ЕРЕУІЛДЕГЕН ЕЛ БОЛҒАН

Отызыншы жылдардың алғашқы ойраны басталғанына, міне, биыл сексен жылдан асып барады. Қанды ойран, қолдан жасалған алапат аштық, атып-асудан қара орман халқымыз аяусыз оталып түсті. Алайда бүгінгі тарих Қазақстандағы 1929-33 жылдардағы адам айтқысыз қанды қырғынды сол кездегі саясаттың қателігі деп жауырды жаба тоқудан жазбайды. Ал бұл - қателік емес, ғасыр қылмысы еді.

Өксікті күндерді бастан кешірген қайсар әкелеріміз немесе сол қасіреттің бүге-шігесіне дейін естіп қалған жалаңтөс ағаларымыз бәрібір тілін тістеп отыра алмады, әлгі зұлматтың запырандай ащы шындығын кейінгі ұрпаққа ақтарып кетті. Қалай дегенмен де, Қазақстандағы 1930-33 жылдардағы нәубет жайлы біраз құнды дүниелер жарық көрді. Бірақ дәл осы мезгілдегі Маңғыстау, Жем, Сағыз, Ойыл өңіріндегі Адай ұлысына жасалған алапат қырғын туралы ешкім жұмған аузын ашпады. Осы тақырыпқа бірінші түрен салған - марқұм ағамыз, қазақтың қайсар ұлы, ұзақ жылдар Ішкі істер минитрлігінде жауапты қызметтер атқарған, милиция полковнигі Ізтұрған Сариев еді.

ЕРЕУІЛДЕГЕН ЕЛ БОЛҒАН

Отызыншы жылдардың алғашқы ойраны басталғанына, міне, биыл сексен жылдан асып барады. Қанды ойран, қолдан жасалған алапат аштық, атып-асудан қара орман халқымыз аяусыз оталып түсті. Алайда бүгінгі тарих Қазақстандағы 1929-33 жылдардағы адам айтқысыз қанды қырғынды сол кездегі саясаттың қателігі деп жауырды жаба тоқудан жазбайды. Ал бұл - қателік емес, ғасыр қылмысы еді.

Өксікті күндерді бастан кешірген қайсар әкелеріміз немесе сол қасіреттің бүге-шігесіне дейін естіп қалған жалаңтөс ағаларымыз бәрібір тілін тістеп отыра алмады, әлгі зұлматтың запырандай ащы шындығын кейінгі ұрпаққа ақтарып кетті. Қалай дегенмен де, Қазақстандағы 1930-33 жылдардағы нәубет жайлы біраз құнды дүниелер жарық көрді. Бірақ дәл осы мезгілдегі Маңғыстау, Жем, Сағыз, Ойыл өңіріндегі Адай ұлысына жасалған алапат қырғын туралы ешкім жұмған аузын ашпады. Осы тақырыпқа бірінші түрен салған - марқұм ағамыз, қазақтың қайсар ұлы, ұзақ жылдар Ішкі істер минитрлігінде жауапты қызметтер атқарған, милиция полковнигі Ізтұрған Сариев еді.

Қаншама тұңғиыққа тықса да, ақиқат өлмейді екен, біздің бағымызға қарай, 1995 жылы Ізтұрған Сариев, Мұқаш Омаровтың авторлығымен «Ойрандалған Адай даласы» деген қысқалау очерк жарық көрді. Осы көмескі тарихқа құлшына кіріскен Ізтұрған Сариев ағамыз кейіннен Мемлекеттік Қауіпсіздік комитетінің құпия мұрағаттарына кіріп, соның негізінде «Қанды ойран» атты деректі хикаятты дүниеге әкелді. Сол туындыға енген атылған-асылғандардың, сотталғандардың тізімі, олардың фотосуреттері, тағы да басқа құнды дүниелердің барлығы - Ізтұрған ағайдың құпия мұрағаттардан тірнектеп, талшықтап жинаған жәдігерлері.

