Басы: Тарихи көтеріліс хақында

АЙЫПТЫ БОЛУ

Шолақ белсенділік – қазақ қоғамдық өмірінің созылмалы ауруы. Белгілі қоғам қайраткері Бақытжан Қаратаев халық шыбынша қырылған отыз екінші жылғы алапат ашаршылыққа айыпты басшы тек Голощекин емес, қайткенде портфельден айрылмауға тырысқан мансапқор қазақ қызметкерлері де екенін жазып қалдырды. Ал сол жетпістен асқанда аштыққа ұшырап сіңірі шыққан қарт заңгер большевиктердің ашаршылық саясатын қазақ даласында жүзеге асырушы бас қылмыскер мінген үкімет вагоны Ақтөбе станциясына тоқтағанда, сонау паң кескінмен есіктен шыға берген жарты патша Голощекинге жайдақ арбамен тақалып, қалың елдің көзінше, тікелей, ащы да ауыр сөздер айтқан екен...

Қожайынның кінәсіне қолшоқпарлар мен жандайшаптар түгел ортақ болуға тиіс.

Бірақ бұл – пайымдағанға ғана. Іс жүзінде, кеше ғана құлдық ұрып, айдағанына жүріп-тұрған қожайындарының басынан бақ тайғанда, олар тез құбылып, басқа режимге де тап солай жан-тәнімен қызмет етуге білек сыбана кіріседі. Ондайлар әр заманда болған, бола да береді. Олар кезінде «бай мен молданы қамшымен қойдай қуған», «асыра сілтеу болмасын» деген ұранмен «аша тұяқ қалдырмаған», «жапон, герман жансыздарын» түп-тамырымен қопарып, құртқан...

Егер біз бұлар жөнінде ондаған жылдардан кейін ұзын құлақтан, яки баспасөзден біліп жүрсек, сол алыс жылдарғы келеңсіздіктермен тамырлас шолақ белсенділіктің қазіргі замандағы үлгісін әйгілі сексен алтыншы жылғы ұлт-азаттық толқуға байланысты, енді, бетпе-бет кезіктірдік. Олар көз алдымызда қызыл жендеттердің жастарымызды қорлаған қылығын ақтады. Азаматтарымыздың тек қана қазақ болғаны үшін қуғынға ұшырауына қиналмады. Өліп-тіріліп, бүкіл қазақ халқы атынан орыстардан кешірім сұрап әлекке түсті. Ұлттық намысы бардың бәрін оқиғадан кейін асқан қатыгездікпен жазалауда алдарына жан салмады...

Маңғаз жандайшаптардың жәдігөй де зымиян назарларына жоғарыда айтылған жағдайда, 1986 жылғы 25 желтоқсанда, содан бір аптадай бұрын ғана орын алған жастардың зор толқуына байланысты Жоғарғы Кеңес Төралқасы аппаратының партия жиналысында сөйлегеніме бола мен де ілігіп, олардың иманнан жұрдай сатқындықтарын қатты сезінген едім. «Айыбымды» мойындату мақсатымен партия және әкімшілік буындарында менімен едәуір әңгіме өткізілді. Партияның Орталық Комитетіндегі Ауман атты ұлт мәселесінің «білгірі» осы сөз үшін «партиядан шығарыласыз» деген болжамын менен жасырған жоқ.

Мен коммунист ретіндегі пікірімді көшеде емес, коммунистердің басқосуында айтып «айыпты» болған сол жиналыстан алты күн өткенде, яғни 31 желтоқсан күні, Жазушылар одағына келген республика партия ұйымының жетекшісі Геннадий Колбиннің алдында ақын Жұбан Молдағалиев өзінің әйгілі сөзін жария етті. Оның жүрекжарды ой-пікірі Брежнев алаңындағы сойқанды әшкерелеуде менің қателеспегенімді растады! Өз айтқандарыммен үндес шыққан беделді аға ұрпақ өкілінің сол сөзін мен көңіліме медет етіп, өзімді айыптаушылар алдына тартып көрдім. Алайда оған менің «түзік» коммунистерім пысқыратын түр танытпады.

ҚОРҒАНУ

Не керек, он күннен кейін, 1987 жылдың 5 қаңтарында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының аппаратында 17–18 желтоқсан күнгі оқиғаларды тағы да талқылауға арналған екінші партия жиналысы болды. Бұл жолы баяндаманы Жоғарғы Кеңес Төралқа Төрағасының өзі жасады. Оның баяндамасының едәуір бөлігі менің өткен жиналыстағы сөзімді сынауға арналды. Жарыссөз кезінде мен былай дедім:

«Товарищи коммунисты! Обсуждая этот важный вопрос, каждый из нас испытывает чувство огромной ответственности, а я, по известной вам причине, – в особенности. Вы были свидетелями того, как я, выступая 25 декабря на партийном собрании, допустил отдельные досадные ошибки. Я их в ходе обсуждения полностью осознал и в конце собрания заявил об этом.

Но тогда я не смог подробно расшифровать причину своего повергшего вас в недоумение выступления, в чем себя потом не раз укорял. В конце концов я решил дать объяснение секретарю партбюро тов. Бабушкину Михаилу Федоровичу, а сейчас, пользуясь случаем, хочу рассказать об этом вам.

