Алмас ҚАЗЫБЕКОВ. БАС АҚЫНЫҢ ҚЫТАЙ БОЛСА,ЖЕТІСКЕН ЕКЕНСІҢ!
Ал енді неге біздің мемлекет сондай сенгіш? Неге ергіш? Неге айдалаға лаққыш?
  Мына қызықты қараңыз, біз өзіміздің бас ақынмыз Абай деп жүрсек, бас ақнымыз Ли Бао екен! Оы қазақшаға Елубай, елібай, Елдібай деген лақап атпен аударып алдық.
  Біздің қазақтың балаша аңғалдығына адам таң қалады. Осыдан үш-төрт жыл бұрын әлгі ЛИ БО байғүстың бұл жарық дүниеде бар екеніне, болғанына, өмір сүргеніне ешкім кепілдік бере алмас еді. онда да қазақ екеніне! Енді міне, араға азғантай ғана уақыт салып, біз оны қазақ қып алдық.
  Бірлі-жарым оқымысты, тарихшы қызығып, ''осындай бір тарихи тұлға  болған екен'' деп жазып жүрсе,  мақұл деп қоя салуға болар еді...
  Бүкіл мемлекеттік мекемелер сол Ли Баоңызды ''Елдібай ақын деген атамыз болған екен '' деп еліріп жатқанын көргенде, еріксіз ерін тістеуге тура келеді. Ой, сұмдық-ай!
Мұны сұмдық демеске лаж қайсы?..... Қазақ әдебиетінің 2007 жылғы 13-19 және 20-26 сәуірдегі нөмірлерінде Мұхтархан Оразбай деген оқымысты Елдібай ақын туралы ағыл-тегіл егіліп мақала жариялатады. 2008 жылы осы кісінің «Елімен қауышқан Елдібай ақын» атты кітабы жарық көреді. Осы мақала мен кітапта «Қытайды қайран қалдырған қандасымыз Елдібай ақын» деген ұғым қазақтың санасына тықпаланады. Автордың сөзімен айтсақ, «бұған құлақ асып, назар аударған кісілер өте көп болды. Тіпті қазақтың көрнекті қоғам қайраткерлері, белгіі қаламгерлері, әдебиет пен мәдениет саласындағы зерттеуші ғалымдары хабарласып, осы ақынның шығармасымен толық танысуды, оны толығымен аударуды, қазақ тіліне кітап етіп шығаруды, қазақ оқырмандарымен ертерек қауыштыруды менен қатты талап етті».
Сонда, қазақтың өзі емес, қоғам қайраткерлері, қаламгерлері мен зерттеуші ғалымдары « ерме» болды деген сөз ғой. Либай, Ли бао, Ли бо деген атпен белгілі болған қытай ақынын қазақ ету кімге керек болды?
  Елдібай деп отырған Ли бао шамамен 701 жылы туып, 762 жылы қайтыс болыпты. Оның 25 томдық қытай тіліндегі жыр жинағы сақталыпты. Либай ақын Суяп немесе Шу / Шұйиы/ қаласы маңында туған екен-міс. Оның арғы аталары Дулу тайпасынан шыққан екен. Сол дулу дегенді өйтіп-бүйтіп дулат қылып алдық әйтеүір.
Ойпыр-ай!  Бейбрысты да әупірімдеп жүріп беріш етіп алып ек. Енді міне, Ли Баоны дулат етіп алдық. Тағы кімдер бар екен?
Жаңағы Мұхтархан Оразбайдың жазуынша, «асқан талант иесі, бала жастан өте зеректігімен, алғырлығымен, танылған, ойы озық, тілі өткір Елдібай, қазақ даласын туа сала сүйе білген дарынды ұл. Бес жасында тарихи қазақ дастандарымен сусындаған жан екен».
Ей, бір мезет тоқтауға бола ма?
Қайдағы қазақ ол 701-762 жылдары өмір сүретін? 
 Қайдағы қазақтың тарихи дастандары?
О заманда қазақ деген ел жоқ қой! Қазақ XV ғасырда ғана құралған ел емес пе?
Бүгінгі қазақ ішіндегі дулат руын о заманға телігенде осы қазақ мықты боп кетеді деп ойлай ма екен? Жоқ, бас ақынымыз қытайды таң қалдырған екен деп бүгінгі қазақтың арты жыртылуы керек пе?
Жеке адамдар адасса, « адасқанның алды жөн, арты соқпақ» деп қоя салуға болар еді.
   Бұл жерде тұтас бір мемлекет адасып отырған жоқ па? Астанада дүрілдеп жиын өтеді. Оған Мәдениет министрінен бастап Өмірбек Бәйгелді бастаған « қоғам қайраткерлері» қатысады. Ли Бао-Елдібай ақын туралы қазақтар еңкілдесіп отырып, кітабын кенінен таратайық, кино түсірейік, бабамызды ардақтайық деп бәтуа қылады.
    Міне, қазіргі қазақ мемлекеттің сиқы.
   Бас ақынның қытай болса, жетіскен екенсің, қазағым!
Шын сұмдық қайда жатыр? Онсыз да Қытай елі шекарасын Шудан асырып белгілеп отыр дегенді еститін едік. Енді « Қытайдың бас ақыны Шуда туса, онда да дулат болса, оған қазақ біткен табынып отырса», қолтығына барып тығылмаған нең қады?
   Өзі біртін-біртін қытайланып келе жатқанымызды өзіміз де байқамай жүрген сияқтымыз. Көпен Әмір Бек, Әділ Бек Қаба деп аты-жөнімізді үшке бөліп жазып, қытайлануға бір қадам жасап қойып едік. Енді келіп, « Бас ақынымыз» табылды! Оның туған жері анықталды. Демек, шекараға қазық қағылды деген сөз. Бас ақының қытай болса, өзіннің қытай болмаған нең қалды сонда?
О дарақы туғандар!

