Парламент Мәжілісінің депутаты, Ауған соғысы ардагерлері ұйымдарының «Қазақстан ардагерлері» қауымдастығының төрағасы Бақытбек СМАҒҰЛМЕН әңгіме

– Бүгінгі күні Сирия мен Ирак аумағында орын алып отыр­ған қанды қырғын бүкіл әлемді әбігерге салуда. Әу бас­та сырт көзге «Араб көктемі» атты көтерілістің Сириядағы жалғасы секілді көрін­ген бұл үрдіс 2014 жылдан бас­тап жаңа сипатқа ие болды. «Араб көктемі» – әлеуметтік аз қамтылған қалың бұқараның авторитарлық билікке қарсы көтерілуі еді. Ал 2014 жылы осы дүрмектен бөлініп, «Ислам мемлекеті» («ДАИШ») атты жаңа дүмпу шықты. Халықты қанға бөктірген қанқұйлы топ өздерінің барлық сорақы істерін ислам шариғатымен ақтап алуға тырысып бағуда. Бірақ, сарапшылар «ДАИШ»-тың сыртқы күштердің әсерімен жа­салған исламофобиялық ойын екенін алға тартады. Сіз не айтасыз?

− Иә, «ДАИШ» бүгінде қан­­­төгіс жолымен Сирия мен Ирак­тың біршама аумағын жаулап алды. Қазір террорлық ұйым­ның аталған аймақтардағы қан­ды-қасап іс-әрекеттері әлем жұрт­шылығын шошындырып отыр. Оның қызметіне БҰҰ-ға мүше көптеген мемлекеттермен бірге, Қазақстанда да тыйым са­лынған.

Ислам атын жамылған бұл қарулы құрылым бір күнде пайда болған жоқ. Бұл трансұлттық террорлық топ Ирактағы атышулы «Әл-Каида» террорлық ұйымы секілді он шақты әр­түрлі экстремистік топтардан құрылғандығы белгілі. «ДАИШ» террорлық ұйымы 2014-2015 жыл­дардың өзінде Таяу Шығыстың талай жерін қанға бөктірді.

Таяу тарихтан белгілі бол­ғандай, мұндай ұйымдар Сирия­дағы 2011 жылы басталған сұ­рапыл соғысты ұтымды пай­да­ланып, қару-жарақ, мұнай көз­дерін және тағы басқа бай­лықтарды оңай қолға түсіруді ғана қалайды. Өкінішке қарай, олар осы мақсаттарын жүзеге асыруға біршама қол жеткізгені бәрімізге мәлім. Алайда, мұның барлығы қандай құнмен іске асты? Толыққанды қалыптас­қан, тарихы мен өркениеті бай бү­тіндей бір елді геноцидпен қырып-жою орын алуда. Бү­гінде әлемдік БАҚ өкілдерінің мәлімдеуінше, соғыс зардабынан 1 миллионнан астам адам қы­рылып, 4 миллиондай адам елін тастап, босқынға айналып кетті. Қарулы қырғыннан аман қалғаны оқшауланған қалаларда аштық пен аурулардан жапа шегіп жатыр. Мұндай сұмдықтың басталуы мен жалғасуына жол берген қарулы топтарды әсте діни ұйым немесе мемлекет деп атауға болмайды.

– «Ислам мемлекеті» делі­нетін лаңкестік топтың артында кім­дер­дің тұруы ықтимал? Олар кімдер деп ойлайсыз?

– Әрине, ешбір қарулы топ бір мемлекеттің әскери қорғанысын тек өз күшімен бұза алмайды. Ол үшін көп қаражат пен сырт­қы күштердің қолдауы қажет. Айталық, Ауғанстандағы «Тали­банмен» жүргізілген соғыс, сондай-ақ, Солтүстік Кавказдағы қарулы қақтығыстардың еш­қай­сысы сыртқы күштердің қолдауынсыз жүзеге асқан емес.

Сирия мен Ирак − алпауыт мемлекеттердің саяси-эко­но­микалық мүдделері тоғысқан жер. Яғни, «ДАИШ»-тың пайда болуы, қаржылай қолдау табуы, қанатын кеңге жаюы сыртқы күштердің ықпалымен болып отыр. Әйткенмен, лаңкестік топқа көмек қолын созғандардың кімдер екенін дөп басып айту қиын. Бұл сауал аясында ақпарат кеңістігінде таласты пікірлер көп.