Вы знаете, как на собрании меня поправили коммунисты. На другой день, несмотря на огромную занятость важными государственными делами, уделил мне время, немалое время, Саламат Мукашевич Мукашев. Он подверг мое выступление скурпулезному анализу, терпеливо и мудро разъяснял неверность отдельных моих суждений. Поучительно было для меня и беседа в районном комитете партии у его первого секретаря тов. Кадырбековой А.К. В эти дни, товарищи, я спал очень плохо. Ведь получилось так, чго я наломал дров, и теперь, «пожинал плоды». Меня поделом поправляли. И все же, я должен это отметить, поправляли с большим тактом, с желанием помочь мне самому понять всю серьезность моих ошибок. Первая моя ошибка состояла в том, что я легко поддался эмоции, вызванной кулуарными разговорами о событиях 17–18 декабря. В частности, оскорбительно и возмутительно для меня звучали разглагольствования т.Шульги об эффективности физической расправы с молодежью на площади вплоть до убиения. Для него все они поголовно были антиобщественными элементами, которых надо бить подряд и даже убивать, а для меня – подавляющее большинство из них – лишь обманутые подстрекателями ребята, которых надо бы спасать разъяснением. В другой раз, побывав в Московском районе, т. Шульга удовлетворенно рассказал о том, как «запросто» успокоил членов одного из трудовых коллективов секретарь райкома, говоря им: «Что важно для вас? Чтоб I секретарь ЦК был казахом? Или в магазинах был хлеб?» Для т. Шульги это были чудодейственные слова, а я считал такое разъяснение партийного работника примитивно-вульгарным и вредным. Это слышали товарищи Ишмухамедов, Шоланов, Таиров, Татабаева, они не дадут мне соврать. Шульга – мой давний комсомольский собрат. Уж кто-кто, но Шульга, вчерашний комсомольский работник, должен был понять, что вышли на улицы политически незрелые ребята, и что в этой их беде сопричастны все мы, в т.ч. и он, может быть больше – он, поскольку он вчера руководил школьным отделом ЦК комсомола, а эти ребята – вчерашние школьники. Но Шульга видел в них только преступников, проявляя при этом откровенно шовинистическое настроение. Это и подстегнуло меня на известное вам запальчивое выступление.

Вопросы воспитания молодежи занимают меня давно. Я для молодежи и детей наряду с художественными произведениями издал и книжки по общественно-политической тематике под названиями: «Заветам Ленина верны», «Интернационализм – наше знамя», «Награды комсомола», «Юнкор – имя гордое». Поэтому в том выступлении я затронул теоретические вопросы интернационального воспитания. в критическом плане используя отдельные факты из событий тех дней и вышеизложенные откровения т. Шульги. Не располагая достоверными сведениями, я приводил в выступлении свои впечатления от разрозненных фактов, в чем и заключались мои серьезные ошибки.

Ошибаясь в частности, в главном я был непоколебимо тверд: я целиком и полностью поддерживал политику партии, Обращение ЦК КПК, Президиума ВС и СМ республики к алматинцам, выражал уверенность в незыблемости дружбы народов, выступал за решительный отказ от упрощенного, схематичного, шаблонного ведения работ по интернациональному воспитанию. Я хотел донести до коммунистов мысль о том, что нельзя подходить предвзято к участникам этой нездоровой демонстрации, что надо различать обманутых от подстрекателей и не допускать перегиба при наказании.

Тревожно было мне в эти дни, я пережил страшные волнения. Тем не менее я остался уверенным в том, что я ни на йоту не сполз с позиций подлинного интернационализма. Чем больше я мысленно анализировал свои ошибки в выступлении 25 декабря, – тем явственнее проступал контраст с провокационно-безответственным выступлением т. Шульги, где он огульно причислял меня к националистам, заявлял о невозможности работать со мной в одном аппарате, призывал уволить меня с работы. Меня еще более насторожило внутреннее содержание т. Шульги, когда он в своем выступлении по сути оклеветал украинский народ, говоря, что он-де «не мог жить в Украине, и уехал оттуда, поскольку там сильно пахло национализмом».

Товарищи! Хочу подчеркнуть еще раз, что я осознал свои ошибки, причину которых изложил сейчас, и я говорю вам: извините! Заверяю вас, что я извлек урок из всего того, что было и впредь недопущу подобное. Я всегда старался и буду стараться быть настоящим патриотом и интернационалистом-ленинцем, каким подобает быть истинным партийцам».

(«Коммунист жолдастар! Осы маңызды мәселені талқылауда біздің әрқайсымыз үлкен жауапкершілік сезінеміз, ал мен өздеріңізге мәлім себеп бойынша – айрықша қобалжулымын. 25 желтоқсандағы партия жиналысында сөйлеген сөзімде менің жекелеген қателікке ұрынғаным өздеріңізге мәлім. Талқылау барысында онымды түсіндім де, жиналыс соңында тиісті мәлімдеме жасадым. Бірақ ол кезде сіздерді таңырқатқан сөзімнің айтылу себебін ашпаған едім. Ақыры мен партбюро хатшысы Бабушкин Михаил Федорович жолдасқа түсінік беруге бел будым, ал қазір, реті келгенде, осы жайында сіздерге әңгімелеп бермекпін.

Жиналыста мені коммунистердің қалай түзеткенін сіздер білесіздер. Келесі күні, маңызды мемлекеттік жұмыстардан қолы босамайтынына қарамастан, маған Саламат Мұқашевич Мұқашев уақыт бөліп, сөйлесті. Ол менің сөзімді мейлінше ұқыпты талдауға алды. Менің жекелеген пайымдарымның дұрыс еместігін төзіммен және даналықпен түсіндірді. Аудандық партия комитетіндегі, оның бірінші хатшысы А.Қ. Қадырбековадағы әңгіме де мен үшін тағылымды болды. Бұл күндері, жолдастар, мен ұйқыдан айрылдым. Өйткені мен талай нәрсені бүлдіріп, енді «жемісін жеп» жатыр едім ғой. Мені істегеніме сай түзетіп жатты. Дегенмен, мен мұны атап айтуым керек, ерекше сыпайы түрде, өзімнің қателігімнің барша елеулі мәнін өзім түсінуге көмектесу ниетімен түзетті.