Осы орайда Ізтұрған Сариевтің «Қанды ойран» атты деректі хикаяты көпшіліктің назарын аударып, Қазақстанның отызыншы жылдардағы тарихын қайта бір қопаруға мәжбүрлегендей болды. Ендеше, оқырман қауымды осы алапат қырғынмен ішінара болса да таныстыра отырып, «Қанды ойран» туындысынан қадау-қадау үзінділер жариялауды жөн көрдік.

***

Тобанияздың бүкіл Қазақстан хал­қының, оның ішінде Адай округі елінің алдында ықпалы аса зор болғанын партия, кеңес органдары да, Мемлекеттік Біріккен Саяси басқарманың аппараты да мойындаған. Оның ел үшін еткен еңбегі тіпті орасан. Ақыры, жалған жаламен жауыз өкімет Тобанияз бастаған Адай ұлысының басшы азаматтарын қойша қырды. Тек 1929 жылдың өзінде бірнеше топ, соның ішінде Құрмаш Қосжанұлының, Тобанияз Әлнияз­ұлы­ның істері бойынша жүздеген ел азаматтары жазаланды, осы топтан 43 кісі атылып кетті.

***

Әсіресе үсті-үстіне салынған салық шаруаларға өте қатты соққы болды. Міндетті түрде астық дайындау жоспары малмен күн көретін ауылдарға да, астық сеппейтін шаруашылықтарға да берілді. Жазадан қорыққан халық малын, дүние-мүлкін астыққа айырбастап, дайындау есебіне өткізуге мәжбүр болды. Тіпті бір жерлерде аққудың мамығын да салық ретінде өткізуге міндеттеді. Осыған қарағанда, қолдарында қаруы бар салық жинаушылар ойларына не келсе, соны жасау­дан тайынбаған секілді. Салықтан бірнеше рет тоналған ел басы ауған жаққа көше бастады. Алдында не боларын білмеді. Өрескел­дікпен жүргізілген асырасілтеушілік көшпелі елдің шаруашылық негізін бұзғанын былай қойғанда, алдында келе жатқан ашаршылыққа, қантөгіс қарсылыққа жақындата түсті. Осындай ел басқару әдісінің жөнсіз, берекесіз жүргізілуі үкіметтің айтып жүрген үгітінен алшақтап, әлеуметтік негізін жойды. Экономикалық, әлеуметтік дағда­рыс - өз алдына, саяси дағдарыс­тың ұшқыны көріне бастады.

***

Көтеріліс басталуының алғашқы ошағы - 1931 жылғы наурыз айының жиырмасында Топырақшаштыда бұ­рын­ғы бай, қазіргі тәркілеуге ұшыраған Баянқұл Көптілеуұлының үйінде болған мәжіліс. Осы басқосуда елдің мал-мүлкін тонау күннен-күнге күшейіп, елдің тұрмыс жағдайына аса ауыр болғаны, бұдан құтылудың ең басты жолы - қарсы тұру екені сөз болады. Сондықтан әзірге мал басының бар кезінде Маңғыстау өңіріне қарай көшу, одан әрі Түрікменстанға қоныс ауда­рудың қолайлы екені, ол жақта үкіметтің заңы, халыққа көзқарасы бұл жерде­гідей емес екендігі айтылды. Үкімет тарапынан көшуге қарсылық болатыны да ескеріліп, бұған қарсы тұру шарасы да қарастырылды.

***

«Маңғыстау жерінде көтерілістің бас­талу себебі республика өкіметінің, жергілікті партия, кеңес басшылары­ның, шолақ белсенділердің асыра сілтеуі, бұлардың қызмет бабын пайдаланып, өздерінің жағдайын көздеуі, елді көпе-көрінеу алдауынан болды, - деп, өкімет мүшелері Меңдешев, Асылбековтер мойындағаны жөнінде мәліметтер архив құжаттарында сақ­тал­ған. Мұны бірақ олар Маңғыстауда, Үстірт үстінде халық қансырап жат­қанда ғана есіне алған. Халық қанға боялып, бала-шаға да, шал-кемпір де жазықсыз жазаланып, жапа шегіп жатқан уақытта үкімет басшылары болсын, ауыл әкім­дері болсын, жазалаушы аппараттар болсын, үсті-үстіне жоғарыдан көмек сұрап, тездетіп қозғалысты басу үшін әре­­­кет жасағаны бесенеден белгілі. Қызыл империяның қылышынан қан тамып тұрғанда, азғантай адай ауылын ауқымдау мұның жұмырына жұқ болып па? Көтерілісшілер Азамат соғысында 19 шет мемлекеттің шабуылынан құтылып, жеңілмей шыққан кеңес үкіметін жеңеміз деп бас тіккен жоқ. Бұлардікі өлер алдындағы «тұяқ серпер» іспетті шерменде болып, «ноқталы басқа - бір өлім» деп, шыбын жанын шүберекке түю еді.