− «ДАИШ»-тың мұсыл­мандардың мүддесін қорғаған болып көрінуінің астарында не жатыр?

− Біз кез келген дін атын жа­мылған ұйымдардың жалған ұран­дарына емес, шынайы мұрат-мақсатына, нақты іс-әрекетіне қарап баға беруіміз керек. Бір діни қозғалысқа толымды баға беру үшін оның қандай мәселелерге көбірек назар аударатынын, қан­дай істе белсенділік танытатынын бағамдау қажет. Осыдан ке­йін барып ол ұйымның шынайы мұрат-мақсаты айқындалады. Ал «ДАИШ-тың» қанды-қасап қарекеті мен саяси ұстанымдары оның діни емес, дін атын жа­мыл­­­ған террорлық топ еке­нін әй­гілейді. Шынтуайтында, «ДАИШ» − жай ғана лаңкестік топ емес, жаһандық терроризмнің аса қауіпті көрінісі.

− Бүкіл әлемде ислам ға­лымдары «ДАИШ» ұйымын ислами емес деп таныған. Осы­ған қарамастан, бұл ұйым өзін жарнамалауды жалғастыруда. Себебі неде деп ойлайсыз?

− «ДАИШ» содырларының қантөгіс әрекеттері шариғаттың ешқандай моральдық және құқық­тық қағидаттары мен нормаларына сәйкес келмейді. Естеріңізде болса, таяуда дүние­жүзінің жүз­ден астам ислам ғалымдары бұл ұйымға ашық хат жазып, олар­дың іс-әрекеттерін қатаң сынға алғандығы осыған айғақ. Бұл жөнінде көптеген БАҚ жария­лаған болатын. Сондай-ақ, былтыр елордамыз Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің кезекті съезінде біз білетін барлық танымал дінба­сы­лар мен халықаралық ислам ұйым­дары­ның өкілдері «ДАИШ» тер­рорлық ұйымының іс-әрекеті ислам қағидаттарына үш қайнаса сор­пасы қосылмайтынын атап көрсетті.

ХХІ ғасыр, төртінші билік өкілдері айтпақшы, ақпарат ға­сыры. Қазіргі ақпарат кеңіс­тігіндегі жүргізіліп жатқан ойын­дар­дың залал-зардабы қа­рулы қақтығыстардан ауыр болмаса, жеңіл емес. Қаржылық тұр­ғыдан әлеуеті жоғары «ДАИШ» ұйымы бүгінде техниканың заманауи құралдарын пайдаланып, ғаламтор кеңістігіндегі насихат жұмыстарын кеңінен жүргізуде. Сол арқылы бұл ұйым әлемнің әр түкпірінен қаржылық ресурстар мен адамдарды көбірек тартып жатқандығын түсіну қиын емес.

«ДАИШ» ұйымының негізгі кадрлық құрамына назар салсақ, олар, ең алдымен, Саддам Ху­сейн кезіндегі тәжірибелі арнайы қызметтің мамандарынан, жоғары шенді әскерилер­ден құралғандығын байқауға болады. Яғни, ұйым мүшелерінің саны кәсіби білікті рекрутерлерді пайдалана отырып көбеюде. Со­нымен қатар, «ДАИШ» өзінің қар­жылық әлеуетінің арқасында арнайы әскери дайындықтан өткен мамандарға мол жалақы төлейтінін жарнамалап және тағы басқа түрлі алдап-арбау тәсілдерін қолдана отырып, қатар­ластарының санын арттырып жатқанын көреміз.

− Қазақстан Респуб­лика­сының соты «ДАИШ» және «Ан-нусра» ұйымдарын те­р­рорлық ұйымдар деп шешім шығарды. Алайда, бұл ұйым­дарға кетушілердің саны не­лік­тен азаймайды және осы мәселені қа­лай шешуге болады?

− Қазақстан сотының «ДАИШ» және «Ан-нусраны» террорлық ұйымдар деп тануы дер кезінде қабылданған шешім болды. Өткен жылы «Ат-такфир уәл-хижра» ұйы­мының да қызметіне тыйым салынды. Қазақстан сотының мұн­дай шешімдері теріс пиғылды лаңкестерге қосылатын адасушылар легін азайтуға ықпал етеді деп ойлаймын.

