پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى ۇيىمدارىنىڭ «قازاقستان ارداگەرلەرى» قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى باقىتبەك سماعۇلمەن اڭگىمە

– بۇگىنگى كۇنى سيريا مەن يراك اۋماعىندا ورىن الىپ وتىر­عان قاندى قىرعىن بۇكىل الەمدى ابىگەرگە سالۋدا. ءاۋ باس­تا سىرت كوزگە «اراب كوكتەمى» اتتى كوتەرىلىستىڭ سيرياداعى جالعاسى سەكىلدى كورىن­گەن بۇل ءۇردىس 2014 جىلدان باس­تاپ جاڭا سيپاتقا يە بولدى. «اراب كوكتەمى» – الەۋمەتتىك از قامتىلعان قالىڭ بۇقارانىڭ اۆتوريتارلىق بيلىككە قارسى كوتەرىلۋى ەدى. ال 2014 جىلى وسى دۇرمەكتەن ءبولىنىپ، «يسلام مەملەكەتى» («دايش») اتتى جاڭا ءدۇمپۋ شىقتى. حالىقتى قانعا بوكتىرگەن قانقۇيلى توپ وزدەرىنىڭ بارلىق سوراقى ىستەرىن يسلام شاريعاتىمەن اقتاپ الۋعا تىرىسىپ باعۋدا. بىراق، ساراپشىلار «دايش»-تىڭ سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىمەن جا­سالعان يسلاموفوبيالىق ويىن ەكەنىن العا تارتادى. ءسىز نە ايتاسىز؟

− ءيا، «دايش» بۇگىندە قان­­­توگىس جولىمەن سيريا مەن يراك­تىڭ ءبىرشاما اۋماعىن جاۋلاپ الدى. قازىر تەررورلىق ۇيىم­نىڭ اتالعان ايماقتارداعى قان­دى-قاساپ ءىس-ارەكەتتەرى الەم جۇرت­شىلىعىن شوشىندىرىپ وتىر. ونىڭ قىزمەتىنە بۇۇ-عا مۇشە كوپتەگەن مەملەكەتتەرمەن بىرگە، قازاقستاندا دا تىيىم سا­لىنعان.

يسلام اتىن جامىلعان بۇل قارۋلى قۇرىلىم ءبىر كۇندە پايدا بولعان جوق. بۇل ترانسۇلتتىق تەررورلىق توپ يراكتاعى اتىشۋلى ء«ال-كايدا» تەررورلىق ۇيىمى سەكىلدى ون شاقتى ءار­تۇرلى ەكسترەميستىك توپتاردان قۇرىلعاندىعى بەلگىلى. «دايش» تەررورلىق ۇيىمى 2014-2015 جىل­داردىڭ وزىندە تاياۋ شىعىستىڭ تالاي جەرىن قانعا بوكتىردى.

تاياۋ تاريحتان بەلگىلى بول­عانداي، مۇنداي ۇيىمدار سيريا­داعى 2011 جىلى باستالعان سۇ­راپىل سوعىستى ۇتىمدى پاي­دا­لانىپ، قارۋ-جاراق، مۇناي كوز­دەرىن جانە تاعى باسقا باي­لىقتاردى وڭاي قولعا ءتۇسىرۋدى عانا قالايدى. وكىنىشكە قاراي، ولار وسى ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا ءبىرشاما قول جەتكىزگەنى بارىمىزگە ءمالىم. الايدا، مۇنىڭ بارلىعى قانداي قۇنمەن ىسكە استى؟ تولىققاندى قالىپتاس­قان، تاريحى مەن وركەنيەتى باي بۇ­تىندەي ءبىر ەلدى گەنوتسيدپەن قىرىپ-جويۋ ورىن الۋدا. بۇ­گىندە الەمدىك باق وكىلدەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، سوعىس زاردابىنان 1 ميلليوننان استام ادام قى­رىلىپ، 4 ميلليونداي ادام ەلىن تاستاپ، بوسقىنعا اينالىپ كەتتى. قارۋلى قىرعىننان امان قالعانى وقشاۋلانعان قالالاردا اشتىق پەن اۋرۋلاردان جاپا شەگىپ جاتىر. مۇنداي سۇمدىقتىڭ باستالۋى مەن جالعاسۋىنا جول بەرگەن قارۋلى توپتاردى استە ءدىني ۇيىم نەمەسە مەملەكەت دەپ اتاۋعا بولمايدى.

