جەلتوقسان وقيعاسى تالاي تاعدىردى باسقا ارناعا ءتۇسىردى. قازاق جاستارىنىڭ جانكەشتىلىگى، ەرىك-جىگەرى الىپ يمپەريانى تاعىنان شايقالتىپ، بوداندىق بۇعاۋىنان بوساۋعا باستاما جاساپ بەردى. ءالى كۇن تاريحي باعاسى تولىق ناقتىلانباعان وسىناۋ قاندى وقيعا وتكەن عاسىر قويناۋىنان وزگەشە سىر اقتاراتىنداي...

بەلگىلى جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 10 جىلدىعىنا وراي جازعان ماقالاسىندا جەلتوقساننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي استارىنا ۇڭىلە وتىرىپ، تاريحي ماڭىزىنا تەرەڭىرەك توقتالىپ وتەدى. «ماقساتى، مىنەزى، باسىپ-جانشىلۋ ءادىسى، العىشارتى، سەبەپ-سالدارى جانە ماڭىزى جونىنەن جاستاردىڭ جەلتوقسانداعى ءدۇمپۋى – قاراپايىم وقيعالار قاتارىنا جاتقىزۋعا بولمايتىن وزگەشە تاريحي فەنومەن»، - دەگەن باعا بەرەدى. قورىتىندىلاي كەلە «جەلتوقسان وقيعاسى – ازاپتى تاريحىمىزدىڭ اشۋعا تولى اقتىق بەتى، ازات تاريحىمىزدىڭ ارمان مەن ايبىنعا تولى العاشقى بەتى. ول – باياعى اتا-بابالارىمىزدان بەرمەن قاراي كوكەيكەستى بولىپ كەلە جاتقان ءبىرشاما مۇراتتارىمىزعا جەتكىزەر جارقىن بەتبۇرىسىمىزدىڭ جويقىن بەتاشارى»، - دەيدى ول.

ءيا، بۇل وقيعا عاسىرلارعا سوزىلعان اتا-بابا قاندى جورىعىنىڭ، دابىلدى-داۋىلدى كۇرەسىنىڭ  زاڭدى جالعاسى ەدى. بيىل – جەلتوقسان وقيعاسىنا 30 جىل. وسىناۋ ايتۋلى وقيعانىڭ نەگىزگى ورتالىعى الماتى شاھارى بولسا دا، باس قالادان باستالعان تولقۋ ەلىمىزدىڭ ءار تۇكىرىندە جالعاسىپ جاتتى. سولاردىڭ ءبىرى – تالدىقورعان قالاسى. بۇل وڭىردەگى وقيعانىڭ قالاي بولعانى، جاستاردىڭ سول كەزدەگى وي-ارمانى تۋراسىندا ءھام ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن ازاپتى كۇندەرى حاقىندا ءبىلۋ ءۇشىن ازبەرگەنوۆا مارجان ەلگەزەكقىزىن سوزگە تارتقان ەدىك.

وتكەن ءومىردى قايتا قاۋزاۋ، ەسكى جارانى ەسكە ءتۇسىرۋ كىمگە بولسىن وڭاي سوقپاسى انىق. قازاقتىڭ قايسار قىزى سويلەي باستاعاندا كەشەگى تاريح كوز الدىمىزدا كولبەڭ قاققانداي بولدى. اياداي شاھارداعى ايبىندى جاستاردىڭ ەرىك-جىگەرگە تولى بەينەسى ەلەس بەرگەندەي بولدى.

ەندەشە، مارجان ەلگەزەكقىزىنىڭ (سۋرەتتە) وزىنە ءسوز بەرەيىك:

...مەن سول كەزدەرى تالدىقورعان قالاسىنداعى  № 5 سپتۋ-دىڭ  2 كۋرسىندا وقىپ  جۇرگەن ەدىم. 1986 جىلدىڭ 16 جەلتوقسان كۇنى كەشكىسىن «الماتى قالاسىندا ورتالىق كوميتەتتە د.ا.قوناەۆتى زەينەتكەرلىككە شاعارىپتى، ورنىنا بوتەن ۇلتتىڭ ادامىن باسقا جاقتان الىپ كەلىپتى» دەگەندى ەستىدىك. مەن ول كەزدە بار جوعى 17 جاستاعى بويجەتكەن ەدىم. پلەنۋمنىڭ شەشىمىنە اينالامىزداعى ادامدار ۇلكەن نارازىلىق ءبىلدىرىپ، تالداۋ جاسالىنىپ، ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر باستالىپ كەتتى. بارلىعىمىزدىڭ ويلاعان ويىمىز ءبىر جەردەن شىعىپ جاتتى: «نەگە باسقا ۇلت وكىلى، نەگە باسقا جاقتان اكەلگەن، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتان  ەل  باسقاراتىن  بىردە-ءبىر كونديداتۋرا تابىلماعانى ما،  ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياساتى نەنى كوزدەپ وتىر؟» - وسى وي ءاربىر سانالى ازاماتتىڭ اشۋ- ىزاسىن  تۋدىردى.

وسىنداي اڭگىمە ءجۇرىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ جاتاقحانادا، ۆاحتەر بولىپ جۇمىس ىستەيتىن عاليا اپاي ء«بىزدىڭ بوس اڭگىمەمىزدەن ەشتەڭە شىقپايدى، وداندا ءبارىمىز الاڭعا شىعايىق» دەپ ۇسىنىس بەردى. ەگەر ءبىز بەيبىت جاعدايدا الاڭعا شىقساق، مۇمكىن ۇكىمەت ويلاناتىن شىعار دەپ ويلادىق. الماتىدا حالىق  جاپپاي ەرەۋىلگە شىعا باستاپتى دەگەن اڭگىمە دە جەلدەي ەستى. ويىمدا ەشتەڭە جوق. جاتاقحاناداعى ەستىمەگەن زامانداستارىما حابارلاپ، ءبارىمىز جاتاحانانىڭ  الدىنا جينالىپ، العا قاراي جىلجىدىق. ءسويتىپ، جول-جونەكەي، «قۇرىلىس»، «مال  دارىگەرلىك»، «زاڭ تەحنيكۋمى»، «مەديتسينالىق ۋچيليششە»، «پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا» بارىپ، جاستاردى وزىمىزبەن بىرگە الاڭعا شىعۋعا شاقىردىق. ەستىگەن، بىلگەن ستۋدەنت جاستار قارسى كەلمەي، ءبىز باستاعان توپقا قوسىلىپ، قالانىڭ ورتالىق الاڭىنا جينالدىق. بارىمىزدە ءبىر ماقسات: نەگە  بوتەن ۇلتتىڭ وكىلى ورتالىق كوميتەتتى باسقارادى؟

وسىلايشا نارازىلىق بىلدىرەمىز، ءوز تالاپ-تىلەگىمىزدى كوپشىلىك الدىندا ايتامىز دەپ جاتقاندا تۇنگى 1-لەر شاماسىندا الاڭعا جابدىقتالعان ميلليتسيا قىزمەتكەرلەرى مەن سولداتتار جانە ۇكىمەت ادامدارى كەلىپ، جاستاردى  ياعني، ەرەۋىلگە شىققانداردى قورشاۋعا الدى. ادامنىڭ ساناسىنا سيمايتىن ۇرىس-كەرىس باستالىپ كەتتى. ءجاي عانا بەيبىت ەرەۋىلگە شىققان حالىقتى، كەلگەن ادامداردى وزدەرى قوزعادى. جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەردى. قولدارىنا تۇسكەن ادامداردى اياماي ۇرىپ-سوعىپ، قينادى. ەسىمە تۇسسە ەگىلەم. بۇنداي جاعدايدى ەندى قايتا ادامزاتتىڭ باسىنا بەرمەسىن. ءبىز ەرەۋىلگە ەلدىڭ، جەردىڭ، قازاقتىڭ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن ساقتاۋ ءۇشىن كەلگەنىمىزدى ايتىپ تۇسىندىرە المادىق. امال قانشا، ەرەۋىل ەردىڭ قازاسىمەن، ەلىكتەي سۇلۋ جاس ارۋلاردىڭ ازاسىمەن اياقتالدى. ءبارىمىزدى قۋىپ-سوعىپ، كەيىن شەگىندىرىپ، ۇستالعانداردى قاماۋعا الدى. وسىلايشا، قاماۋعا الىنعانداردىڭ قاتارىندا مەندە كەتىم...