Менің алғашқы қателігім 17–18 желтоқсан оқиғасы жайында қызметтен тысқары болған әңгімелер әсерінен эмоцияға тез беріліп кеткендігімнен туды. Атап айтқанда, алаңдағы жастарды физикалық тұрғыда, тіпті өлтіруге дейін жазалауға барудың тиімділігі туралы көкіген ж. Шульганың сөздері мен үшін қорлайтын және зығырданыңды қайнататындай болып естілді. Ол үшін жастардың бәрі шетінен ұрып-соғуға, тіптен өлім құштыруға лайық антиқоғамдық элементтер болатын, ал мен олардың басым көпшілігін тек арандатушыларға алданған, түсіндіру арқылы құтқаруымызды керек ететін балалар деп білдім. Келесі жолы, Москва ауданында болып келгенінен соң, еңбек ұжымдарының бірінің мүшелерін ауком хатшысының қалай оп-оңай тыныштандырғанын ж. Шульга қанағаттана әңгімеледі: «Сендер үшін қайсысы маңызды? – депті хатшы. – ОК-ның 1-ші хатшысы қазақ болғаны ма? Әлде дүкендерде нан болғаны ма?» Ж. Шульга үшін бұл ғаламат әсерлі сөз еді, ал мен партия қызметкерінің мұндай түсініктемесін қарабайыр-тұрпайы және залалды деп есептедім. Мұны Ишмухамедов, Шоланов, Таиров, Татабаева жолдастар естіді, олар маған жалған сөйлетпейді. Шульга менің байырғы комсомол бауырым болып табылады. Басқа-басқа, бірақ кешегі комсомол қызметкері Шульга көшеге саяси тұрғыда толыспаған балалар шыққанын, олардың бұл сорына біздің бәріміздің қатысты екенімізді, бәлкім, оның көбірек қатысы бар екенін түсінуге тиіс болатын. Бәлкім ол көбірек жауапты шығар, себебі ол кеше комсомол ОК-нің мектеп бөлімін басқарған еді ғой. Бірақ Шульга оларды тек қылмыскер ретінде көрді, бұл ретте ол ашықтан-ашық шовинистік пиғыл танытты. Міне осы жәйт мені өздеріңізге мәлім жете ойластырылмаған сөзге қамшылады.

Жастар тәрбиесі мені көптен алаңдатады. Мен жастар мен балалар үшін көркем шығармаларыммен қатар, қоғамдық-саяси тақырып бойынша: «Ленин өсиеттеріне адалмыз», «Интернационализм – біздің туымыз», «Комсомол наградалары», «Жас қалам» атты кітапшалар жаздым. Сондықтан да мен сөзімде сол күндер оқиғаларының жекелеген деректерін және ж. Шульганың аталған жүрекжарды сырларын сыни тұрғыда пайдалана отырып, интернационалдық тәрбиенің теориялық мәселелерін қозғаған едім. Нақты мәліметтер қолда болмағандықтан, мен сөзімде жекелеген фактілерден алған әсерімді келтірдім, менің елеулі қателіктерім де сонда жатыр. Жекелеген жәйттерде қателесе отырып, басты мәселеге мен мызғымас бекем болдым: партияның саясатын, ҚКП ОК, республика ЖК мен МК-нің алматылықтарға Үндеуін мен толық және түгелдей қолдадым, халықтар достығының мызғымастығына сенім білдірдім, интернационалдық тәрбие жөніндегі жұмыстарды қарабайырландырып, нобайлап қана жүргізуден шешімді түрде бастарту жағында болдым. Бұл дертті демонстрацияға қатысушыларга күнібұрын кесіп-пішілген пиғылмен қарауға болмайтыны, алданғандарды арандатушылардан ажыратып, жазалау кезінде асыра сілтеуге жол бермеу қажеттігі жайындағы ойымды коммунистерге жеткізсем деген ниетте болдым.

Бұл күндері менен маза кетті, мен қатты толқуды бастан кештім. Сонда да, мен өзім шынайы интернационализм позицияларынан бір түйір де ауытқыған жоқпын деген иланымымда қала бердім. Өзімнің 25 желтоқсандағы сөзімде жіберген қателіктерімді ойша талдаған сайын, ж. Шульганың мені ұлтшылдарға беталды қосқан, менімен бір аппаратта қызметтес бола алмайтынын мәлімдеген, мені жұмыстан қууға шақырған арандатқыш-жауапсыз сөзімен арадағы контраст айқын көріне түсті. Мені ж. Шульганың өз сөзінде «Украинада тұра алмағанын, онда ұлтшылдықтың иісі қатты шығып тұрғандықтан, көшіп кеткенін» айтып, іс жүзінде украин халқына жала жапқаны, оның ішкі пиғылы одан сайын тітіркентті. Жолдастар! Тағы да атап айтқым келеді: мен себебін қазір өздеріңізге баяндаған қателіктерімді ұқтым, сондықтан мен сіздерге: кешіріңіздер! – деймін. Мен болғанның бәрінен сабақ алдым, мен қашанғымша шынайы коммуниске тән нағыз патриот және лениншіл интернационалист болуға тырыстым және тырысамын»).