(Бұл мақала «Айқын» газетінде 2009 жылы  сәуірде жарияланған)

Клара ХАФИЗОВА, қытайтанушы, тарих ғылымының докторы: 

- Қазір біздің қоғамда Қытайға қатысты екі түрлі көзқарас туындап отыр. Біріне сенсек, Қазақстан үшін Қытай факторынан қауіпті ештеңе жоқ. Ал тағы біреулер Қытаймен  тең дәрежеде байланыс орнатқанның артықшылығын айтады. Осының қайсысы ақиқат? Қауіпті болса неге қауіпті, қауіпті болмаса, оның себебі неде?

- Біріншіден, «көршіні таңдамайды». Бұл – тағдыр. Екіншіден, Қытай ғасырлар бойы көпұлтты, көпдінді мемлекет ретінде жетілді. Олардың ұлттық саясаты осы бағытта өрбігені кешелі-бүгін емес.Сондықтан Қытай факторын қауіпті-қауіпті емтарихын алсақ, еліміздің хандары мен сұлтандарының ешқайсысы қатерлі дейтіндей қытайдың қолынан өлмеген. Есесіне, хандар мен сұлтандар туысқан халықтар қолынан мерт болғандығын көреміз.

   Қазіргі Қытай өсіп барады. Кейбір экономистер  Қытай, оның ішінде Шыңжаң экономикасының өрлеуін Қазақстанға тиімді деп  танып отыр. Бұл, әсіресе, қазіргідей дағдарыс жағдайына тікелей қатысты  болып табылады. Шыңжаңда өндірістің шоғырланып, өскені байқалады. Бұл Қазақстанның транзиттік қабілетін арттыра түседі. Үрімшіге 2 жыл бармай қалсаң, танымай  қаласың. Қауіпсіздік саласында  да Қытай жылдан жылға ілгерілеп келеді. Кезінде Цзянь Цзэмин айтып еді ғой: «Қытай шынында үлкен айдаһар, кішкене қимылдаса болды, майшабақтардың үрейін ұшырады»,-деп. Сондықтан қай салада болмасын, Қытайдың сәл қозғалғанының өзі өзгелерге қатты әсер етпек. Биылғы жаздағы Шыңжаңдағы оқиға көпұлтты Қытайда бірінші рет болып отыр. Мұның бәрі Қытай туралы бірдеңе демес үшін осы елді жан-жақты терең зерттеудің қажеттілігін көрсетеді. Қарап отырсақ, Қытайдың қазақтануы біздің қытайтанумен салыстырғанда әлдеқайда ілгерілеп кеткен.

- Тек Орталық Азияны зерттеу үшін 20 қаралы зерттеу институты жұмыс істейді деседі...

- Солардың ішінде Қытай қоғамдық академиясының Ресей, Шығыс Еуропа және Орталық Азияны зерттеу институты көп жұмыс істеп жатыр. Гансу провинциясында Орталық Азияның тарихынан бастап жан-жақты зерттеу жүргізеді. Шанхайда және басқа да аймақтарда тек ҚАНА Орталық Азияны зерттейтін мұндай нысандар жетерлік. Қытайда мынандай үрдіс бар: олар зерттеу нысаны болатын елді жергіліктендіріп, аудандастырып қарастырады. Яғни, батыс аймақтар батыс шекарадағы елдерді, шығыс аймақтар шығыс шекарамен шектесетін елдерді зерттейді. Бұл – Қытайда көне заманнан келе жатқан үрдіс. Саудада да солай: Қашғармен сауда жасайтындар өңшең қоқандықтар мен әндіжандықтар болып келеді. Қазақтар Шәуешек, Тарбағатай жағымен ғана сауда жасайды. Қытайларда аймақтық сезім өте күшті. Олар Қазақстанды тек Қазақстан деп қана емес, тұтас Орталық Азия ретінде қарастырады. Айталық, біздің өзімізде әлі күнге бір ізге түсірілген Орталық Азия тарихы жазылмаған. Есесіне, қытайлар осы бағытта қарқынды жұмыс жасап жатыр. Соның ішінде қытайлар карталарды тез басып шығарып жатқанын баса айтқан абзал. Онда өзгерген жаңа жер атаулары бәрі, толық дерліктей қамтылған. Қытай – жалпы, тез қимылдап, сапалы жұмыс жасайтын мемлекет. Қарап отырсақ, осының бәрін санаулы адамдар жасап жатқанын көреміз. Қытайда зерттеушілер мен ғалымдар өздерінің таңдап алған нысанын өмір бойы зерттеп, түбіне жетуге тырысады. Шыңжаң академиясында аз ұлттардың тарихы, мәдениеті және әдебиеті көп зерттелген. Қытайлар бұл бағытта, әсіресе, 80-інші жылдары қатты жұмыс жасады. Қай салада болсын, қытайлар айтса, түбіне жеткізбей қоймайды. Мәселен, Шыңжаңда жол жөндейміз деп еді, 4-5 жылда апыр-топырын шығарып, жол құрылысын жүргізіп, айнадай қылды да тастады. Бұрын жарым күн жүретін жерлерге қытайлар қазір бір, бірнеше сағатта жететін болған. Осының бәрі қытайлардың ең алдымен жүйелі жұмыс жасайтынын көрсетеді.                

- «Қытайдың қазақтануы біздің қытайтанумен салыстырғанда әлдеқайда ілгерілеп кеткен» дейсіз. Осы ретте қазақ синологиясы басқалармен салыстырғанда кенжелеп қалғаны ғой сонда?

- Қазақтың бірінші қытайтанушысы, әрине, Шоқан Уәлиханов. Біздің тараптан Қытайды бірінші зерттеген де, бірінші барлаған да осы Шоқан болды. Дегенмен Шоқанның алдында Абылай хан әулетінен Ғаббас сұлтан қытай тілін білген екен. Ол Уәлиханның тұңғышы болатын. Алайда ертерек дүниеден озды.  Орыс эмиссарларының пікірінше, Абылайдың өзі де қытайша білген. Ал қазіргі таңда қазақ қытайтанушылары қол қусырып отыр деген дұрыс емес. Бірақ мұндай пікірдің себебі де жоқ емес. Өйткені біздің елде қытайтанумен кейбір мамандар болмаса, көбіне Қытайды білмейтін адамдар айналысып жатыр.