– «يسلام مەملەكەتى» دەلى­نەتىن لاڭكەستىك توپتىڭ ارتىندا كىم­دەر­دىڭ تۇرۋى ىقتيمال؟ ولار كىمدەر دەپ ويلايسىز؟

– ارينە، ەشبىر قارۋلى توپ ءبىر مەملەكەتتىڭ اسكەري قورعانىسىن تەك ءوز كۇشىمەن بۇزا المايدى. ول ءۇشىن كوپ قاراجات پەن سىرت­قى كۇشتەردىڭ قولداۋى قاجەت. ايتالىق، اۋعانستانداعى «تالي­بانمەن» جۇرگىزىلگەن سوعىس، سونداي-اق، سولتۇستىك كاۆكازداعى قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ ەش­قاي­سىسى سىرتقى كۇشتەردىڭ قولداۋىنسىز جۇزەگە اسقان ەمەس.

سيريا مەن يراك − الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ساياسي-ەكو­نو­ميكالىق مۇددەلەرى توعىسقان جەر. ياعني، «دايش»-تىڭ پايدا بولۋى، قارجىلاي قولداۋ تابۋى، قاناتىن كەڭگە جايۋى سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن بولىپ وتىر. ايتكەنمەن، لاڭكەستىك توپقا كومەك قولىن سوزعانداردىڭ كىمدەر ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. بۇل ساۋال اياسىندا اقپارات كەڭىستىگىندە تالاستى پىكىرلەر كوپ.

− «دايش»-تىڭ مۇسىل­مانداردىڭ مۇددەسىن قورعاعان بولىپ كورىنۋىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟

− ءبىز كەز كەلگەن ءدىن اتىن جا­مىلعان ۇيىمداردىڭ جالعان ۇران­دارىنا ەمەس، شىنايى مۇرات-ماقساتىنا، ناقتى ءىس-ارەكەتىنە قاراپ باعا بەرۋىمىز كەرەك. ءبىر ءدىني قوزعالىسقا تولىمدى باعا بەرۋ ءۇشىن ونىڭ قانداي ماسەلەلەرگە كوبىرەك نازار اۋداراتىنىن، قان­داي ىستە بەلسەندىلىك تانىتاتىنىن باعامداۋ قاجەت. وسىدان كە­يىن بارىپ ول ۇيىمنىڭ شىنايى مۇرات-ماقساتى ايقىندالادى. ال «دايش-تىڭ» قاندى-قاساپ قارەكەتى مەن ساياسي ۇستانىمدارى ونىڭ ءدىني ەمەس، ءدىن اتىن جا­مىل­­­عان تەررورلىق توپ ەكە­نىن اي­گىلەيدى. شىنتۋايتىندا، «دايش» − جاي عانا لاڭكەستىك توپ ەمەس، جاھاندىق تەرروريزمنىڭ اسا قاۋىپتى كورىنىسى.

− بۇكىل الەمدە يسلام عا­لىمدارى «دايش» ۇيىمىن يسلامي ەمەس دەپ تانىعان. وسى­عان قاراماستان، بۇل ۇيىم ءوزىن جارنامالاۋدى جالعاستىرۋدا. سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