«ДАИШ» пен «Ан-нусра» се­кілді террорлық ұйымдарға түс­кен жандар – зайырлы қоғам­нан оқшауланған адамдар, пси­хо­логиялық арбау салдарынан ұстанымдары мен өмірге көз­қарастары агрессивті идеялармен уланған.

Жалпы, шетін көзқарастарды ұстанатын діндарлар ресми ақ­парат көздері арқылы немесе діни институттар тарапы­нан таратылатын түсіндіру мақсатындағы жарияланымдарды қабылдамайды. Мұның мысалын қазіргі таңда мешіттерде көруге болады. Көп­теген жастарымыз мешіт имамдарына құлақ аспай, өз білгенімен құлшылықтарын орындап жатыр. Бұл – қазақ үшін ерсі қы­лық. Көзіқарақты жұртшылықты біздің бүгінгі қоғамымызда бой көрсетіп жүрген ислам атын жамылған теріс діни ағым­дар жақтастарының мешіттегі жүріс-тұрыстары мен өзін өзі ұстау мәдениеті ойландырмай қоймайды… Бұл, жұмсартып айтқанда, әдепсіздік.

Ата-бабаларымыз дін ұс­тан­ғанда имам-молдаларға әр­дайым құрмет көрсетіп, тура жолдан таймас үшін ізін де ту­ра басқан. Қазақтың ешбір ұлт­тық салт-дәстүрлері мен жиын­дары елдің, жұрттың рухани көш­­басшыларынсыз өтпей­тін. Оған тарихымыздың өзі куә. Ал діндегі тура жолдан адас­қандардың әрекеттері олардың қалың жұрттан оқшау­ланып, бөлініп кетіп бара жат­қанын көр­сетеді. Бұл – біз үшін алаң­датарлық жайт.

Осы бір мысалдан-ақ атышулы «ДАИШ» ұйымының белсенділері қатарластарын ресми дін мамандарын тыңдамауға үгіттеп, ақ­параттық тұрғыдан оқ­шау­лап тас­тайтындығын байқауға болады. Олар өзара әлеуметтік қа­тынастар арқылы жаңа­дан қосылған немесе екі ойлы адамдарды жедел баурап, өз қатарларына бір­­жола енгізуге ықпал етеді. Осыған орай, біз олар­дың артынан ерген жастарымызбен кешенді түрде көбірек жұмыс істеуіміз керек деп ойлаймын. Радикалдардың шырғала­ңына түскен қаракөздерімізге рухани әрі психологиялық көмек бе­­ру қажет. Ол үшін, әри­не, ең алдымен, жастарымыз­дың ді­­ни сауаттылығымен қатар, кәсі­­би зайырлы білімін көтеріп, патриоттық пен ұлттық сананы жан­­­дандыруға көп көңіл бөлу керек.

Сондай-ақ, мұндай жағ­дай­ларды болдырмау үшін радикалды идеологиядан азат аудиторияға алдын алу бағытындағы жалпы тү­сіндіру жұмыстарын жүргізуді қарқынды түрде жалғастырған жөн.

− Соңғы уақытта «ДАИШ» ұйы­­мына қосылу­ға кетуші­лердің жолы құқық қор­ғау органдары тарапынан жиі бөгелуде. Осыған орай, бұл ұйымның идеологтары «қарулы жиһадты» Орталық Азия аумағында, соның ішін­­­­де, әсіресе, Қазақстанда жүзеге асыруға үндеп жатыр. Лаңкестік ұйым үндеген бұл қа­уіптің іске асырылуы қанша­лықты ықтимал?

− Жалпы, экстремистік жә­не террорлық идеология­ның негізінде «қарсылық таныту», «қанды оқиға арқылы өзіне көңіл аударту» секілді түсініктер жатыр. Осы түсініктер негізінде экс­тремистік ұйымдардың идеологтары топ мүшелерін ресми үкімет тарапынан көрсетіліп жат­қан «әділетсіздіктерге» қарсы шы­ғуға, діни емес мемлекеттік жүйені қарулы төңкеріс арқылы жоюға үндейді. Лаңкестік ұйым­дар үшін бұл – әдеттегі түсінік. Өйткені, олардың құрылу миссия­сының өзі осындай қанқұйлы теріс пиғылдардан тұрады.