Сөз түсінушілікпен тыңдалды, сөйлеушілердің кейбірі мені қолдауға бағытталған пікірлерін айтып жатты. Ақыры жиналыс дөңгеленіп соңына келді. Мен үшін жұмсақ қаулы қабылданатыны айқындалып қалған. Осы сәтте тағы да Дунаевым орнынан көтерілді. «Бұл қалай, – деді ол қапаланып, – коммунистердің қырағылықты жоғалтқаны несі? Ойласаңыздаршы, Қойшыбаев түк те мойындаған жоқ, ешбір опынғаны сезілмейді, ол өткен жиналыста жайып салған позициясында қалып тұр ғой! Мен өткен жолы ұсындым, мән бермедіңіздер, қазір де айтам – біз партия комитеттері алдында ұятты боп қалмауға тиіспіз! Қойшыбаевтың сөзін арнайы комиссия кұрып тексерейік те, ісін жеке қарайық!» – Қызыл белсенділіктің табиғаты ғажап: ақты қара деп танытуға мәжбүр етпейінше тынбайды...

ЖАЗАҒА КЕЛІСПЕУ

Дунаев басқарған комиссия үш аптадай «жұмыс істеді», ақыры, 31 қаңтарда партбюро мәжілісі шақырылып, мен партбюро мүшелерінің көпе-көрінеу жала жапқан бір жақты талқылауына түстім.

Бір-екі күннен кейін рәсімдеген қаулыларын көрдім, оқыған бетте, былайша наразылық білдірдім:

«Секретарю партбюро Президиума ВС КазССР тов. Бабушкину М.Ф. от члена КПСС Койшибаева Б.О.

Я сегодня ознакомился с материалами моего персонального дела.

Считаю, что созданная партбюро комиссия, призванная внимательно изучить мое дело, подошла к этому вопросу тенденциозно, искусственно подгоняя все к очернению моего мировоззрения, идейного убеждения. При этом комиссия подтасовывала угодные ей факты, вырывая их из контекста и пристраивая под свою шапку, не имеющую ничего общего с основным замыслом моего выступления. Пристрастие комиссии дошло до того, что сфабриковала не имевшихся в моем выступлении «осуждения мер» и «требования».

Комиссия пишет, что я «пытался путем демагогических рассуждений переложить основную вину за эти события на работников партийных и советских органов». Я действительно говорил о виновности взрослого поколения, партийно-советских работников, к числу которых причислял и себя. Говорил, что тех событий постепенно «подготавливало» настроение самодовольства, вседозволенности, стремление приукрасить действительного положения дел, отрыв идеологической. пропагандистской работы от жизни, и то, что притупленные за годы «благодушия» наши чувства реального, не позволили и после крутого перелома быстро перестроиться в ведении интернациональной работы (стр. 9 моего пер- сонального дела). Эти мысли содержаться во всех документах, материалах, отчетах, касавшихся алматинских событий. следовательно, обвинение в демагогии в свой адрес не могу принять.

Комиссия пишет: «В его выступлении утверждается, что некоторые руководители райкомов партии. разъясняя сущность решения Пленума ЦК КП Казахстана, прибегали к «коварным» приемам». Я действительно говорил о примитивности разъяснения секретаря райкома (страница 10 п. д.). Говорил безадресно, что вызывало справедливое недоумение в последовавших за выступлением беседах у Председателя Президиума Верх. Совета и у первого секретаря Советского райкома. Поэтому, на втором партсобрании я раскрыл источника этой информации. Это было объяснение причин моих ошибок, а не попытка оправдаться таким путем, как утверждала комиссия. О том, что высказывания секретаря райкома принесены к нам т. Шульгой, что и вызвало моих резких суждений, эмоции, возмущения, подтвердили три товарища (стр. 15, 16, 22, 23, 25 п. д.), несмотря на них. комиссия сделала обратный вывод, не соответствующий действительности, с чем я не согласен.

Комиссия пишет, что мною «допускаются измышления о якобы имевших место в прошлом фактах массовой гибели людей коренной национальности вследствие перегибов со стороны органов власти», которые «являются ничем иным, как попыткой оправдать имевшие место события». Абзац с самостоятельной смысловой нагрузкой, откуда вырвано «измышление» и прилеплено к совершенно противоположному суждению, выглядит так: «Никогда, никто не сможет разрушить дружбу казахского и русского народов, веру и любовь казахского народа в ленинскую партию. Через боли и страдания нации пришли люди к этому, веками ковали священные узы дружбы. Не скажу об общеизвестных примерах интернационалистского акта казахского народа, проявленные в разные исторические периоды нашей страны. Напомню лишь о малоизвестном широкому кругу людей факте – казахский народ даже тогда, когда в результате страшного перегиба партийно-советских работников, допущенного в проведении коллективизации в Казахстане, потерял около двух миллионов своей численности, – не потерял веру в партию, в русский народ. Следовательно, мы обязаны свято хранить, беречь эту веру и любовь. Делать все для того, чтобы наше подрастающее поколение выросло верным революционным традициям отцов и подлинными интернационалистами – наш долг» (стр. 11 перс. дела). Допуская всю неудачность факта, невозможно логически отрицать того, что он тут нормально иллюстрирует главную и единственную идею абзаца. Что касается об «измышлении перегиба», достаточно было бы комиссии знать историю, хотя бы казахстанского периода биографии Ф.И. Голощекина, считавшего, что он совершает здесь «малый Октябрь». Следовательно, и в данном случае измышляет комиссия, против чего я, естественно, выражаю свое несогласие.

