақты тудырады.

Көшбасшылықтың бастауы

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан Орталық Азия елдерінің ішінде ең бай табиғи ресурстарға ие, саяси тұрғыда тұрақты және халықаралық қоғамдастықпен ең тығыз байланыс орнатқан мемлекет болды. Мұнай мен газ саласының дамуы, шетелдік инвестициялардың тартылуы, теңгенің енгізілуі және Астана сияқты жаңа әкімшілік орталықтың құрылуы — елдің ілгері басқан реформаларының символына айналды.

Сонымен қатар, Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясаты елдің аймақтық беделін күшейтті. Ресеймен стратегиялық серіктестік, Қытаймен экономикалық ынтымақтастық, Батыс елдерімен энергетикалық және инвестициялық байланыстар теңгерімді түрде жүргізілді. Бұл саясат Қазақстанды көршілерімен салыстырғанда халықаралық деңгейде сенімді серіктес ретінде көрсетіп, аймақтық көшбасшы мәртебесіне жеткізді.

Қазақстанның экономикасы посткеңестік кеңістіктегі ең ірі экономикалардың бірі ретінде қала беруде. Жалпы ішкі өнім көлемі бойынша ел Орталық Азияның басқа мемлекеттерін (Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан) басып озады. Индустрияландыру бағдарламалары, «Цифрлық Қазақстан» жобасы, көлік-логистика инфрақұрылымын дамыту (әсіресе «Нұрлы жол» және «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» дәлізі) елдің аймақтық экономикалық рөлін арттыра түсті.

Алайда соңғы жылдары жаңа тенденциялар байқалуда. Өзбекстанның реформалары мен ашық экономикалық саясаты, Түркіменстанның энергетикалық бағыттағы дербестігі және Қырғызстан мен Тәжікстанның еңбек көші-қон нарығындағы маңыздылығы аймақтық тепе-теңдікті біршама өзгертті. Дегенмен, Қазақстанның институционалдық даму деңгейі, инвестициялық климаттың тұрақтылығы және халықаралық нарыққа шығу мүмкіндігі әлі де жоғары. Бұл факторлар еліміздің көшбасшылық орнын сақтап қалуға мүмкіндік береді.

Қазақстанның геосаяси орналасуы — оның артықшылығы да, жауапкершілігі де. Ел Ресей мен Қытай сияқты алып мемлекеттердің арасында орналасқан және Орталық Азияны Еуропамен, сондай-ақ Таяу Шығыспен байланыстыратын стратегиялық өткел болып табылады. Осы себепті Қазақстанның сыртқы саяси тепе-теңдігі ерекше маңызға ие.

Өзбекстан факторы

Соңғы жылдары Орталық Азиядағы негізгі тенденциялардың бірі – Өзбекстанның белсенді жаңғыруы мен ашық саясатқа бет алуы. Президент Шавкат Мирзиёевтің жүргізіп отырған реформалары елдің аймақтық ықпалын айтарлықтай арттырды. Өзбекстан қазірдің өзінде 38 миллионнан астам халқы бар, тұтыну нарығы кең, және өнеркәсіп саласын әртараптандыруда айтарлықтай жетістіктерге жетіп келеді.

Бұл жағдайда Қазақстан үшін басты міндет – аймақтағы бәсекелестікті тек саяси емес, экономикалық және технологиялық тұрғыда да сауатты жүргізу. Көшбасшылық тек ресурстармен немесе аумақтың көлемімен емес, инновациялар мен адами капитал сапасымен анықталады. Сондықтан, Қазақстанға білім мен ғылымға, цифрлық технологияларға, жасыл энергетикаға инвестицияны күшейту қажет.

Қазақстанның сыртқы саясатының маңызды бағыты – Орталық Азиядағы интеграцияны күшейту. Ел 2018 жылы Астанада өткен Орталық Азия мемлекеттері басшыларының консультативтік кездесуін ұйымдастыру арқылы аймақтық бірліктің негізін қалады. Бұл формат өзара сенім мен ынтымақтастықты арттыруға бағытталған маңызды бастама болды.

Сауда, шекаралық қауіпсіздік, көлік дәліздері мен су ресурстарын басқару проблемалары бойынша келіссөздер жүргізу арқылы Қазақстан аймақтың тұрақтылығына үлес қосып отыр. Сонымен қатар, Қазақстан Түркі мемлекеттері ұйымының да белсенді мүшесі ретінде түркі интеграциясын дамытуда жетекші рөл атқарып келеді.

Кез келген мемлекеттің аймақтық беделі ең алдымен ішкі тұрақтылығына байланысты. Қазақстан бұл тұрғыда үлкен сынақтардан өтті. 2022 жылғы Қаңтар оқиғасы елдегі әлеуметтік әділеттіліктің, экономикалық теңдіктің және саяси жаңарудың маңызын көрсетті. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті Қазақстан» тұжырымдамасы мен саяси реформалар бағдарламасы қоғамдағы сенімді қалпына келтіруге бағытталды.

Саяси жүйені жаңғырту, жергілікті басқаруды күшейту және азаматтық қоғам институттарын дамыту – елдің болашақтағы тұрақтылығының негізгі шарттары. Егер бұл реформалар жүйелі түрде іске асса, Қазақстан тек аймақтағы емес, бүкіл Еуразия кеңістігіндегі табысты модернизация үлгісі бола алады.

Қазақстанның Орталық Азиядағы көшбасшылық рөлі – тарихи, экономикалық және дипломатиялық тұрғыда қалыптасқан құбылыс. Иә, соңғы жылдары аймақ елдері арасында жаңа бәсекелестер пайда болды. Бірақ көшбасшылық – мәртебе ғана емес, жауапкершілік.

Егер Қазақстан өз реформаларын табандылықпен жалғастырып, инновация мен білімге сүйенген жаңа экономикалық модельге көшсе, экологиялық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтаса, онда елдің аймақтағы жетекшілік рөлі ұзақ жылдар бойы сақталады.

Сөздің түйіні – Қазақстанның көшбасшылығы табиғи байлықта емес, көреген саясат пен ұлттық бірлікте. Ал бұл құндылықтар сақталса, Қазақстан Орталық Азияның жүрегі, тұрақтылық пен даму діңгегі болып қала бермек.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz