الماس قازىبەكوۆ. باس اقىنىڭ قىتاي بولسا،جەتىسكەن ەكەنسىڭ!
ال ەندى نەگە ءبىزدىڭ مەملەكەت سونداي سەنگىش؟ نەگە ەرگىش؟ نەگە ايدالاعا لاققىش؟
  مىنا قىزىقتى قاراڭىز، ءبىز ءوزىمىزدىڭ باس اقىنمىز اباي دەپ جۇرسەك، باس اقنىمىز لي باو ەكەن! وى قازاقشاعا ەلۋباي، ەلىباي، ەلدىباي دەگەن لاقاپ اتپەن اۋدارىپ الدىق.
  ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاشا اڭعالدىعىنا ادام تاڭ قالادى. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن الگى لي بو بايعۇستىڭ بۇل جارىق دۇنيەدە بار ەكەنىنە، بولعانىنا، ءومىر سۇرگەنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە الماس ەدى. وندا دا قازاق ەكەنىنە! ەندى مىنە، اراعا ازعانتاي عانا ۋاقىت سالىپ، ءبىز ونى قازاق قىپ الدىق.
  ءبىرلى-جارىم وقىمىستى، تاريحشى قىزىعىپ، ''وسىنداي ءبىر تاريحي تۇلعا  بولعان ەكەن'' دەپ جازىپ جۇرسە،  ماقۇل دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى...
  بۇكىل مەملەكەتتىك مەكەمەلەر سول لي باوڭىزدى ''ەلدىباي اقىن دەگەن اتامىز بولعان ەكەن '' دەپ ەلىرىپ جاتقانىن كورگەندە، ەرىكسىز ەرىن تىستەۋگە تۋرا كەلەدى. وي، سۇمدىق-اي!
مۇنى سۇمدىق دەمەسكە لاج قايسى؟..... قازاق ادەبيەتىنىڭ 2007 جىلعى 13-19 جانە 20-26 ساۋىردەگى نومىرلەرىندە مۇحتارحان ورازباي دەگەن وقىمىستى ەلدىباي اقىن تۋرالى اعىل-تەگىل ەگىلىپ ماقالا جاريالاتادى. 2008 جىلى وسى كىسىنىڭ «ەلىمەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن» اتتى كىتابى جارىق كورەدى. وسى ماقالا مەن كىتاپتا «قىتايدى قايران قالدىرعان قانداسىمىز ەلدىباي اقىن» دەگەن ۇعىم قازاقتىڭ ساناسىنا تىقپالانادى. اۆتوردىڭ سوزىمەن ايتساق، «بۇعان قۇلاق اسىپ، نازار اۋدارعان كىسىلەر وتە كوپ بولدى. ءتىپتى قازاقتىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرى، بەلگىى قالامگەرلەرى، ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىنداعى زەرتتەۋشى عالىمدارى حابارلاسىپ، وسى اقىننىڭ شىعارماسىمەن تولىق تانىسۋدى، ونى تولىعىمەن اۋدارۋدى، قازاق تىلىنە كىتاپ ەتىپ شىعارۋدى، قازاق وقىرماندارىمەن ەرتەرەك قاۋىشتىرۋدى مەنەن قاتتى تالاپ ەتتى».
سوندا، قازاقتىڭ ءوزى ەمەس، قوعام قايراتكەرلەرى، قالامگەرلەرى مەن زەرتتەۋشى عالىمدارى « ەرمە» بولدى دەگەن ءسوز عوي. ليباي، لي باو، لي بو دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان قىتاي اقىنىن قازاق ەتۋ كىمگە كەرەك بولدى؟
  ەلدىباي دەپ وتىرعان لي باو شامامەن 701 جىلى تۋىپ، 762 جىلى قايتىس بولىپتى. ونىڭ 25 تومدىق قىتاي تىلىندەگى جىر جيناعى ساقتالىپتى. ليباي اقىن سۋياپ نەمەسە شۋ / شۇيى/ قالاسى ماڭىندا تۋعان ەكەن-ءمىس. ونىڭ ارعى اتالارى دۋلۋ تايپاسىنان شىققان ەكەن. سول دۋلۋ دەگەندى ءويتىپ-ءبۇيتىپ دۋلات قىلىپ الدىق ايتەۇىر.
ويپىر-اي!  بەيبرىستى دا اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ بەرىش ەتىپ الىپ ەك. ەندى مىنە، لي باونى دۋلات ەتىپ الدىق. تاعى كىمدەر بار ەكەن؟
جاڭاعى مۇحتارحان ورازبايدىڭ جازۋىنشا، «اسقان تالانت يەسى، بالا جاستان وتە زەرەكتىگىمەن، العىرلىعىمەن، تانىلعان، ويى وزىق، ءتىلى وتكىر ەلدىباي، قازاق دالاسىن تۋا سالا سۇيە بىلگەن دارىندى ۇل. بەس جاسىندا تاريحي قازاق داستاندارىمەن سۋسىنداعان جان ەكەن».
ەي، ءبىر مەزەت توقتاۋعا بولا ما؟
قايداعى قازاق ول 701-762 جىلدارى ءومىر سۇرەتىن؟ 
 قايداعى قازاقتىڭ تاريحي داستاندارى؟
و زاماندا قازاق دەگەن ەل جوق قوي! قازاق XV عاسىردا عانا قۇرالعان ەل ەمەس پە؟
بۇگىنگى قازاق ىشىندەگى دۋلات رۋىن و زامانعا تەلىگەندە وسى قازاق مىقتى بوپ كەتەدى دەپ ويلاي ما ەكەن؟ جوق، باس اقىنىمىز قىتايدى تاڭ قالدىرعان ەكەن دەپ بۇگىنگى قازاقتىڭ ارتى جىرتىلۋى كەرەك پە؟
جەكە ادامدار اداسسا، « اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق» دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى.
   بۇل جەردە تۇتاس ءبىر مەملەكەت اداسىپ وتىرعان جوق پا؟ استانادا دۇرىلدەپ جيىن وتەدى. وعان مادەنيەت مينيسترىنەن باستاپ ومىربەك بايگەلدى باستاعان « قوعام قايراتكەرلەرى» قاتىسادى. لي باو-ەلدىباي اقىن تۋرالى قازاقتار ەڭكىلدەسىپ وتىرىپ، كىتابىن كەنىنەن تاراتايىق، كينو تۇسىرەيىك، بابامىزدى ارداقتايىق دەپ ءباتۋا قىلادى.
    مىنە، قازىرگى قازاق مەملەكەتتىڭ سيقى.
   باس اقىننىڭ قىتاي بولسا، جەتىسكەن ەكەنسىڭ، قازاعىم!
شىن سۇمدىق قايدا جاتىر؟ ونسىز دا قىتاي ەلى شەكاراسىن شۋدان اسىرىپ بەلگىلەپ وتىر دەگەندى ەستيتىن ەدىك. ەندى « قىتايدىڭ باس اقىنى شۋدا تۋسا، وندا دا دۋلات بولسا، وعان قازاق بىتكەن تابىنىپ وتىرسا»، قولتىعىنا بارىپ تىعىلماعان نەڭ قادى؟
   ءوزى ءبىرتىن-ءبىرتىن قىتايلانىپ كەلە جاتقانىمىزدى ءوزىمىز دە بايقاماي جۇرگەن سياقتىمىز. كوپەن ءامىر بەك، ءادىل بەك قابا دەپ اتى-ءجونىمىزدى ۇشكە ءبولىپ جازىپ، قىتايلانۋعا ءبىر قادام جاساپ قويىپ ەدىك. ەندى كەلىپ، « باس اقىنىمىز» تابىلدى! ونىڭ تۋعان جەرى انىقتالدى. دەمەك، شەكاراعا قازىق قاعىلدى دەگەن ءسوز. باس اقىنىڭ قىتاي بولسا، ءوزىننىڭ قىتاي بولماعان نەڭ قالدى سوندا؟
و داراقى تۋعاندار!

(بۇل ماقالا «ايقىن» گازەتىندە 2009 جىلى  ساۋىردە جاريالانعان)

كلارا حافيزوۆا، قىتايتانۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى: 

- قازىر ءبىزدىڭ قوعامدا قىتايعا قاتىستى ەكى ءتۇرلى كوزقاراس تۋىنداپ وتىر. بىرىنە سەنسەك، قازاقستان ءۇشىن قىتاي فاكتورىنان قاۋىپتى ەشتەڭە جوق. ال تاعى بىرەۋلەر قىتايمەن  تەڭ دارەجەدە بايلانىس ورناتقاننىڭ ارتىقشىلىعىن ايتادى. وسىنىڭ قايسىسى اقيقات؟ قاۋىپتى بولسا نەگە قاۋىپتى، قاۋىپتى بولماسا، ونىڭ سەبەبى نەدە؟

- بىرىنشىدەن، «كورشىنى تاڭدامايدى». بۇل – تاعدىر. ەكىنشىدەن، قىتاي عاسىرلار بويى كوپۇلتتى، كوپدىندى مەملەكەت رەتىندە جەتىلدى. ولاردىڭ ۇلتتىق ساياساتى وسى باعىتتا وربىگەنى كەشەلى-بۇگىن ەمەس.سوندىقتان قىتاي فاكتورىن قاۋىپتى-قاۋىپتى ەمتاريحىن الساق، ەلىمىزدىڭ حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ ەشقايسىسى قاتەرلى دەيتىندەي قىتايدىڭ قولىنان ولمەگەن. ەسەسىنە، حاندار مەن سۇلتاندار تۋىسقان حالىقتار قولىنان مەرت بولعاندىعىن كورەمىز.

   قازىرگى قىتاي وسىپ بارادى. كەيبىر ەكونوميستەر  قىتاي، ونىڭ ىشىندە شىڭجاڭ ەكونوميكاسىنىڭ ورلەۋىن قازاقستانعا تيىمدى دەپ  تانىپ وتىر. بۇل، اسىرەسە، قازىرگىدەي داعدارىس جاعدايىنا تىكەلەي قاتىستى  بولىپ تابىلادى. شىڭجاڭدا ءوندىرىستىڭ شوعىرلانىپ، وسكەنى بايقالادى. بۇل قازاقستاننىڭ ترانزيتتىك قابىلەتىن ارتتىرا تۇسەدى. ۇرىمشىگە 2 جىل بارماي قالساڭ، تانىماي  قالاسىڭ. قاۋىپسىزدىك سالاسىندا  دا قىتاي جىلدان جىلعا ىلگەرىلەپ كەلەدى. كەزىندە تسزيان تسزەمين ايتىپ ەدى عوي: «قىتاي شىنىندا ۇلكەن ايداھار، كىشكەنە قيمىلداسا بولدى، مايشاباقتاردىڭ ۇرەيىن ۇشىرادى»،-دەپ. سوندىقتان قاي سالادا بولماسىن، قىتايدىڭ ءسال قوزعالعانىنىڭ ءوزى وزگەلەرگە قاتتى اسەر ەتپەك. بيىلعى جازداعى شىڭجاڭداعى وقيعا كوپۇلتتى قىتايدا ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى قىتاي تۋرالى بىردەڭە دەمەس ءۇشىن وسى ەلدى جان-جاقتى تەرەڭ زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن كورسەتەدى. قاراپ وتىرساق، قىتايدىڭ قازاقتانۋى ءبىزدىڭ قىتايتانۋمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ىلگەرىلەپ كەتكەن.

- تەك ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ءۇشىن 20 قارالى زەرتتەۋ ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى دەسەدى...

- سولاردىڭ ىشىندە قىتاي قوعامدىق اكادەمياسىنىڭ رەسەي، شىعىس ەۋروپا جانە ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ينستيتۋتى كوپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. گانسۋ پروۆينتسياسىندا ورتالىق ازيانىڭ تاريحىنان باستاپ جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزەدى. شانحايدا جانە باسقا دا ايماقتاردا تەك قانا ورتالىق ازيانى زەرتتەيتىن مۇنداي نىساندار جەتەرلىك. قىتايدا مىنانداي ءۇردىس بار: ولار زەرتتەۋ نىسانى بولاتىن ەلدى جەرگىلىكتەندىرىپ، اۋدانداستىرىپ قاراستىرادى. ياعني، باتىس ايماقتار باتىس شەكاراداعى ەلدەردى، شىعىس ايماقتار شىعىس شەكارامەن شەكتەسەتىن ەلدەردى زەرتتەيدى. بۇل – قىتايدا كونە زاماننان كەلە جاتقان ءۇردىس. ساۋدادا دا سولاي: قاشعارمەن ساۋدا جاسايتىندار وڭشەڭ قوقاندىقتار مەن اندىجاندىقتار بولىپ كەلەدى. قازاقتار شاۋەشەك، تارباعاتاي جاعىمەن عانا ساۋدا جاسايدى. قىتايلاردا ايماقتىق سەزىم وتە كۇشتى. ولار قازاقستاندى تەك قازاقستان دەپ قانا ەمەس، تۇتاس ورتالىق ازيا رەتىندە قاراستىرادى. ايتالىق، ءبىزدىڭ وزىمىزدە ءالى كۇنگە ءبىر ىزگە تۇسىرىلگەن ورتالىق ازيا تاريحى جازىلماعان. ەسەسىنە، قىتايلار وسى باعىتتا قارقىندى جۇمىس جاساپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە قىتايلار كارتالاردى تەز باسىپ شىعارىپ جاتقانىن باسا ايتقان ابزال. وندا وزگەرگەن جاڭا جەر اتاۋلارى ءبارى، تولىق دەرلىكتەي قامتىلعان. قىتاي – جالپى، تەز قيمىلداپ، ساپالى جۇمىس جاسايتىن مەملەكەت. قاراپ وتىرساق، وسىنىڭ ءبارىن ساناۋلى ادامدار جاساپ جاتقانىن كورەمىز. قىتايدا زەرتتەۋشىلەر مەن عالىمدار وزدەرىنىڭ تاڭداپ العان نىسانىن ءومىر بويى زەرتتەپ، تۇبىنە جەتۋگە تىرىسادى. شىڭجاڭ اكادەمياسىندا از ۇلتتاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى جانە ادەبيەتى كوپ زەرتتەلگەن. قىتايلار بۇل باعىتتا، اسىرەسە، 80-ءىنشى جىلدارى قاتتى جۇمىس جاسادى. قاي سالادا بولسىن، قىتايلار ايتسا، تۇبىنە جەتكىزبەي قويمايدى. ماسەلەن، شىڭجاڭدا جول جوندەيمىز دەپ ەدى، 4-5 جىلدا اپىر-توپىرىن شىعارىپ، جول قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ، ايناداي قىلدى دا تاستادى. بۇرىن جارىم كۇن جۇرەتىن جەرلەرگە قىتايلار قازىر ءبىر، بىرنەشە ساعاتتا جەتەتىن بولعان. وسىنىڭ ءبارى قىتايلاردىڭ ەڭ الدىمەن جۇيەلى جۇمىس جاسايتىنىن كورسەتەدى.                

- «قىتايدىڭ قازاقتانۋى ءبىزدىڭ قىتايتانۋمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ىلگەرىلەپ كەتكەن» دەيسىز. وسى رەتتە قازاق سينولوگياسى باسقالارمەن سالىستىرعاندا كەنجەلەپ قالعانى عوي سوندا؟

- قازاقتىڭ ءبىرىنشى قىتايتانۋشىسى، ارينە، شوقان ءۋاليحانوۆ. ءبىزدىڭ تاراپتان قىتايدى ءبىرىنشى زەرتتەگەن دە، ءبىرىنشى بارلاعان دا وسى شوقان بولدى. دەگەنمەن شوقاننىڭ الدىندا ابىلاي حان اۋلەتىنەن عابباس سۇلتان قىتاي ءتىلىن بىلگەن ەكەن. ول ءۋاليحاننىڭ تۇڭعىشى بولاتىن. الايدا ەرتەرەك دۇنيەدەن وزدى.  ورىس ەميسسارلارىنىڭ پىكىرىنشە، ابىلايدىڭ ءوزى دە قىتايشا بىلگەن. ال قازىرگى تاڭدا قازاق قىتايتانۋشىلارى قول قۋسىرىپ وتىر دەگەن دۇرىس ەمەس. بىراق مۇنداي پىكىردىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە قىتايتانۋمەن كەيبىر ماماندار بولماسا، كوبىنە قىتايدى بىلمەيتىن ادامدار اينالىسىپ جاتىر.

- تاياۋدا عانا لي بونى ەلىباي قىلىپ شىعاردىق. سوندا بۇگىنگى دەيىنگى قىتايتانۋشىلار قايدا قاراعان؟ وسىعان ءسىز مامان رەتىندە قالاي قارايسىز؟

- مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيمىن. ءبىزدىڭ قىتايدان كەلگەن كەيبىر باۋىرلارىمىز وزدەرىن قىتايتانۋشى ەتىپ كورسەتىپ جاتادى. قىتايدا وقىدىم ەكەن دەپ، قىتايتانۋشى بولا سالعىسى كەلەدى. الايدا رەسەيدە وقۋ ءبىتىرىپ، قىتايعا بارعان ورىستار رەسەيتانۋشى بولىپ شىعىپ جاتقان جوق قوي، مىسال ءۇشىن ايتساق. لي بونىڭ «ەلىباي» اتالۋى دا سول «قىتايتانۋشىلاردىڭ» ارەكەتىنەن تۋىنداپ وتىر. قازىر بىزدەگى لي بو تۋرالى قازىر ايتىلىپ جاتقاننىڭ ءبارى كىلەڭ سپەكۋلياتسيا! ءبىرىنشى سپەكۋلياتسيانى قىتايلار باستاعان ەدى. 1969 جىلى قىتايلار سوۆەت وداعىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە حات جازادى. ونىڭ مازمۇنى مىنانداي بولىپ كەلەدى: بالقاشقا دەيىنگى جەتىسۋ ايماعى – ءبىزدىڭ جەرىمىز. كونە قىتاي اۋماعى وسىنشا القاپقا سوزىلىپ جاتقان. «مىسالعا سۋە دەگەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ قالاسىندا قىتايلار بولعان» دەگەن مازمۇندا جازىلعان حاتتا ولار ءوز دالەلدەرىن دە كەلتىرۋگە تىرىسادى. قىتايدا تابىلعان كەراميكا ىدىستىڭ ءبىرىنىڭ بەتىندە «سۋە» دەپ جازىلعان ەكەن. سونى قىتايلار سۋياب قالاسىمەن قاتىستىرىپ قاراستىرادى.

الايدا  ءبىز مىنا جايدى ەسكەرۋىمىز كەرەك.
سول كەزدەگى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ءارتۇرلى قالالار بولدى. سولاردىڭ بىرىندە تەك قولونەر، كاسىپ يەلەرى قونىستانسا، ەندى بىرىندە تەك قانا جىبەك جولى بويىنداعى ەلدەردىڭ وكىلدەرى عانا تۇردى. قىتايلار دا ءسويتىپ جەتىسۋ جەرىندە تۇرعان شىعار. بىراق سوعان بولا مىنا جەر قىتايدىكى دەۋدىڭ ءجونى جوق قوي. لي بو سۋەدە دۇنيەگە كەلگەن-ءمىس. بىراق لي بونىڭ قىتايدىڭ سىچۋان دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەنىن عالىمدار دالەلدەپ وتىر عوي. مەن ءوزىم لي بونىڭ مولاسىندا بولدىم...

- مولاسى قاي جەردە بولعانى؟

- لي بونىڭ مولاسى جوق. مەن بىلاي ايتايىن: لي بو كوپ ىشەتىن، ساۋىقشىل اقىن بولعان ەكەن. ونىڭ يمپەراتوردىڭ قولىنداعى يان كۋن فەي دەگەن اپپاق كۇڭگە قالاي عاشىق بولعانى جونىندە اڭىز كوپ. بىردە شاراپقا ماستانعان لي بو انگحوي دەگەن پروۆينتسيادا سۋدا ءجۇزىپ بارا جاتقاندا، سۋ بەتىندە قالىقتاعان ايدىڭ ساۋلەسىن كورىپ، سونى الام دەپ سۋعا باتىپ قازا تابادى. قىتايلاردا ءمايىتى تابىلماعان ادامنىڭ بەلبەۋى، ەتىگى، نەمەسە قالپاعى ءتارىزدى كيىمىن جەرلەپ، مازار تۇرعىزىپ، سوعان زيارات ەتەتىن ادەت بار. لي بونى دا ءسويتىپ جەرلەگەن. مەن انگحوي جەرىندەگى اقىننىڭ سول مازارىندا بولدىم. مازار نانكينگە جاقىن جەردە جاتىر. سويتكەن لي بونى ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز اۋەلدە ىلەنىڭ بويىندا تۋعان ىلەباي دەپ ءجۇر ەدى، كەيىننەن ونى ەلىباي قىپ شىعاردى. مەن وسى ماسەلەنىڭ قالاي قوزداعانىن جاقسى بىلەمىن. بىراق مەن وسىنى جاقسى ەدى دەي المايمىن.

- ءبىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىزگە  قىتايلار قانداي كوزقاراس ءبىلدىرىپ وتىر؟

- ولار كۇلەدى دە قويادى.

- مىسال ءۇشىن ابايدى «يبراگيم اكا» دەپ وزبەكتەر ءوز اقىنى ەتىپ الاتىن بولسا، ءبىز شۇعىل رەاكتسيا تانىتامىز عوي. قىتايلار نەگە سوعان بارمادى ەكەن؟..

- قىتايلار بۇنى كىم جاساپ جاتقانىن جاقسى ءبىلىپ وتىر عوي. مەنىڭ ويىمشا، سىرتتان كەلگەن باۋىرلاردىڭ كەيبىرى «پاتريوتتىعى ۇستاپ» قازاق تۋرالى نەعۇرلىم كوپ ايتسا سوعۇرلىم كوپ كۇماندانۋعا تۋار كەلەدى. ويتكەنى نيەتى ءتۇزۋ جاقسى ادام ايقايلاتپاي، شۋلاماي-اق ءوز جۇمىسىن جاساي بەرەدى.

- ال لي بودان وسىنشا ماسەلە جاساۋ كىمگە كەرەك بولدى؟

- ونى مەن بىلمەيمىن.

- شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى, قىتايلار وسىعان قۋانىپ، ەكى قولىنا تۇكىرىپ، الاقاندارىن ىسقىلاپ وتىرعان بولار؟

- ولار تەك كۇلەدى. ويتكەنى بۇل بايىپتى بولماي تۇر عوي. لي بو تۋرالى اڭىز وتە كوپ. ءبىر اڭىزدا شىعىس شەكارادان ەلشىلىكتىڭ كەلگەنى ايتىلادى. لي بو سونىڭ ءتىلىن بىلەدى ەكەن، شۇيىركەلەسىپ ءتىل تابىسىپ كەتىپتى دەسەدى. شىعىس دەپ مەنىڭ ويىمشا، كورەيا جاقتى ايتقان سياقتى.

- ەندەشە، ەندىگىدە كارىستەر دە لي بونى ءوز اقىنى قىلىپ شىعارۋعا بولادى ەكەن عوي؟

- بىراق ولاردىڭ داۋرىقپاعا بارمايتىنى انىق قوي.

   تاعى  بىر ايتايىن دەگەنىم – لي بونىڭ  زامانىندا قىتاي پوەزياسىندا  «شەكارا جىرلارى» دەپ ايدارلانعان  جانر پايدا بولدى. ەرتەدە قىتايلار شەكارا جاقتا ارنايى قىزمەت اتقاراتىن بولعان. حانزۋ جۇرتى شەكاراشىلارىن گانسۋدەگى سوڭعى بەكەتكە دەيىن شىعارىپ سالاتىن بولعان. قوشتاسۋ راسىمىنەن كەيىن ولار باتىس شەكاراعا جۇمىسقا كەتەتىن. سول ەكى ورتادا اقىندار شەكارا ماڭىنداعى كورشىلەرىن جىرعا قوساتىن بولعان.

   ونىڭ  ۇستىنە ول ۋاقىتتا قىتايلاردىڭ تۇركى  تىلىن بىلۋى جاڭالىق ەمەس ەدى. ويتكەنى اتا-بابالارىمىز تاستاعى بەينەلەر مەن بال-بال تاستاعى كەسكىندەردى قىتايلارعا جاساتىپ وتىرعان. قىتايلار بولماعاندا وسىنشا مۇرا بىزگە جەتپەگەن بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. سونداي-اق تۇركى قاعاناتىنان ۇزاتىلىپ بارعان قىزدار ءوز مادەنيەتىن الا بارعاندىعىن بايقايمىز. ول ۋاقىتتا قىتايلاردىڭ تۇركى قاعاندىعىمەن بايلانىسى جاقسى بولىپ، قىز الىپ، قىز بەرىپ جاتتى عوي. ماسەلەن، قىتايدىڭ قىزدارى ءومىر باقي اتقا مىنە المايتىن بولعان. قىتايدا تەك تۇركى جۇرتىنان ۇزاتىلعان قىزدار عانا اتقا مىنگەن. قالاي بولعاندا دا لي بو عۇمىر كەشكەن زاماندا قىتايلارعا تۇركى مادەنيەتىنىڭ اسەرى كۇشتى بولدى. قىتاي اقىندارىنىڭ شەكارا ماڭىنداعى كيىز ءۇيدى جىرلايتىنى دا وسى تۇس. ءبىر قىزىعى اتقا مىنگەندە كيەتىن كيىمدەردى قىتايلار تۇرىكتەن العان. قىتايلاردىڭ بو دۋي دەگەن اقىنى وسىنىڭ ءبارىن جىرعا قوسقان. ال لي بو بولسا، ءتىپتى شەكارادا دا ەمەس، سياندا ءومىر سۇرگەن اقىن.

- سوندا ونىڭ سۋيابتا تۋعانى دەرەكسىز بولعانى ما؟

- قىتايدىڭ سىرتقى ساياسات وكىلدەرى عوي، سولاي شىعارىپ جۇرگەن. الايدا عالىمدار ونىڭ سۋيابتا تۋعان-تۋماعانىن بىلاي قويعاندا، اقىننىڭ شىعانداپ شىققانداعى جەرى گانسۋدان اسپاعاندىعىن ايتادى. ول كەزدە گانسۋدى قىتايلار قيىر باتىس دەپ اتايتىن. لي بو قازاق، نە تۇرىك بولسا، ءسىرا دا جاقسى. الايدا ونىڭ حان ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق قوي. ليبوتانۋشىلاردىڭ ءبارى سوندا وسىعان دەيىن ونىڭ كىم ەكەندىگىن انىق زەرتتەپ جازدى ەمەس پە؟! ليبوتانۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن عالىمنىڭ ءبىرى – سەرگەي توراپتسەۆ. قىتاي ۇكىمەتى وعان قىتاي ادەبيەتىن زەرتتەگەنى ءۇشىن ۇلكەن ماراپات تا جاساعان. لي بو جايىندا بىردەڭە بىلسە، توراپتسەۆ ءتارىزدى عالىمدار ايتار ەدى عوي. 

- باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قىتايلىق تاربيەنىڭ، جالپى قىتاي پەداگوگيكاسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە دەپ بىلەسىز؟

- قىتايلاردىڭ كوبى وتباسىن جوسپارلاۋ ساياساتىنا بايلانىستى ءبىر بالامەن شەكتەلگەن. كەيبىرىندە عانا ەكى بالا بار. بۇل نەگىزىنەن شىڭجاڭ مۇسىلماندارىنا ءتان. ال تيبەتتىكتەرگە ءۇش-ءتورت بالاعا دەيىن رۇقسات بەرەدى. نەگە دەسەڭىز، تيبەت جەرىندە حالىق از شوعىرلانعان. قىسىم دا از. ايەل از. تيبەتتىكتەر اراسىندا ءبىر كەزدە اعالى-ءىنىلى ادامدار ءبىر ايەلگە ۇيلەنەتىن سالت بولعان.

   جالپى، قىتايدا مەكتەپ ءۇش ساتىلى: باستاۋىش، ورتا جانە جوعارى. بالا جالعىز بولعان سوڭ قىتايلار ونى وقىتۋعا بار جانىن سالادى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، جازۋىن ۇيرەتۋدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ال بالاسىن جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىرىپ وقىتۋ ءۇشىن قىتايلار ەشتەڭەدەن دە ايانبايدى. بارىنشا بىلىمگە باۋليدى. قىتايلار بالالارىنا ەشقاشان توبەلەس ۇيرەتپەيدى. ايتالىق، بىزگە كورشىلەس كەيبىر ەلدەر بالاسىن توبەلەستەن باستاپ ۇيرەتەدى عوي. قىتايدا ولاي ەمەس. مىسال ءۇشىن قاتتى ءبىر قىزىپ العاندا قىتايلاردىڭ ءبىرى تارەلكاداعى كامپيتتى شاشىپ جىبەرسە، ەكىنشىسى تارەلكاسىن سارت ەتكىزەدى. ال ءۇشىنشى بىرەۋى ورىندىعىن تارس ەتكىزەدى. وسىلاي بۇيدالانىپ جاتقاندا، باسقالار كەلىپ، اراشا ءتۇسىپ جاتادى. سوندىقتان قاراپايىم قىتايلىقتار تۇك توبەلەسە المايدى دەسەك بولادى. كوشەدە توبەلەس شىعا قالاتىنداي بولسا، قىتايلار جاعالاسىپ جاتقانداردى جاعالاي قورشاپ الادى دا، ۇندەمەي قارادالىپ قارايدى دا تۇرادى. سوندا جاعالاسىپ جاتقاندار ۇيالعاننان دوعارۋىنا تۋرا كەلەدى. قىتايلار ەركەكتەر ايەلگە ەشقاشان قول كوتەرمەيدى. ەسەسىنە، ايەلدەرى اشۋلانسا، قيىنداۋ.

   ال  گانسۋدەگى دۇنعاندار توبەلەستەن تارتىنبايدى، قايتا سوقتىققىسى كەلىپ تۇرادى. قىتايدىڭ ۇيعىرلارى دا ۇرىنشاق كەلەدى. ماحاللەسىنە ەنگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن جاقتىرمايدى. حانزۋلار ولاردىڭ اۋدانىنا مۇلدە جولامايدى. قىتايلاردىڭ وزدەرىندە ءبىر عانا بالا بولعان سوڭ، ول اتا-اجەسىنە دە، اكە-شەشەسىنە دە ەركەلەپ وسەدى. سوندىقتان قازىرگى قىتايدا ەگويست ەل تاربيەلەنىپ جاتىر دەۋگە نەگىز بار.

- قىتايلار بالانى اتا-اجەسىنىڭ باۋىرىنا سالا ما؟

- جوق، بىزدەگىدەي باۋىرىنا سالمايدى. بىراق اتا-اجەلەرى نەمەرە تاربيەسىنە قاتتى كۇش سالادى. قىتاي بالالارى ءتۇرلى ۇيىرمەلەرگە كوپ بارادى.

- قىتايلار اراسىنداعى ەرەكشە سيپاتتار قانداي؟

- قىتايلار بارىنشا جاماندىق شاقىرماۋعا تىرىسادى. ىيتەۋىر، جامانى بولسا، جاسىرۋعا دايىن تۇرادى. جاماندىق جايىندا ايتا بەرسە، جۇزەگە اسىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ سەسكەنەدى. سويتكەن ءوىتايلاردىڭ اراسىندا جەرشىلدىك كۇشتى. قىتايلار سوىنمەن قاتار قاتتى كەكشىل. كەكشىل بولعاندا دا، ولار بىلدىرتپەي قانا ەسە قايتارادى. ەشكىم ەشتەڭەنى دالەلدەي المايدى. ۇرىمشىدەگى جاعدايدى دا قىتايلاردىڭ وسىنىسىن جاقسى بىلەتىن الدەكىمدەر ۇيىمداستىرىپ وتىرسا كەرەك. 

- قىتايدىڭ №1 مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا ءبىرىنشى جول سالعان ادامسىز. سوندا ءسىز قاجەتتى قۇجاتتىڭ بارلىعىنا قول جەتكىزە الدىڭىز با؟

- قىتايلار عالىمدارىنىڭ وزدەرى مۇراعاتقا كىرمەگەندەر كوپ. بىرەن-ساران پارتيا مۇشەلەرى بولماسا، باسقا عالىمدارعا وندا ەسىك جابىق. قىتايدا بەرتىنگە دەيىن دەرەكتانۋشىلار بولعان جوق. ەسەسىنە باتىستا بۇل كۇشتى بولدى. مەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنداعى قالاعان قۇجاتتىڭ ءبارىن الدىم دەپ ايتا المايمىن. حانزۋلار كوپتەگەن قۇجاتتاردى كاتالوگتاپ جاتىرمىز دەگەن جەلەۋمەن قولعا بەرمەيتىن.

- بىزگە نە جەتىسپەيدى؟

- اينالاداعى ەلدەردى جان-جاقتى زەرتتەۋ جەتىسپەيدى. مۇندايدا قىتايلاردىڭ «الىستاعى تۋىسىڭنان جاقىنداعى كورشىڭ ارتىق» دەگەن ماقالى ەسكە تۇسەدى..

سۇحباتتاسقان  قۋانىشبەك قاري

(جالعاسى بار)

Abai.kz