Комиссия пишет: «Тов. Койшибаев осуждает меры, принимаемые в отношении членов партии и комсомольцев, участвовавших в беспорядках, и в то же время требует «строго спросить с тех, кто особо усердствовал, находясь в рядах блюстителей порядка – солдат, милиционеров, дружинников». На самом деле я лишь констатирую, а не осуждаю, как утверждает комиссия, что задержанные исключаются из партии и комсомола, просил не подходить к участникам событий предвзято, отличить обманутых от подстрекателей, высказывал соображение, что их «лучше надо, во имя будущего, воспитывать» (стр. 14 п. д.). Всё остальное сфабриковано комиссией. Ей надлежало бы сначала весь текст выступления привести с моей помощью в такой вид, в каком прозвучало выступление на партсобрании, ведь текст был буквально изъят у меня сразу после собрания. А комиссия вместо этого искала лишние доводы для подкрепления своей сфабрикованной по существу мысли о моей «политической неблагонадежности», решила восстановить из зачеркнутых предложений «выгодные» ей куски (стр. 6 п. д.).

Комиссия пишет, что я не мог «допустить случайной ошибки», выступление мое «было подготовленным». О том, что я готовился – говорит письменный текст. 25/ХІІ 1986 г. утром объявили о собрании, просили говорить о том, что думаешь. Говорить мне было о чем. Свежо было во мне эмоциональное возбуждение, вызванное спором с Шульгой, который, вернее вышеназванный пример о партработнике, подтверждал еще раз об отсутствии нормальной, поставленной на научную основу воспитательной работы. Вчитывался в то время (24/ХІІ 86) в отчет о заседании Бюро ЦК КП Казахстана, где подчеркивалось отсутствие работы по интернациональному воспитанию. И я, между служебными делами, подготовил выступление. Спешное, потому и с ошибками, признанными мною сразу и бесповоротно в первом же собрании. Все мои основные суждения о необходимости коренного улучшения интернационального воспитания не новы. Все теоретические выкладки – из партсъездов, из трудов В.И. Ленина, все эти мысли подтверждены в докладе тов. М.С. Горбачева на Январском (1987 г.) Пленуме ЦК КПСС. Однако комиссия не смогла добираться до главной сути выступления, допускаю мысль – не хотела.

Заседание партбюро проходило в рамках справки комиссии, члены бюро не были освобождены от впечатления первого собрания, проходившего больше месяца назад, горели желанием во что бы ни стало «похоронить» меня – и наложить очень строгого взыскания, и пресекать мой творческий путь, и освободить от работы.

Однако, кроме грубого желания прилепить ярлык, я не услышал аргументированного довода, который подтвердил бы полную аполитичность текста выступления. В выступлении имеются ошибки серьезные в подборе фактов, которых я на всех инстанциях, собраниях и на заседании партбюро признавал и за них просил неоднократно прощения. А основные мысли выступления отвечают моим идейным убеждениям, от них я не откажусь, ибо соответствуют партийным требованиям, духу перестройки и основаны на научном коммунизме.

С решением партбюро от 31/1–1987 г. не согласен, о чем хочу Вас ставить в известность письменно. Б. Койшибаев. 2/11-1987 г.»

(«ҚазКСР Төралқасының партбюро хатшысы жолдас М.Ф. Бабушкинге СОКП мүшесі Б.О. Қойшыбаевтан. Мен бүгін менің жеке ісімнің материалдарымен танысып шықтым.

Менің ісімді мұқият тексеру үшін құрылған партбюро комиссиясы бұл мәселеге менің дүниетанымымды, идеялық сенімімді қаралауға жасанды түрде бәрін бұра отырып, біржақты келді деп есептеймін. Бұл ретте комиссия өзі қолайлы көрген фактілерді түпмәтіннен жүлып алып, менің сөзімнің негізгі ойына еш қатысы жоқ өз ұйғарымы астына қасақана орналастырды. Комиссияның біржақты құмарлығы менің сөзімде жоқ «шараларды айыптау» және «талап ету» деген тіркестерді ойдан шығарып қосуға дейін барды.

Комиссия мені «осы оқиғалар үшін негізгі кінәні демагогиялық пайымдаулары арқылы партия және совет органдарының қызметкерлеріне артуға тырысты» деп жазады. Мен ересек ұрпақтың, партия-совет қызметкерлерінің кінәлілігі туралы айттым, олардың ішіне өзімді де жатқыздым. Сол оқиғаларды мардамсу, ойына келгенді істеу, істің нақты ахуалын әсірелеп көрсетуге тырысу, идеологиялық, насихаттық жұмыстың өмірден ажырып қалуы және «жайбарақаттық» жылдарда біздің нақты жағдайды сезіну қасиетіміздің солғындануы біртіндеп «дайындады», күрт бетбұрыстан кейін де интернационалдық жүмысты жүргізуге тез икемделтпеді (менің жеке ісімнің 9-шы беті). Бұл ойлар Алматы оқиғаларына қатысты барлық құжаттарда, есептерде бар, демек, мен өз адресіме айтылған демагогияға салынды деген айыптауды қабылдай алмаймын.

Комиссия: «Оның сөзінде партия аукомдарының кейбір басшылары Қазақстан КП ОК Пленумының шешімдерін түсіндіруде «зұлым» тәсілдерге барды деген тұжырым бар», – деп жазады. Мен шынында да партия аукомы хатшысының түсіндірмесінің қарабайырлыгы жайында айттым (ж.і. 10-беті). Адрессіз айттым, оным Жоғарғы Кеңес Төралқасының Төрағасы мен Совет аукомының бірінші хатшысында болған әңгімелерде түсінбеушілік туғызды. Сондықтан, екінші партжиналыста мен осы ақпарат шыққан бұлақты аштым. Бұл комиссия айтқандай – ақталуыма әрекеттенуім емес, менің қателіктерімнің себептері туралы жиналысқа түсініктеме беруім еді. Ауком хатшысының айтқандарын бізге ж. Шульганың жеткізгені, оған менің қатаң пайым, эмоция, ашу білдіргенімді үш жолдас растаған (ж.і. 15, 16, 22, 23, 25-беттері), соларға қарамастан комиссия шындыққа сәйкес келмейтін кері қорытынды жасапты, мен мұнымен келіспеймін.