- Таяуда ғана Ли Боны Елібай қылып шығардық. Сонда бүгінгі дейінгі қытайтанушылар қайда қараған? Осыған сіз маман ретінде қалай қарайсыз?

- Мен бір нәрсені түсінбеймін. Біздің Қытайдан келген кейбір бауырларымыз өздерін қытайтанушы етіп көрсетіп жатады. Қытайда оқыдым екен деп, қытайтанушы бола салғысы келеді. Алайда Ресейде оқу бітіріп, Қытайға барған орыстар ресейтанушы болып шығып жатқан жоқ қой, мысал үшін айтсақ. Ли Боның «Елібай» аталуы да сол «қытайтанушылардың» әрекетінен туындап отыр. Қазір біздегі Ли Бо туралы қазір айтылып жатқанның бәрі кілең спекуляция! Бірінші спекуляцияны қытайлар бастаған еді. 1969 жылы қытайлар Совет Одағының сыртқы істер министрлігіне хат жазады. Оның мазмұны мынандай болып келеді: Балқашқа дейінгі Жетісу аймағы – біздің жеріміз. Көне Қытай аумағы осынша алқапқа созылып жатқан. «Мысалға Суэ деген түрік қағанатының қаласында қытайлар болған» деген мазмұнда жазылған хатта олар өз дәлелдерін де келтіруге тырысады. Қытайда табылған керамика ыдыстың бірінің бетінде «Суэ» деп жазылған екен. Соны қытайлар Суяб қаласымен қатыстырып қарастырады.

Алайда  біз мына жайды ескеруіміз керек.
Сол кездегі Жібек жолының бойында әртүрлі қалалар болды. Солардың бірінде тек қолөнер, кәсіп иелері қоныстанса, енді бірінде тек қана Жібек жолы бойындағы елдердің өкілдері ғана тұрды. Қытайлар да сөйтіп Жетісу жерінде тұрған шығар. Бірақ соған бола мына жер қытайдікі деудің жөні жоқ қой. Ли Бо Суэде дүниеге келген-міс. Бірақ Ли Боның Қытайдың Сычуань деген жерінде дүниеге келгенін ғалымдар дәлелдеп отыр ғой. Мен өзім Ли Боның моласында болдым...

- Моласы қай жерде болғаны?

- Ли Боның моласы жоқ. Мен былай айтайын: Ли Бо көп ішетін, сауықшыл ақын болған екен. Оның императордың қолындағы Ян Кун Фей деген аппақ күңге қалай ғашық болғаны жөнінде аңыз көп. Бірде шарапқа мастанған Ли Бо Ангхой деген провинцияда суда жүзіп бара жатқанда, су бетінде қалықтаған айдың сәулесін көріп, соны алам деп суға батып қаза табады. Қытайларда мәйіті табылмаған адамның белбеуі, етігі, немесе қалпағы тәрізді киімін жерлеп, мазар тұрғызып, соған зиярат ететін әдет бар. Ли Боны да сөйтіп жерлеген. Мен Ангхой жеріндегі ақынның сол мазарында болдым. Мазар Нанкинге жақын жерде жатыр. Сөйткен Ли Боны біздің бауырларымыз әуелде Іленің бойында туған Ілебай деп жүр еді, кейіннен оны Елібай қып шығарды. Мен осы мәселенің қалай қоздағанын жақсы білемін. Бірақ мен осыны жақсы еді дей алмаймын.

- Біздің бұл әрекетімізге  қытайлар қандай көзқарас білдіріп отыр?

- Олар күледі де қояды.

- Мысал үшін Абайды «Ибрагим ака» деп өзбектер өз ақыны етіп алатын болса, біз шұғыл реакция танытамыз ғой. Қытайлар неге соған бармады екен?..

- Қытайлар бұны кім жасап жатқанын жақсы біліп отыр ғой. Менің ойымша, сырттан келген бауырлардың кейбірі «патриоттығы ұстап» қазақ туралы неғұрлым көп айтса соғұрлым көп күмандануға туар келеді. Өйткені ниеті түзу жақсы адам айқайлатпай, шуламай-ақ өз жұмысын жасай береді.