تاڭ اتىسىمەن «ۇكىمەتكە قارسى شىعۋشى بۇزاقىلارعا» ارنالعان جينالىس بولدى. جينالىستا مەن ءوز ويىمدى ەش قينالماي ايتتىم. ەل تىزگىنىن ۇستار ءبىر قازاقتىڭ تابىلماعانى ما دەپ اشىق سۇراق قويدىم. مەندە ىشتەي سەنىمدىلىك بار ەدى. ءوزىمدى وجەتتىلىك تاننىتتىم دەپ ويلادىم. بىراق جينالىس جاساعان ادامدارعا بۇل ويىم اسا ۇناي قويمادى. مەن سويلەپ بولا بەرگەندە جينالىس جۇرگىزىپ وتىرعان ادام جاعىمنان شاپالاقپەن ءبىر تارتىپ جىبەردى دە، مەنى دەرەۋ قاماۋعا بۇيرىق بەردى. وقىس شاپالاقتان باسىم اينالىپ، قۇلاعىمنىڭ ءتۇبى قاتتى شانشىپ، ەسىمنەن  تانىپ قالدىم. مەنى ۇرعان ادامنىڭ قولىنىڭ قاتتىلىعى سونشا، ەسىمدى ارەڭ جيدىم. قاسىرەتتى دە، ازاپتى كۇندەر باستالدى...

اتتەڭ، دۇنيە-اي، كەۋدەگە تولعان اشۋ-ىزا، قورلانعان ارمان اششى جاس بوپ كوزدەن تامشىلايدى... پاناسىز قالعان جاس قىزدى ىزدەر، جۇبانىش، مەدەۋ بولار ادام دا جوق. وسىنداي ازاپتان اجىراتىپ الار اكەمنىڭ دە جوقتىعا جۇرەككە اۋىر مۇڭ تاستايدى. ەندى مەنىڭ ءومىرىم نە بولادى؟! مىنالارعا مەن سونشا نە ىستەپ قويدىم؟ و دۇنيەگە ەرتەرەك اتتانىپ كەتكەن اكەمدى ويلايمىن. قورعانىش بولار ءبىر جاننىڭ جوقتىعى جانعا باتادى. سانادا ۇرەي، قورقىنىش پەن اكەمە دەگەن ساعىنىش سەزىمى قاتار ءجۇرىپ جاتقانداي. اكەم دە ءوز ۇلتىنىڭ اسىل ازاماتى ەدى عوي. ازبەرگەنوۆ ەلگەزەكتى ەلدەگى جۇرتتىڭ ءبىرازى جاقسى تانيدى. جازۋشى، جۋرناليست بولعان ادام. اكەم ءتىرى بولسا مەنى ۇرماق تۇگىلى، جانىما ءبىر ادام جولاتپاس ەدى عوي دەگەن ويمەن ازاپقا تولى كۇندەردى وتكىزىپ جاتتىم...

ءسويتىپ، مەن ءبىر اپتا بويى قاماۋدا وتىردىم. كۇندەلىكتى ءبىر ءتىلىم قارا نان، ازداپ سۋ بەرىپ تۇردى. ەرتەڭگىلىك تەكسەرىس بارىسىندا ۇرىپ-سوعىپ، شاشىمنان تارتىپ، جۇلقىلاپ، قولدارىنان كەلگەن بارلىق قورلىقتى كورسەتتى. ءبىر اپتادان كەيىن ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى تەرگەۋ يزولياتورىنا الىپ كەلدى. سول جەردە قايتادان جينالىس بولدى. جينالىستا ءبىز تۇرعان جاتاحانانىڭ ۆاحتەرشىسى عاليا اپايدى سەگىز جىلعا سوتتاۋ تۋرالى سوت ۇكىمى وقىدى. بىراق بۇل سەگىز جىلدىق عاليا اپايعا جەڭىل بەرىلگەنى ەسكەرتىلدى. سەبەبى، عاليا اپايىمىزدىڭ مۇگەدەك قىزى بار ەكەنىن ەسكەرىلگەن. و، سۇمدىق-اي، نە دەگەن جاۋىزدىق، نە دەگەن قاتىگەزدىك، قازىر سونى ويلاسام سول ادامداردى قارا جەر قالاي كوتەرىپ ءجۇر ەكەن دەپ تاڭ قالامىن. عاليا اپاي بولسا سوتتالىپ كەتە باردى. ال، جاتاحانانىڭ ستاروستاسى سلامجان اعايدى جاستاردى ۇيىمداستىرۋشى دەپ جالا جاۋىپ، ون ەكى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى.