Комиссия менің сөзімде: «құдды билік органдары тарапынан өткенде асыра сілтеулер жасау салдарынан жергілікті ұлт адамдарының жаппай қырылуы орын алған делінетін ойдан шығаруларға жол берілген», онысы «болған оқиғаларды ақтауға тырысудың тап өзі болып табылады», – деп жазады.

Комиссия таққан «ойдан шығару» жұлып алынып, мүлдем қарама-қарсы пайымдауға жапсырылған дербес мағыналық салмағы бар абзац мынандай: «Ешкім де, ешуақытта да қазақ және орыс халықтарының достығын, қазақ халқының Ленин партиясына деген сенімділігі мен сүйіспеншілігін жоя алмайды. Ұлт көрген көптеген қиыншылықтарға төзе отырып, адамдардың қолы осыған жетті, ғасырлар бойы достықтың қасиетті діңгегін қалады. Біздің еліміздің түрлі тарихи кезеңдерінде көрініс тапқан қазақ халқының жалпыға мәлім интернационалдық актісі туралы айтпай-ақ қояйын. Тек көпшілікке мәлім емес мына бір фактіні ғана еске салғым келеді: Қазақстанда коллективтендіру кезінде партия-совет қызметкерлерінің асыра сілтеулері нәтижесінде қазақ халқы екі миллиондай адамнан айырылған, тіпті соның өзінде де партияға деген, орыс халқына деген сенімін жоғалтпаған еді. Демек, біз бұл сенім мен сүйіспеншілікті қастерлеп, бағалауға тиіспіз. Өсіп келе жатқан ұрпағымыздың әкелерінің революциялық дәстүрлеріне адал боп, шын мәніндегі интернационалист болып өсуі үшін барлығын істеуіміз керек, бұл біздің борышымыз» (жеке істің 11-беті).

Деректі сәтсіз алынған десе де, оның мұнда абзацтың басты және жалғыз, дара идеясын дұрыс толықтырып тұрғанын жоққа шығару мүмкін емес. Ал «асыра сілтеуді ойдан шығару» туралы айтсақ, комиссияға тарихты, тым болмаса өзін осында «кіші Октябрь» жасап жүрмін деп есептеген Ф.И. Голощекин өмірбаянының қазақстандық кезеңін білу жеткілікті болар еді. Демек, осы жағдайда да комиссия ойдан шығарып отыр, мен, әрине, оған қарсымын, өз келіспеушілігімді білдіремін.

Комиссия: «Қойшыбаев жолдас тәртіпсіздіктерге қатысқан партия мүшелері мен комсолецтерге қолданылып жатқан шараларды айыптайды, сонымен бірге, «тәртіп сақшылары қатарында ерекше ынта көрсеткен солдаттар, милиционер, жасақшыларды қатаң жауапқа алуды» талап етеді», – деп жазады. Мен іс жүзінде комиссия айтқандай айыптап тұрған жоқпын, тек ұсталғандардың партия мен комсомолдан шығарылып жатқаны туралы атап айттым, оқиғаға қатысушыларға айыптау тұрғысынан келмеуді, алданғандарды арандатушылардан бөліп қарауды өтіндім, оларды «болашақ үшін тәрбиелеген дұрыс» болатынын айттым (ж.і. 14-6.). Содан басқасының бәрін комиссия ойдан шығарған. Оған алдымен сөз мәтінін менің көмегіммен партжиналыста сөйленген қалыпқа келтіріп алу керек еді, өйткені мәтінді менен жиналыстан кейін бірден алып алды ғой. Ал комиссия мұның орнына, менің «саяси сенімсіздігім» хақындағы өзінің қолдан жасалған ойын растау үшін, мәтіндегі сызылып тасталған сөйлемдерден өзіне «тиімді» үзінділерді қалпына келтірген (ж.і. 6-6.).

Комиссия менің «кездейсоқ қате жіберуім» мүмкін емес, менің сөзім «алдын ала дайындалған» деп жазады. Менің дайындалғанымды жазбаша мәтін растап тұр. 25/ХІІ 1986 ж. таңертең жиналыс жайында хабарлады, не ойлайтының туралы айтуды сұрады. Менің айтарым бар-тын. Мен Шульгамен дауласқаннан кейінгі эмоциялы ахуалдан арыла қоймаған едім, партқызметкер жайындағы мысал тәрбие жұмысының дұрыс ғылыми жолға қойылмағанын растап тұрған. Сол шақта интернационалдық тәрбие жоқтығы атап айтылған Қазақстан КП ОК Бюросының мәжілісі жайындағы есепті (24/ХІІ 86) оқып отырғанмын. Содан мен, қызмет істері ара-арасында, сөз дайындап алдым.

Асығыс болгандықтан да, бірінші жиналыста-ақ мойындаған қателіктерім сонда кетті. Менің интернационалдық тәрбиені түбегейлі жақсарту қажеттігі жөніндегі негізгі пайымдарымда жаңа ештеңе де жоқ. Теориялық қисындарымның бәрі – партсъездерден, В.И. Ленин еңбектерінен, бұл ойдың бәрі СОКП ОК Қаңтар (1987 ж.) Пленумында М.С. Горбачев жолдастың баяндамасында расталған. Алайда комиссия сөздің басты мәніне жете алмады, тіпті жеткісі келмеді деп те ойлаймын.

