Желтоқсан оқиғасы талай тағдырды басқа арнаға түсірді. Қазақ жастарының жанкештілігі, ерік-жігері алып империяны тағынан шайқалтып, бодандық бұғауынан босауға бастама жасап берді. Әлі күн тарихи бағасы толық нақтыланбаған осынау қанды оқиға өткен ғасыр қойнауынан өзгеше сыр ақтаратындай...

Белгілі жазушы Әбіш Кекілбайұлы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының 10 жылдығына орай жазған мақаласында желтоқсанның әлеуметтік-экономикалық және саяси астарына үңіле отырып, тарихи маңызына тереңірек тоқталып өтеді. «Мақсаты, мінезі, басып-жаншылу әдісі, алғышарты, себеп-салдары және маңызы жөнінен жастардың Желтоқсандағы дүмпуі – қарапайым оқиғалар қатарына жатқызуға болмайтын өзгеше тарихи феномен», - деген баға береді. Қорытындылай келе «Желтоқсан оқиғасы – азапты тарихымыздың ашуға толы ақтық беті, азат тарихымыздың арман мен айбынға толы алғашқы беті. Ол – баяғы ата-бабаларымыздан бермен қарай көкейкесті болып келе жатқан біршама мұраттарымызға жеткізер жарқын бетбұрысымыздың жойқын беташары», - дейді ол.

Иә, бұл оқиға ғасырларға созылған ата-баба қанды жорығының, дабылды-дауылды күресінің  заңды жалғасы еді. Биыл – Желтоқсан оқиғасына 30 жыл. Осынау айтулы оқиғаның негізгі орталығы Алматы шаһары болса да, бас қаладан басталған толқу еліміздің әр түкірінде жалғасып жатты. Солардың бірі – Талдықорған қаласы. Бұл өңірдегі оқиғаның қалай болғаны, жастардың сол кездегі ой-арманы турасында һәм өзінің басынан кешкен азапты күндері хақында білу үшін Азбергенова Маржан Елгезекқызын сөзге тартқан едік.

Өткен өмірді қайта қаузау, ескі жараны еске түсіру кімге болсын оңай соқпасы анық. Қазақтың қайсар қызы сөйлей бастағанда кешегі тарих көз алдымызда көлбең қаққандай болды. Аядай шаһардағы айбынды жастардың ерік-жігерге толы бейнесі елес бергендей болды.

Ендеше, Маржан Елгезекқызының (суретте) өзіне сөз берейік:

...Мен сол кездері Талдықорған қаласындағы  № 5 СПТУ-дың  2 курсында оқып  жүрген едім. 1986 жылдың 16 желтоқсан күні кешкісін «Алматы қаласында Орталық комитетте Д.А.Қонаевты зейнеткерлікке шағарыпты, орнына бөтен ұлттың адамын басқа жақтан алып келіпті» дегенді естідік. Мен ол кезде бар жоғы 17 жастағы бойжеткен едім. Пленумның шешіміне айналамыздағы адамдар үлкен наразылық білдіріп, талдау жасалынып, әр түрлі әңгімелер басталып кетті. Барлығымыздың ойлаған ойымыз бір жерден шығып жатты: «Неге басқа ұлт өкілі, неге басқа жақтан әкелген, өзіміздің ұлттан  ел  басқаратын  бірде-бір кондидатура табылмағаны ма,  Орталық комитеттің саясаты нені көздеп отыр?» - осы ой әрбір саналы азаматтың ашу- ызасын  тудырды.