ءسويتىپ، كەزەك ماعان كەلدى. مەنى كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندىقتان، جاسوسپىرىمدەردى تاربيەلەۋ كولونياسىنا جىبەرۋگە، وقۋدان شىعارۋعا ۇسىنىس بەردى. كومسومول قاتارىنان بىردەن شىعارىپ تاستادى. بىرەۋ ۇستىمنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. بۇكىل ءومىرىم كوز الدىمنان تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتقانداي. مەنىڭ بار جازىعىم ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ۋايىم ەتىپ الاڭعا اياق باسقانىم با، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ايتقان جاۋاپ ءسوزىم ءۇشىن بە؟!

ادامنىڭ تاعدىرى شەشىلەر تۇستا كۋراتورىم ورىس ۇلتىنان نينا نيكولوۆنا كومەككە كەلدى. ول مەنىڭ وقۋدان شىقپاۋىما جانە بالالاردى تۇزەتۋ كولونياسىنا جىبەرىلمەۋىمە تاباندى قارسىلىق ءبىلدىرىپ، سوڭىنا دەيىن كۇرەستى. اقىر اياعىندا ءوز قاراۋىنا الاتىنىن ايتىپ كەشىرىم حات جازىپ، بۇل قاتەردەن الىپ قالدى.

ول كىسى مەنى وتە اياۋشى ەدى. قولىنان كەلگەن كومەگىن ەش ايانىپ قالعان جوق. بىرىنشىدەن اكەم جوق، انام الىستا، جاعدايىم اسا جاقسى ەمەس، ەش ادامعا زيانىم جوق، ۇستازدارىمنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيمىن، ناعىز پاتريوت بولدىم.

86 جىلداعى زۇلمات كەزدەردى ويلاسام ءبىرىنشى بولىپ نينا نيكولوۆنانى ەسكە الامىن. ءبىرىنشى تاڭىرگە، سوسىن وسى ادامعا شاكىرتتىك العىسىم شەكسىز. سول جىلدارى كوپ جاستار وقۋدان شىقتى. ىزعارلى جەلتوقساندا تالايدىڭ تاعدىرى  قاسىرەتپەن ءوتتى. مەنىڭ دە دەنساۋلىعىم سىر بەردى. اقىرىنداپ ءجۇرىپ وقۋىمدى اياقتادىم. وكىنىشتىسى، سلامجان اعاي تۇرمەدەن ورالمادى...

ەل پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭى» نەگىزىندە، بەس جىلدان كەيىن عاليا اپاي اقتالدى. كەيىنگى جىلدارى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قۇربانى ەكەنىم ەسكەرىلىپ، مەن دە اقتالدىم، بىراق، جۇرەككە تۇسكەن سىزاتتان ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي كەلەمىن...

جالپى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءبىزدىڭ ەلگە تاۋەلسىزدىكتى جاقىنداتتى. قازىر ەلىمىز قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تاۋەلسىزدىك كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ جەتە بەرمەيتىن جەتىستىگى. بۇل «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق دەگەن دانا حالىقتىڭ سان عاسىرلىق اڭساعان ارمانى ەدى. سول باعا جەتپەس تاۋەلسىزدىكتى جاقىنداتقان «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» قاتىسقان جاستاردىڭ ىستەرىن عانا ەمەس، وزدەرىن قولداپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتۋدى ناسيحاتتاۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. جەلتوقساندىقتار نامىستى جىبەرمەي، قازاق ەلىنىڭ بولاشاق مۇددەسى ءۇشىن قىزىل يمپەريانىڭ، ياعني گورباچەۆتىڭ  ساياسي قۇربانى بولدى. مەن ەلىمنىڭ بولاشاعىنىڭ جارقىن، تۇعىرىمىزدىڭ بيىك بولاتىنىنا سەنەمىن. تاۋەلسىز ەلىمنىڭ كوك تۋى كوكتە شارىقتاي بەرسىن، ىنتىماق پەن تاتۋلىق، تىنىشتىق بارشا حالقىما تىلەيمىن.

اڭگىمەلەسكەن - ابىلايحان جۇماش

Abai.kz