Партбюро отырысы комиссия анықтамасы ауқымында өтті. Бюро мүшелері бұдан бір айдан астам уақыт бүрынғы алғашты жиналыс әсерінен айыға алмағанын көрсетті. Олар мені қайткенде «жерлеуге» – өте қатаң жаза қолдануға да, менің шығармашылық жолымды қиюга да, жүмыстан босатуға да қүлшынысты.

Алайда, маған дөрекі түрде қара жалау тағуға қүмартқаннан басқа, мен өзімнің сөзімнің бейсаясилығын растайтындай ешбір аргументті дәлел естімедім. Сөзде фактілер келтіру жағынан елеулі қателер бар, мен оларды барлық инстанцияларда, жиналыстарда және партбюро отырысында мойындадым және соларым үшін кешірім сұрадым. Ал сөздегі негізгі ойларым менің идеялық иланымыма жауап береді, мен олардан бастартпаймын, себебі олар партия талаптарына, қайта құру рухына сәйкес және ғылыми коммунизмге негізделген.

Партбюроның 31/1–1987 ж. шешімімен келіспеймін, осы туралы Сізді жазбаша хабардар етіп отырмын. Б. Қойшыбаев. 2/11–1987 ж.»)

МӘЖБҮРЛІК

Хатшы оқып шықты да, бұл мәселе бойынша қайтадан партбюро шақырмайтынын, қаласам – хатымды жиналыста оқып беретінін, бірақ менің коммунистер шешімін өзгерте алмайтыныма сенімді екенін айтты. Жиналысқа мойынсұнған сезіммен дайындал деп кеңес берді.

Мен Жоғарғы Кеңес Төралқасының Төрағасына кірдім. Ойым – партбюро мүшелеріне, әсіресе, айрықша белсеніп, комиссия қүрғызған, мәтінмен жүмыс істеуде мектеп оқушысының деңгейінен де төмен түсіп, ақты қара деп қиыстырған Дунаев, Жабағина дейтін бөлім меңгерушілеріне әділ сөзін айтар, сауатсыз да тұрпайы шешімдерін өзгерткізер...

Алайда ол менің тағдырыма араша болуға ниеттенбеді де. Алматы облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Меңдібаев менің айтқандарымды «революциялық сөз» деп таңбалапты, астарында «сазайын тартқызу қажет» деген емеурін жатса керек. Мәскеуден келген эмиссарлар да өкімет басындағылардың әр қимылын бағып жүрген көрінеді...

Менің жастар демонстрациясына байланысты айтқан сөзімді тілге тиек еткен үшінші партия жиналысында Төралқаның Іс басқарушысы мен баспа-редакция тобының жетекшісі мені жүмыстан босату қажеттігін тағы бір шегелеп айтып, коммунистерді риза етіп жатты.

Мені жазалау түжырымдамасы – «Строгий выговор с занесением в учетную карточку за извращение причин событий 17–18 декабря 1986 года, имевших место в г. Алма-Ате, попытку переложить вину на работников партийно-советских органов за их последствия» («1986 жылғы 17–18 желтоқсанда Алматыда болған оқиғалар себебін бұрмалағаны, олардың салдарлары үшін кінәні партия-совет қызметкерлеріне аударуға әрекеттенгені үшін есеп карточкасына жазылатын қатаң сөгіс жариялансын») – Жоғарғы Кеңес аппараты коммунистерінің жиналысында бір ауыздан қабылданды.

Мен бастауыш ұйым берген бүл әділетсіз жаза партияның аудандық комитетінде алынып тасталар деп үміттендім.

Парткомиссия ісін жүргізуші әйел менімен соншалықты түсінісіп сөйлескендей көрінген, тіпті балаларымның қазақ мектебінде оқитынын да сұрап біліп, бауырмалдық танытқандай еді.

Сөйтсем, ол менің жауабымнан өзінше ұйғарымға келіп, ой түйіпті – парткомиссия мәжілісінде ол мені партиядан шығару туралы ұсыныс жасады. Дауыс қақ айырылып, бір ғана қолдың мен жаққа артық көтерілуімен бастауыш партия ұйымының шешімі күшінде қалды...

Аупартком бюросында аудандық халықтық бақылау комитетінің төрағасы маған дүрсе қоя беріп, «сен баррикаданың арғы жағына шықтың» деп сөкті, бюро мүшелерін мені партиядан шығаруға шақырды.

Әбүйір болғанда, оның үзеңгілестерінің бәрі бірдей қызыл көз емес екен...

Ауаткомның төрағасы Александр Акуленко мен аупарткомның бірінші хатшысы Айгүл Қадырбекованың ой-пікіріне құлақ асушылар көпшілік болды. Жазаның өзгермей бекігеніне тәубе дедік.

Жүйе жаны орыс боп кеткен қызметкерлерге даңғыл жол ашып қойған-ды. Өзі де оңбай тұрған компартияның мүлдем абыройдан айрылуына іліми тиянағы тайғанақ сондайлар мол үлес қосты. Ұлт мәселесі хақындағы білімі кемшін мұндай жауапты қызметкерлерге шаш ал десе, бас алатын шолақ белсенділер қосылғанда – теория мен практика қайдан алшақтамасын...

ЫНТЫМАҚ

Жоғарғы Кеңес Төралқасы аппаратындағы қызметтен айрылдым. Өзім мүшесі болып табылатын Жазушылар одағының партия ұйымына есепке түрдым да, сондағы бос орынға орналаспаққа ниет еттім.