***

Біріккен саяси басқарманың Попов деген басқарған жазалау отряды Рахмет Әминұлы ауылының Шолан­ұлының тобына қосылуына кедергі жасау үшін шара қолданып, бесатар мылтықпен, пулеметпен, бір автомашинамен қаруланып, 200-250-дей жасағы бар Әминұлының тобымен кездеседі. Бұл бірінші соғыс Иманқара дөңесінің түстік-батыс бетінде, Ханқожа көлінің маңында 1931 жылы 15 сәуірде болады. Көтерілісшілердің барлық қарулары қылыш, найза, құсатар мылтық бол­ғандықтан, соғысты ұзаққа созуға шамалары келмейді. Әминұлы­ның жасақ­тары екі рет қысқалау шабуылда 9 кісісінен өлідей, екеуінен жаралылай айырылып, ендігі қарсылықта бұдан да көп шығынға ұшырайтынын сезініп, бала-шағасын, малдарын қорғай отырып қаша жөнелді. Көш өте ауыр болды. Елдің ірілі-уақты малы бар, кемпір-шал, бала-шаға­ларымен алысқа ұзай алмайтын еді.

Осы ауыр көш жазалаушылардан құтылып кету мақсатымен енді ғана жылжып, Жемнен өтіп кетеміз деп отыр­ғанда, 21 сәуірде бұларды 8 автомашинамен қуып жеткен Боронежский басқарған мемлекеттік саяси бас­қарманың Саратов қаласынан шық­қан, өздерінің жеке қаруларынан басқа, 6 қол, бір станокты пулеметпен қару­ланған 90 кісілік отряды көтеріліс­шілерді үш жағынан қамап, пулеметпен оқ жаудырып, көп шығынға ұшыратты. Көте­рілісшілер үш еседей көп болса да, 20 кісісінен айырылып, қол көтеруге мәж­бүр болды. Көтеріліс­шілерден бар болғаны 3 бесатар, 3 аңшы мылтығы, 27 қылыш және 11 тапаншаның оғы алынған. Сол кездегі өлшеммен айт­қанда, бақай­шағына дейін қаруланған жазалау­шыларға қарсы тұру - тек қана ашу-ыза мен көзсіз ерліктің белгісі болатын.

***

1931 жылдың көктемінде Жем бо­йындағы көтерілісшілер аса күшті қару­ланған жазалау отрядына қарсы тұра алмай, бір азғантайы қашып құтылып, Үстірт үстіне қарай кетке­німен, көте­рілісшілердің екі үлкен тобы, оларға қоса сол маңда көшіп жүрген адай ауылдары, біріншісі Иманқараның оңтүстік бетінде, екіншісі Қарақұмның терістік жағында, Аққұдық, Қарашүңгіл әулие маңында қоршауға алынып, қолға түскен. Қарақұм деп отырғанымыз -Жем өзенінің солтүстігінде Құлсарыдан 50-60 шақырымдай құнарлы, шөбі шүйгін, құмды өңір. Бұл жерді адайлар қыстаққа пайдаланған. Қарақұмдағы көтеріліс­шілер және оған қатынаспаған жай көшпенділер өздерінің мал-баста­рымен, бала-шағасымен көшіп-қонып жүрген жерінде жазалаушы отрядтың қармағына ілінді және аяусыз жазаланды. Адамдарын қорлады, зорлады, мал-мүлкін талады.