− «دايش» سودىرلارىنىڭ قانتوگىس ارەكەتتەرى شاريعاتتىڭ ەشقانداي مورالدىق جانە قۇقىق­تىق قاعيداتتارى مەن نورمالارىنا سايكەس كەلمەيدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، تاياۋدا دۇنيە­جۇزىنىڭ جۇز­دەن استام يسلام عالىمدارى بۇل ۇيىمعا اشىق حات جازىپ، ولار­دىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن قاتاڭ سىنعا العاندىعى وسىعان ايعاق. بۇل جونىندە كوپتەگەن باق جاريا­لاعان بولاتىن. سونداي-اق، بىلتىر ەلوردامىز استانادا وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ كەزەكتى سەزىندە ءبىز بىلەتىن بارلىق تانىمال ءدىنبا­سى­لار مەن حالىقارالىق يسلام ۇيىم­دارى­نىڭ وكىلدەرى «دايش» تەر­رورلىق ۇيىمىنىڭ ءىس-ارەكەتى يسلام قاعيداتتارىنا ءۇش قايناسا سور­پاسى قوسىلمايتىنىن اتاپ كورسەتتى.

ءححى عاسىر، ءتورتىنشى بيلىك وكىلدەرى ايتپاقشى، اقپارات عا­سىرى. قازىرگى اقپارات كەڭىس­تىگىندەگى جۇرگىزىلىپ جاتقان ويىن­دار­دىڭ زالال-زاردابى قا­رۋلى قاقتىعىستاردان اۋىر بولماسا، جەڭىل ەمەس. قارجىلىق تۇر­عىدان الەۋەتى جوعارى «دايش» ۇيىمى بۇگىندە تەحنيكانىڭ زاماناۋي قۇرالدارىن پايدالانىپ، عالامتور كەڭىستىگىندەگى ناسيحات جۇمىستارىن كەڭىنەن جۇرگىزۋدە. سول ارقىلى بۇل ۇيىم الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن قارجىلىق رەسۋرستار مەن ادامداردى كوبىرەك تارتىپ جاتقاندىعىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

«دايش» ۇيىمىنىڭ نەگىزگى كادرلىق قۇرامىنا نازار سالساق، ولار، ەڭ الدىمەن، ساددام حۋ­سەين كەزىندەگى تاجىريبەلى ارنايى قىزمەتتىڭ ماماندارىنان، جوعارى شەندى اسكەريلەر­دەن قۇرالعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ياعني، ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ سانى كاسىبي بىلىكتى رەكرۋتەرلەردى پايدالانا وتىرىپ كوبەيۋدە. سو­نىمەن قاتار، «دايش» ءوزىنىڭ قار­جىلىق الەۋەتىنىڭ ارقاسىندا ارنايى اسكەري دايىندىقتان وتكەن ماماندارعا مول جالاقى تولەيتىنىن جارنامالاپ جانە تاعى باسقا ءتۇرلى الداپ-ارباۋ تاسىلدەرىن قولدانا وتىرىپ، قاتار­لاستارىنىڭ سانىن ارتتىرىپ جاتقانىن كورەمىز.

− قازاقستان رەسپۋب­ليكا­سىنىڭ سوتى «دايش» جانە «ان-نۋسرا» ۇيىمدارىن تە­ر­رورلىق ۇيىمدار دەپ شەشىم شىعاردى. الايدا، بۇل ۇيىم­دارعا كەتۋشىلەردىڭ سانى نە­لىك­تەن ازايمايدى جانە وسى ماسەلەنى قا­لاي شەشۋگە بولادى؟

− قازاقستان سوتىنىڭ «دايش» جانە «ان-نۋسرانى» تەررورلىق ۇيىمدار دەپ تانۋى دەر كەزىندە قابىلدانعان شەشىم بولدى. وتكەن جىلى «ات-تاكفير ءۋال-حيجرا» ۇيى­مىنىڭ دا قىزمەتىنە تىيىم سالىندى. قازاقستان سوتىنىڭ مۇن­داي شەشىمدەرى تەرىس پيعىلدى لاڭكەستەرگە قوسىلاتىن اداسۋشىلار لەگىن ازايتۋعا ىقپال ەتەدى دەپ ويلايمىن.