Осындай әңгіме жүріп жатқанда, біздің жатақханада, вахтер болып жұмыс істейтін Ғалия апай «Біздің бос әңгімемізден ештеңе шықпайды, оданда бәріміз алаңға шығайық» деп ұсыныс берді. Егер біз бейбіт жағдайда алаңға шықсақ, мүмкін үкімет ойланатын шығар деп ойладық. Алматыда халық  жаппай ереуілге шыға бастапты деген әңгіме де желдей есті. Ойымда ештеңе жоқ. Жатақханадағы естімеген замандастарыма хабарлап, бәріміз жатахананың  алдына жиналып, алға қарай жылжыдық. Сөйтіп, жол-жөнекей, «Құрылыс», «Мал  дәрігерлік», «Заң техникумы», «Медициналық училище», «Педагогикалық институтына» барып, жастарды өзімізбен бірге алаңға шығуға шақырдық. Естіген, білген студент жастар қарсы келмей, біз бастаған топқа қосылып, қаланың орталық алаңына жиналдық. Бәрімізде бір мақсат: Неге  бөтен ұлттың өкілі орталық комитетті басқарады?

Осылайша наразылық білдіреміз, өз талап-тілегімізді көпшілік алдында айтамыз деп жатқанда түнгі 1-лер шамасында алаңға жабдықталған миллиция қызметкерлері мен солдаттар және үкімет адамдары келіп, жастарды  яғни, ереуілге шыққандарды қоршауға алды. Адамның санасына симайтын ұрыс-керіс басталып кетті. Жәй ғана бейбіт ереуілге шыққан халықты, келген адамдарды өздері қозғады. Жағдайды ушықтырып жіберді. Қолдарына түскен адамдарды аямай ұрып-соғып, қинады. Есіме түссе егілем. Бұндай жағдайды енді қайта адамзаттың басына бермесін. Біз ереуілге елдің, жердің, қазақтың, мемлекеттің мүддесін сақтау үшін келгенімізді айтып түсіндіре алмадық. Амал қанша, ереуіл ердің қазасымен, еліктей сұлу жас арулардың азасымен аяқталды. Бәрімізді қуып-соғып, кейін шегіндіріп, ұсталғандарды қамауға алды. Осылайша, қамауға алынғандардың қатарында менде кетім...

Таң атысымен «үкіметке қарсы шығушы бұзақыларға» арналған жиналыс болды. Жиналыста мен өз ойымды еш қиналмай айттым. Ел тізгінін ұстар бір қазақтың табылмағаны ма деп ашық сұрақ қойдым. Менде іштей сенімділік бар еді. Өзімді өжеттілік танныттым деп ойладым. Бірақ жиналыс жасаған адамдарға бұл ойым аса ұнай қоймады. Мен сөйлеп бола бергенде жиналыс жүргізіп отырған адам жағымнан шапалақпен бір тартып жіберді де, мені дереу қамауға бұйрық берді. Оқыс шапалақтан басым айналып, құлағымның түбі қатты шаншып, есімнен  танып қалдым. Мені ұрған адамның қолының қаттылығы сонша, есімді әрең жидым. Қасіретті де, азапты күндер басталды...

Әттең, дүние-ай, кеудеге толған ашу-ыза, қорланған арман ащы жас боп көзден тамшылайды... Панасыз қалған жас қызды іздер, жұбаныш, медеу болар адам да жоқ. Осындай азаптан ажыратып алар әкемнің де жоқтыға жүрекке ауыр мұң тастайды. Енді менің өмірім не болады?! Мыналарға мен сонша не істеп қойдым? О дүниеге ертерек аттанып кеткен әкемді ойлаймын. Қорғаныш болар бір жанның жоқтығы жанға батады. Санада үрей, қорқыныш пен әкеме деген сағыныш сезімі қатар жүріп жатқандай. Әкем де өз ұлтының асыл азаматы еді ғой. Азбергенов Елгезекті елдегі жұрттың біразы жақсы таниды. Жазушы, журналист болған адам. Әкем тірі болса мені ұрмақ түгілі, жаныма бір адам жолатпас еді ғой деген оймен азапқа толы күндерді өткізіп жаттым...