Алайда одақтың сол кездегі аузы дуалы хатшыларының бірі менің «саяси айыбым» барын көзіме шұқып, алдымен өзімді еңбегіммен ақтап алуға кеңес берді.

Обалы нешік, одақтың бір журналының басшысы мені ондай шартсыз-ақ бірден қызметке алған еді, алайда, үш күннен кейін, әлдебір ықпалдылардың қысымы өтіп кеткендіктен, қинала отырып, қайта босатты. Содан жүмыс біткеннің есігі маған бір жарым жыл бойы жабық тұрды.

Ақыры, демократия тегеурінінің күллі әсіре сақтарды ығыстырып, саясат айдынына дара шығып келе жатқаны біздің елде де аныққа айналды...

Қызметсіз жүрген шағымда, 1988 жылғы көктемде, Жазушылар одағының партия үйымы өзінің жалпы жиналысында менің есеп карточкамда жазулы тұрған партиялық қатаң жазаны алу туралы мәселе қарады. Сонда Ғафу Қайырбеков, Бексұлтан Нұржекеев сынды біраз қаламгер қолдау сөз сөйледі, майдангер жазушы ағамыз Қалмұхан Исабаев тіпті, бір белгілі әріптесіміздің: «Оған, бәлкім, батырлықты беру керек шыгар?» – деп кекеткеніне қасақана, әділетті қолдап бұрмалаған партия қызметкерлерінің кінәларын бетке басып көрсетуді ұсынды. Жиналысты Шерхан Мұртазаев басқарып отырды.

Ол шақта демократия бізде соншалықты орныға қоймаған, сол себепті қаламдастарымның мұндай ашық тілектестік білдіруі көңілге едәуір медеу-тін.

ӘДІЛЕТ

Менің сонау 1986 жылғы 25 желтоқсандағы шолақ белсенділердің делебесін қоздырған сөзім мемлекеттік тәуелсіздікке дейін баспасөзде – «Ақиқат» газетінің 1990 жылғы 4-ші санында жарияланды.

Газет редакторы жазушы Жұмабай Шаштайұлы мен журналист Ділдәр Мамырбаеваның коммунистік партия әлі де биліктен кете қоймаған кездегі тәуелсіз көзқарасы, менен сұхбат ала отырып, 86-ның 25 желтоқсанындағы сөзімнің мәтінін де сол қалпы жария етуі мені риза етті. Жарияланыммен танысқан бір тарихшы досым «осындай салмақты сөзді сол қиын шақта сөйледім деп ешкім мақтана алмайды» деді. Шын жүректен айтқанына күмәнданбадым.

Бертінде, Желтоқсан көтерілісінің алғашқы дөңгелек мерейжылына орайластырып, ақын ағамыз Сейфолла Оспан мен жайында «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген тақырыппен «Түркістан» газетіне (1996 жылғы 11 желтоқсан күнгі санында) үлкен мақала жазды, жанға жағымды пікір білдірді. Одан, көтерілістің жиырма жылдығы қарсаңында, журналист және жазушы Жаңабек Шағатай менің мазасыз да қаһарлы желтоқсан күндеріндегі жедел сөзімді түсініп те түйсініп оқығанын сол «Түркістан» бетінен («Авгий қорасын тазалаудың азабы немесе тәуелсіздік күрессіз келді ме?», 15 маусым 2006 ж.) әйгі етті, әрі оны күні бүгінге шейін ешкімнің аузы бара қоймаған дәрежеде бағалады. Ал «Егемен Қазақстан» газетінің 2006 жылғы 15 қыркүйектегі санында публицист Қайым-Мұнар Табеев мені «бүгінгі ұрпақ білуге, әспеттеуге тиіс ұлт перзенттері» қатарына қосты.

Осы жәйттер әңгімемнің басында ауызға алған Міржақып Дулатовтың «Қайда едің?» деген жүрекжарды сауалына ашық жүзбен қысылмай тік қарауыма маған ерен сенім береді.

***

Енді ілгеріде тіл ұшына оралып, айтылуы сәл кейінірекке қалдырылган толық шындық хақында бірер сөз.

Асқар таудың шын биіктігін оның етегінен алыстаған сайын айқын көретінің тәрізді, қасіретті де қастерлі Желтоқсанның шын бейнесін уақыт өткен сайын мейлінше анық ажырата түсесің.

Республика астанасынан бастап облыс орталықтарының көбінде, өзге де елді мекендерде орын алған 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі билік берген «қазақ жастарының демократиялық бой көрсетуі» деген анықтамадан әлдеқашан асып кетті. Ол қазақ халқы империя құзырына қаратылғалы отаршылдарға қарсы жүргізіп келе жатқан ұлт-азаттық қозғалысының ең соңғы жеңісті дүмпуі болды. Тоталитаризм құрсауын қаусатудың, кеңестік кеңістікті ыдыратудың, демократиялық өзгерістердің бастауы ретінде бүгінде көзі ашық азаматтар санасында әбден танылды.

Алдағы міндет – осы жәйтті ресмилендіру, сөйтіп, Сексен алтының Желтоқсанын арқау ете отырып, халқымыздың елімізді мекендейтін өзге ұлт өкілдерімен ынтымағын арттыратын, бірлігін нығайта түсуді қамтамасыз ететін шаралар кешенін тұрақты түрде ұдайы жүргізіп отыруға қол жеткізу.

1990, 2006.

(Б. Қойшыбаев, «Желтоқсан – Сын» публицистикалық

хроникасы. – Алматы: «Рух БГ» баспасы, 2016 ж.).

Бейбіт Қойшыбаев

Abai.kz