«دايش» پەن «ان-نۋسرا» سە­كىلدى تەررورلىق ۇيىمدارعا تۇس­كەن جاندار – زايىرلى قوعام­نان وقشاۋلانعان ادامدار، پسي­حو­لوگيالىق ارباۋ سالدارىنان ۇستانىمدارى مەن ومىرگە كوز­قاراستارى اگرەسسيۆتى يدەيالارمەن ۋلانعان.

جالپى، شەتىن كوزقاراستاردى ۇستاناتىن ءدىندارلار رەسمي اق­پارات كوزدەرى ارقىلى نەمەسە ءدىني ينستيتۋتتار تاراپى­نان تاراتىلاتىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىنداعى جاريالانىمداردى قابىلدامايدى. مۇنىڭ مىسالىن قازىرگى تاڭدا مەشىتتەردە كورۋگە بولادى. كوپ­تەگەن جاستارىمىز مەشىت يمامدارىنا قۇلاق اسپاي، ءوز بىلگەنىمەن قۇلشىلىقتارىن ورىنداپ جاتىر. بۇل – قازاق ءۇشىن ەرسى قى­لىق. كوزىقاراقتى جۇرتشىلىقتى ءبىزدىڭ بۇگىنگى قوعامىمىزدا بوي كورسەتىپ جۇرگەن يسلام اتىن جامىلعان تەرىس ءدىني اعىم­دار جاقتاستارىنىڭ مەشىتتەگى ءجۇرىس-تۇرىستارى مەن ءوزىن ءوزى ۇستاۋ مادەنيەتى ويلاندىرماي قويمايدى… بۇل، جۇمسارتىپ ايتقاندا، ادەپسىزدىك.

اتا-بابالارىمىز ءدىن ۇس­تان­عاندا يمام-مولدالارعا ءار­دايىم قۇرمەت كورسەتىپ، تۋرا جولدان تايماس ءۇشىن ءىزىن دە تۋ­را باسقان. قازاقتىڭ ەشبىر ۇلت­تىق سالت-داستۇرلەرى مەن جيىن­دارى ەلدىڭ، جۇرتتىڭ رۋحاني كوش­­باسشىلارىنسىز وتپەي­تىن. وعان تاريحىمىزدىڭ ءوزى كۋا. ال دىندەگى تۋرا جولدان اداس­قانداردىڭ ارەكەتتەرى ولاردىڭ قالىڭ جۇرتتان وقشاۋ­لانىپ، ءبولىنىپ كەتىپ بارا جات­قانىن كور­سەتەدى. بۇل – ءبىز ءۇشىن الاڭ­داتارلىق جايت.

وسى ءبىر مىسالدان-اق اتىشۋلى «دايش» ۇيىمىنىڭ بەلسەندىلەرى قاتارلاستارىن رەسمي ءدىن ماماندارىن تىڭداماۋعا ۇگىتتەپ، اق­پاراتتىق تۇرعىدان وق­شاۋ­لاپ تاس­تايتىندىعىن بايقاۋعا بولادى. ولار ءوزارا الەۋمەتتىك قا­تىناستار ارقىلى جاڭا­دان قوسىلعان نەمەسە ەكى ويلى ادامداردى جەدەل باۋراپ، ءوز قاتارلارىنا ءبىر­­جولا ەنگىزۋگە ىقپال ەتەدى. وسىعان وراي، ءبىز ولار­دىڭ ارتىنان ەرگەن جاستارىمىزبەن كەشەندى تۇردە كوبىرەك جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. راديكالداردىڭ شىرعالا­ڭىنا تۇسكەن قاراكوزدەرىمىزگە رۋحاني ءارى پسيحولوگيالىق كومەك بە­­رۋ قاجەت. ول ءۇشىن، اري­نە، ەڭ الدىمەن، جاستارىمىز­دىڭ ءدى­­ني ساۋاتتىلىعىمەن قاتار، كاسى­­بي زايىرلى ءبىلىمىن كوتەرىپ، پاتريوتتىق پەن ۇلتتىق سانانى جان­­­داندىرۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

سونداي-اق، مۇنداي جاع­داي­لاردى بولدىرماۋ ءۇشىن راديكالدى يدەولوگيادان ازات اۋديتورياعا الدىن الۋ باعىتىنداعى جالپى ءتۇ­سىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قارقىندى تۇردە جالعاستىرعان ءجون.