Сөйтіп, мен бір апта бойы қамауда отырдым. Күнделікті бір тілім қара нан, аздап су беріп тұрды. Ертеңгілік тексеріс барысында ұрып-соғып, шашымнан тартып, жұлқылап, қолдарынан келген барлық қорлықты көрсетті. Бір аптадан кейін біздің бәрімізді тергеу изоляторына алып келді. Сол жерде қайтадан жиналыс болды. Жиналыста біз тұрған жатахананың вахтершысы Ғалия апайды сегіз жылға соттау туралы сот үкімі оқыды. Бірақ бұл сегіз жылдық Ғалия апайға жеңіл берілгені ескертілді. Себебі, Ғалия апайымыздың мүгедек қызы бар екенін ескерілген. О, сұмдық-ай, не деген жауыздық, не деген қатыгездік, қазір соны ойласам сол адамдарды қара жер қалай көтеріп жүр екен деп таң қаламын. Ғалия апай болса сотталып кете барды. Ал, жатахананың старостасы Сламжан ағайды жастарды ұйымдастырушы деп жала жауып, он екі жылға бас бостандығынан айырды.

Сөйтіп, кезек маған келді. Мені кәмелеттік жасқа толмағандықтан, жасөспірімдерді тәрбиелеу колониясына жіберуге, оқудан шығаруға ұсыныс берді. Комсомол қатарынан бірден шығарып тастады. Біреу үстімнен мұздай су құйып жібергендей болды. Бүкіл өмірім көз алдымнан тізбектеліп өтіп жатқандай. Менің бар жазығым елдің ертеңі үшін уайым етіп алаңға аяқ басқаным ба, қазақ ұлтының мүддесі үшін айтқан жауап сөзім үшін бе?!

Адамның тағдыры шешілер тұста кураторым орыс ұлтынан Нина Николовна көмекке келді. Ол менің оқудан шықпауыма және балаларды түзету колониясына жіберілмеуіме табанды қарсылық білдіріп, соңына дейін күресті. Ақыр аяғында өз қарауына алатынын айтып кешірім хат жазып, бұл қатерден алып қалды.

Ол кісі мені өте аяушы еді. Қолынан келген көмегін еш аянып қалған жоқ. Біріншіден әкем жоқ, анам алыста, жағдайым аса жақсы емес, еш адамға зияным жоқ, ұстаздарымның айтқанын екі етпеймін, нағыз патриот болдым.

86 жылдағы зұлмат кездерді ойласам бірінші болып Нина Николовнаны еске аламын. Бірінші Тәңірге, сосын осы адамға шәкірттік алғысым шексіз. Сол жылдары көп жастар оқудан шықты. Ызғарлы желтоқсанда талайдың тағдыры  қасіретпен өтті. Менің де денсаулығым сыр берді. Ақырындап жүріп оқуымды аяқтадым. Өкініштісі, Сламжан ағай түрмеден оралмады...

Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы заңы» негізінде, бес жылдан кейін Ғалия апай ақталды. Кейінгі жылдары желтоқсан оқиғасының құрбаны екенім ескеріліп, мен де ақталдым, бірақ, жүрекке түскен сызаттан әлі күнге дейін арыла алмай келемін...

Жалпы желтоқсан көтерілісі біздің елге Тәуелсіздікті жақындатты. Қазір еліміз қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманда өмір сүріп жатыр. Тәуелсіздік кез келген мемлекеттің жете бермейтін жетістігі. Бұл «мың өліп, мың тірілген» қазақ деген дана халықтың сан ғасырлық аңсаған арманы еді. Сол баға жетпес тәуелсіздікті жақындатқан «Желтоқсан көтерілісіне» қатысқан жастардың істерін ғана емес, өздерін қолдап, кейінгі ұрпаққа үлгі етуді насихаттау қажет деп есептеймін. Желтоқсандықтар намысты жібермей, Қазақ елінің болашақ мүддесі үшін қызыл империяның, яғни Горбачевтың  саяси құрбаны болды. Мен елімнің болашағының жарқын, тұғырымыздың биік болатынына сенемін. Тәуелсіз елімнің Көк туы көкте шарықтай берсін, ынтымақ пен татулық, тыныштық барша халқыма тілеймін.

Әңгімелескен - Абылайхан Жұмаш

Abai.kz