Бүгінде халықаралық терроризм қаупі барлық елде бар. Оған соңғы уақытта Еуропа елдеріндегі және Түркиядағы қанды оқиғалар айғақ бола алады. Бұл індетке қарсы тұрудың ең дұрыс жолы – тиянақты алдын алу шараларын жүргізу. Қоғам мүшелерінің діни және дінтанулық сауаттылы­ғын арттырып қана қоймай, азамат­тық белсенділігін күшей­ту, отан­­сүй­гіштік сезімдеріне соны серпін беру, ғасырлар бойы қа­лыптасқан діни таным мен рухани құндылықтарды жаң­ғырту, мәмілегер, бірлікшіл, бей­­­біт­сүйгіш ұлттық мінездер­ге қозғау салу қазіргі таңдағы идео­логиялық бағдарымыздың негізгі тіндеріне айналуы тиіс. Тұтастай алғанда, жаһандық терроризмнің салдарымен кү­ресумен шектелмей, пайда болу себептерін түбірімен жойсақ, әлдеқайда үл­кен жетістіктерге жете аламыз.

– Бәке, теріс көзқарасқа елі­гіп, жаңылып жүрген жас­тар­ға аға ретінде не айтар еді­ңіз?

– Мен – Ауған соғысына қа­тысып, талай қанды қырғынды көзімен көрген жанның бірімін. Адамның соғысты сырттан ес­тіп-білгені бір басқа да, қанды қасапты бастан кешіру бір басқа. Қазіргі күнде «ДАИШ» содырларынан қиянат көріп отырған Таяу Шығыс жұртшылығына да, теріс идеяның жетегінде кетіп, жат елдегі сойқанға алданып ба­рып ұрынған біздің кейбір қаракөздерімізге де өте ауыр сын сағаты туып тұр. Бейбіт ел­дің басындағы бағын ұшырған Сириядағы соғыс аумағында лаң­кестердің қатарында жүрген қаракөз бауырларымыз ғаламтор желілеріндегі жалған бейнематериалдарда көрсететіндей алаңсыз өмір сүріп, жұмақ-дәуренді бас­тан кешіп жатқан жоқ, керісін­ше, олар өз бастарынан нағыз қия­мет-қайымды өткеріп, басқа елдегі жат соғыста ажал құшуда.

Сондықтан мен бүгінгі жас­тарға айдың, күннің аманында адаспаңыздар, тәуелсіздік пен тыныштықтың қадірін біліңіздер, бастарыңыздағы бақытты баға­лаңыздар дер едім. Ата-ана, туған жерден артық жұмақ жоқ. Дін-исламның шынайы жолымен жүргің келсе, Отаныңа, еліңе, ата-ана, бауырларыңа қызмет жаса, оқы, ізден, еңбек ет! Бабалары­мыз қанымен де, жанымен де, арымен де қорғаған туған жерге туың тік! Иманды айдаладан емес, айна­лаңнан ізде дер едім…

Біздің топырағымызда орнық­қан ислам дінінің ханафи мазха­бына қатып қалған қасаң қағидалар мен біржақтылық жат деп ойлаймын. Мен теріс идеялардың жетегінде кеткен бәзбіреулер айтатындай, «сақалың бір тұтамнан аспаса, мұсылман емессің» деу­шілерді өз басым құптай ал­май­мын. Мәселе тек сақалда бол­­са, мен көрген Ауғанстан дү­ние­жүзіндегі озық елдердің қатарында болар еді ғой… Мен сон­­дықтан да Қазақстан азаматтарын алауыздықтың әсерінен басынан бағы тайып, соғыс өртіне оранған алыс-жақын елдердің бүгінінен сабақ алып, өз елімізде берік орныққан тыныштық пен келісімді қадірлеуге шақырамын. Біз түтіні түзу шығатын қуатты ел болуымыз үшін ғылымға, бі­лім­ге, жаңашылдыққа жақын бо­лып, еліміздің тұтастығы мен тұрақтылығын қашанда басты орынға қоюымыз қажет деп біле­мін.

– Әңгімеңізге рахмет.

 Әңгімелескен

Самат МҰСА,

«Егемен Қазақстан».