- Ал Ли Бодан осынша мәселе жасау кімге керек болды?

- Оны мен білмеймін.

- Шыныңызды айтыңызшы, қытайлар осыған қуанып, екі қолына түкіріп, алақандарын ысқылап отырған болар?

- Олар тек күледі. Өйткені бұл байыпты болмай тұр ғой. Ли Бо туралы аңыз өте көп. Бір аңызда шығыс шекарадан елшіліктің келгені айтылады. Ли Бо соның тілін біледі екен, шүйіркелесіп тіл табысып кетіпті деседі. Шығыс деп менің ойымша, Корея жақты айтқан сияқты.

- Ендеше, ендігіде кәрістер де Ли Боны өз ақыны қылып шығаруға болады екен ғой?

- Бірақ олардың даурықпаға бармайтыны анық қой.

   Тағы  бір айтайын дегенім – Ли Боның  заманында қытай поэзиясында  «шекара жырлары» деп айдарланған  жанр пайда болды. Ертеде қытайлар шекара жақта арнайы қызмет атқаратын болған. Ханзу жұрты шекарашыларын Ганьсудегі соңғы бекетке дейін шығарып салатын болған. Қоштасу рәсімінен кейін олар батыс шекараға жұмысқа кететін. Сол екі ортада ақындар шекара маңындағы көршілерін жырға қосатын болған.

   Оның  үстіне ол уақытта қытайлардың түркі  тілін білуі жаңалық емес еді. Өйткені ата-бабаларымыз тастағы бейнелер мен бал-бал тастағы кескіндерді қытайларға жасатып отырған. Қытайлар болмағанда осынша мұра бізге жетпеген болар ма еді, кім білсін. Сондай-ақ түркі қағанатынан ұзатылып барған қыздар өз мәдениетін ала барғандығын байқаймыз. Ол уақытта қытайлардың түркі қағандығымен байланысы жақсы болып, қыз алып, қыз беріп жатты ғой. Мәселен, қытайдың қыздары өмір бақи атқа міне алмайтын болған. Қытайда тек түркі жұртынан ұзатылған қыздар ғана атқа мінген. Қалай болғанда да Ли Бо ғұмыр кешкен заманда қытайларға түркі мәдениетінің әсері күшті болды. Қытай ақындарының шекара маңындағы киіз үйді жырлайтыны да осы тұс. Бір қызығы атқа мінгенде киетін киімдерді қытайлар түріктен алған. Қытайлардың Бо Дуй деген ақыны осының бәрін жырға қосқан. Ал Ли Бо болса, тіпті шекарада да емес, Сиянда өмір сүрген ақын.

- Сонда оның Суябта туғаны дерексіз болғаны ма?

- Қытайдың сыртқы саясат өкілдері ғой, солай шығарып жүрген. Алайда ғалымдар оның Суябта туған-тумағанын былай қойғанда, ақынның шығандап шыққандағы жері Ганьсудан аспағандығын айтады. Ол кезде Ганьсуды қытайлар Қиыр батыс деп атайтын. Ли Бо қазақ, не түрік болса, сірә да жақсы. Алайда оның хань екені тайға таңба басқандай анық қой. Либотанушылардың бәрі сонда осыған дейін оның кім екендігін анық зерттеп жазды емес пе?! Либотануға еңбек сіңірген ғалымның бірі – Сергей Торапцев. Қытай үкіметі оған қытай әдебиетін зерттегені үшін үлкен марапат та жасаған. Ли Бо жайында бірдеңе білсе, Торапцев тәрізді ғалымдар айтар еді ғой. 

- Басқа елдермен салыстырғанда қытайлық тәрбиенің, жалпы Қытай педагогикасының ерекшелігі неде деп білесіз?

- Қытайлардың көбі отбасын жоспарлау саясатына байланысты бір баламен шектелген. Кейбірінде ғана екі бала бар. Бұл негізінен Шыңжаң мұсылмандарына тән. Ал тибеттіктерге үш-төрт балаға дейін рұқсат береді. Неге десеңіз, Тибет жерінде халық аз шоғырланған. Қысым да аз. Әйел аз. Тибеттіктер арасында бір кезде ағалы-інілі адамдар бір әйелге үйленетін салт болған.