− سوڭعى ۋاقىتتا «دايش» ۇيى­­مىنا قوسىلۋ­عا كەتۋشى­لەردىڭ جولى قۇقىق قور­عاۋ ورگاندارى تاراپىنان ءجيى بوگەلۋدە. وسىعان وراي، بۇل ۇيىمنىڭ يدەولوگتارى «قارۋلى جيھادتى» ورتالىق ازيا اۋماعىندا، سونىڭ ىشىن­­­­دە، اسىرەسە، قازاقستاندا جۇزەگە اسىرۋعا ۇندەپ جاتىر. لاڭكەستىك ۇيىم ۇندەگەن بۇل قا­ۋىپتىڭ ىسكە اسىرىلۋى قانشا­لىقتى ىقتيمال؟

− جالپى، ەكسترەميستىك جا­نە تەررورلىق يدەولوگيا­نىڭ نەگىزىندە «قارسىلىق تانىتۋ»، «قاندى وقيعا ارقىلى وزىنە كوڭىل اۋدارتۋ» سەكىلدى تۇسىنىكتەر جاتىر. وسى تۇسىنىكتەر نەگىزىندە ەكس­ترەميستىك ۇيىمداردىڭ يدەولوگتارى توپ مۇشەلەرىن رەسمي ۇكىمەت تاراپىنان كورسەتىلىپ جات­قان «ادىلەتسىزدىكتەرگە» قارسى شى­عۋعا، ءدىني ەمەس مەملەكەتتىك جۇيەنى قارۋلى توڭكەرىس ارقىلى جويۋعا ۇندەيدى. لاڭكەستىك ۇيىم­دار ءۇشىن بۇل – ادەتتەگى تۇسىنىك. ويتكەنى، ولاردىڭ قۇرىلۋ ميسسيا­سىنىڭ ءوزى وسىنداي قانقۇيلى تەرىس پيعىلداردان تۇرادى.

بۇگىندە حالىقارالىق تەرروريزم قاۋپى بارلىق ەلدە بار. وعان سوڭعى ۋاقىتتا ەۋروپا ەلدەرىندەگى جانە تۇركياداعى قاندى وقيعالار ايعاق بولا الادى. بۇل ىندەتكە قارسى تۇرۋدىڭ ەڭ دۇرىس جولى – تياناقتى الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزۋ. قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءدىني جانە دىنتانۋلىق ساۋاتتىلى­عىن ارتتىرىپ قانا قويماي، ازامات­تىق بەلسەندىلىگىن كۇشەي­تۋ، وتان­­سۇي­گىشتىك سەزىمدەرىنە سونى سەرپىن بەرۋ، عاسىرلار بويى قا­لىپتاسقان ءدىني تانىم مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى جاڭ­عىرتۋ، مامىلەگەر، بىرلىكشىل، بەي­­­بىت­سۇيگىش ۇلتتىق مىنەزدەر­گە قوزعاۋ سالۋ قازىرگى تاڭداعى يدەو­لوگيالىق باعدارىمىزدىڭ نەگىزگى تىندەرىنە اينالۋى ءتيىس. تۇتاستاي العاندا، جاھاندىق تەرروريزمنىڭ سالدارىمەن كۇ­رەسۋمەن شەكتەلمەي، پايدا بولۋ سەبەپتەرىن تۇبىرىمەن جويساق، الدەقايدا ۇل­كەن جەتىستىكتەرگە جەتە الامىز.

– باكە، تەرىس كوزقاراسقا ەلى­گىپ، جاڭىلىپ جۇرگەن جاس­تار­عا اعا رەتىندە نە ايتار ەدى­ڭىز؟

– مەن – اۋعان سوعىسىنا قا­تىسىپ، تالاي قاندى قىرعىندى كوزىمەن كورگەن جاننىڭ ءبىرىمىن. ادامنىڭ سوعىستى سىرتتان ەس­تىپ-بىلگەنى ءبىر باسقا دا، قاندى قاساپتى باستان كەشىرۋ ءبىر باسقا. قازىرگى كۇندە «دايش» سودىرلارىنان قيانات كورىپ وتىرعان تاياۋ شىعىس جۇرتشىلىعىنا دا، تەرىس يدەيانىڭ جەتەگىندە كەتىپ، جات ەلدەگى سويقانعا الدانىپ با­رىپ ۇرىنعان ءبىزدىڭ كەيبىر قاراكوزدەرىمىزگە دە وتە اۋىر سىن ساعاتى تۋىپ تۇر. بەيبىت ەل­دىڭ باسىنداعى باعىن ۇشىرعان سيرياداعى سوعىس اۋماعىندا لاڭ­كەستەردىڭ قاتارىندا جۇرگەن قاراكوز باۋىرلارىمىز عالامتور جەلىلەرىندەگى جالعان بەينەماتەريالداردا كورسەتەتىندەي الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ، جۇماق-داۋرەندى باس­تان كەشىپ جاتقان جوق، كەرىسىن­شە، ولار ءوز باستارىنان ناعىز قيا­مەت-قايىمدى وتكەرىپ، باسقا ەلدەگى جات سوعىستا اجال قۇشۋدا.

سوندىقتان مەن بۇگىنگى جاس­تارعا ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا اداسپاڭىزدار، تاۋەلسىزدىك پەن تىنىشتىقتىڭ قادىرىن بىلىڭىزدەر، باستارىڭىزداعى باقىتتى باعا­لاڭىزدار دەر ەدىم. اتا-انا، تۋعان جەردەن ارتىق جۇماق جوق. ءدىن-يسلامنىڭ شىنايى جولىمەن جۇرگىڭ كەلسە، وتانىڭا، ەلىڭە، اتا-انا، باۋىرلارىڭا قىزمەت جاسا، وقى، ىزدەن، ەڭبەك ەت! بابالارى­مىز قانىمەن دە، جانىمەن دە، ارىمەن دە قورعاعان تۋعان جەرگە تۋىڭ تىك! يماندى ايدالادان ەمەس، اينا­لاڭنان ىزدە دەر ەدىم…

ءبىزدىڭ توپىراعىمىزدا ورنىق­قان يسلام ءدىنىنىڭ حانافي مازحا­بىنا قاتىپ قالعان قاساڭ قاعيدالار مەن بىرجاقتىلىق جات دەپ ويلايمىن. مەن تەرىس يدەيالاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن بازبىرەۋلەر ايتاتىنداي، «ساقالىڭ ءبىر تۇتامنان اسپاسا، مۇسىلمان ەمەسسىڭ» دەۋ­شىلەردى ءوز باسىم قۇپتاي ال­ماي­مىن. ماسەلە تەك ساقالدا بول­­سا، مەن كورگەن اۋعانستان دۇ­نيە­جۇزىندەگى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىندا بولار ەدى عوي… مەن سون­­دىقتان دا قازاقستان ازاماتتارىن الاۋىزدىقتىڭ اسەرىنەن باسىنان باعى تايىپ، سوعىس ورتىنە ورانعان الىس-جاقىن ەلدەردىڭ بۇگىنىنەن ساباق الىپ، ءوز ەلىمىزدە بەرىك ورنىققان تىنىشتىق پەن كەلىسىمدى قادىرلەۋگە شاقىرامىن. ءبىز ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعاتىن قۋاتتى ەل بولۋىمىز ءۇشىن عىلىمعا، بى­لىم­گە، جاڭاشىلدىققا جاقىن بو­لىپ، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن تۇراقتىلىعىن قاشاندا باستى ورىنعا قويۋىمىز قاجەت دەپ بىلە­مىن.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

 اڭگىمەلەسكەن

سامات مۇسا،

«ەگەمەن قازاقستان».