   Жалпы, Қытайда мектеп үш сатылы: бастауыш, орта және жоғары. Бала жалғыз болған соң қытайлар оны оқытуға бар жанын салады. Басқасын былай қойғанда, жазуын үйретудің өзі неге тұрады. Ал баласын жоғары оқу орнына түсіріп оқыту үшін қытайлар ештеңеден де аянбайды. Барынша білімге баулиды. Қытайлар балаларына ешқашан төбелес үйретпейді. Айталық, бізге көршілес кейбір елдер баласын төбелестен бастап үйретеді ғой. Қытайда олай емес. Мысал үшін қатты бір қызып алғанда қытайлардың бірі тарелкадағы кәмпитті шашып жіберсе, екіншісі тарелкасын сарт еткізеді. Ал үшінші біреуі орындығын тарс еткізеді. Осылай бұйдаланып жатқанда, басқалар келіп, араша түсіп жатады. Сондықтан қарапайым қытайлықтар түк төбелесе алмайды десек болады. Көшеде төбелес шыға қалатындай болса, қытайлар жағаласып жатқандарды жағалай қоршап алады да, үндемей қарадалып қарайды да тұрады. Сонда жағаласып жатқандар ұялғаннан доғаруына тура келеді. Қытайлар еркектер әйелге ешқашан қол көтермейді. Есесіне, әйелдері ашуланса, қиындау.

   Ал  Ганьсудегі дұнғандар төбелестен тартынбайды, қайта соқтыққысы келіп тұрады. Қытайдың ұйғырлары да ұрыншақ келеді. Махаллесіне енген өзге ұлт өкілдерін жақтырмайды. Ханьзулар олардың ауданына мүлде жоламайды. Қытайлардың өздерінде бір ғана бала болған соң, ол ата-әжесіне де, әке-шешесіне де еркелеп өседі. Сондықтан қазіргі Қытайда эгоист ел тәрбиеленіп жатыр деуге негіз бар.

- Қытайлар баланы ата-әжесінің бауырына сала ма?

- Жоқ, біздегідей бауырына салмайды. Бірақ ата-әжелері немере тәрбиесіне қатты күш салады. Қытай балалары түрлі үйірмелерге көп барады.

- Қытайлар арасындағы ерекше сипаттар қандай?

- Қытайлар барынша жамандық шақырмауға тырысады. Ійтеуір, жаманы болса, жасыруға дайын тұрады. Жамандық жайында айта берсе, жүзеге асып кетуі мүмкін деп сескенеді. Сөйткен өытайлардың арасында жершілдік күшті. Қытайлар соынмен қатар қатты кекшіл. Кекшіл болғанда да, олар білдіртпей қана есе қайтарады. Ешкім ештеңені дәлелдей алмайды. Үрімшідегі жағдайды да қытайлардың осынысын жақсы білетін әлдекімдер ұйымдастырып отырса керек. 

- Қытайдың №1 мемлекеттік мұрағатына бірінші жол салған адамсыз. сонда сіз қажетті құжаттың барлығына қол жеткізе алдыңыз ба?

- Қытайлар ғалымдарының өздері мұрағатқа кірмегендер көп. Бірен-саран партия мүшелері болмаса, басқа ғалымдарға онда есік жабық. Қытайда бертінге дейін деректанушылар болған жоқ. Есесіне батыста бұл күшті болды. Мен Қытайдың мемлекеттік мұрағатындағы қалаған құжаттың бәрін алдым деп айта алмаймын. Ханзулар көптеген құжаттарды каталогтап жатырмыз деген желеумен қолға бермейтін.

- Бізге не жетіспейді?

- Айналадағы елдерді жан-жақты зерттеу жетіспейді. Мұндайда қытайлардың «Алыстағы туысыңнан жақындағы көршің артық» деген мақалы еске түседі..

Сұхбаттасқан  Қуанышбек Қари

(жалғасы бар)

Abai.kz