Қарақұмда қолға түскен көтеріліс­шілердің ер азаматтары бір бөлек, тонаудан қалған азғантай малдары мен бала-шағаларын бір бөлек Гурьев қаласына қарай айдауға қатынасқан сол кездегі комсомол мүшесі, белсенді ретінде осы жұмысқа тартылған мар­құм Шашан Оразбайұлы өзінің естелік­терінде былай дейді: «Біздер, партия, комсомол, кеңес белсенділері, Қара­құмнан ұсталған көтерілісшілер ауылын Гурьевке қарай айдадық. Жалпы адам саны, балаларды қоса есептегенде, үш мыңнан асатын болуы керек. Көбі жаяу, Сарықамыс маңы мен Жем өзенінің сағасы арқылы теңіздің жаға­сымен Гурьевке қарай жүрдік. Бұл жерден Жемге жету үшін, бір тәуліктен артығырақ уақыт кетті ғой деймін. Жемге келгенде, адамдар мен малдың өзенге бас қойғанын көргенде жаның түршігеді. Содан кейін Гурьевке қарай жол тарт­тық. Алдымызда әлі 200 шақы­рымдай жер жүруіміз керек. Жолда су жоқ, осы жолда көп адамдар, балалар мен қарттар шөлден жүре алмай, өлгені өліп, өлмегені жолда қалды. Ең ауырлығы - әйелдер мен балалардың күңіренгенінен, жыла­ғанынан сай-сүйегің сырқырайды. Бүкіл ел, дала зарлағандай болды. Гурьевке ер адамдардан басқа ешкім жеткен жоқ».

***

1931 жылы көктемде Жем бойында көтерілісшілер үш рет жазалаушылардан қатты соққы жеді. Естеліктерге қарасақ, Жемнің сол жақ бетінде, Қара­құмда, осы жылы көтерілісші­лердің тағы бір үлкен тобы жеңіліс тапқан. Көп адамдар ұсталып, олардың мал-мүліктері қолға түскен. Бірақ бұл жө­нінде құжаттардан мәліметтер кездес­тіре алмадық.

Маусым, шілде айларында көтеріліс­­шілердің қарсылығы енді осы Маңғыстау өңірінде өршиді. Ел ішіндегі жағдайдың нашарлап, шиеленісе түсуі­не байланысты жұрт үкіметке өз еркімен салық төлеп, малдарын беріп, бала-шағасын аштан өлтіргенше, ештеме бермей қарсыласып бағуға бел бай­лаған. Осы кезде Маңғыстау елінде өте төтенше жағдай болды. 12 сәуірде Форт-Александровск қаласындағы абақтыдан күзетшілерді қару­сыз­дандырып, қашып шыққан 200 тұтқын көтерілісшілердің арасына сіңіп кеткен.

Бұлардың айтуы бойынша, абақ­тыдан қашқандардың жартысы рево­люцияның жауы болса, қалған жартысы 100 адам, ешқандай қылмысты іске байланысты деректі құжаттары жоқ, бірақ округтегі мемлекеттік біріккен сая­си басқарманың бастығының айтуы бойынша қамала салғандар болып тұр. Сонда мұны қалай түсінуге болады? Жоғарғы басшылары отырғыз десе - отырғызады, жазала десе - жазалай беруге болған. Ол кездегі олардың ойлап тапқан және іске асырған шектен шыққан заңсыздығы, міне, осындай. Мұндай заңсыздықтың ешбір мемле­кеттің заңында бол­мағаны айқын. Ол кез­де де, кейін де, ақырғы демі біткенше қызыл импе­рияның өз дегендерін жа­сағаны және мұны шектеу болмағаны бел­гілі. Жер жүзіне даурығып айқай салып, жұмыс­шы-шаруа мемлекетін құра­мыз деген пролетариат үкіметінің си­қы - осы.

***

Көтерілісшілердің әуелден алдына қойған басты мақсаты үкіметпен соғысу емес, жазалаушыларға қарсы тұру немесе олардан қалай да құтылып кету, балаларын, малдарын қудалау­шы­лар­дан қорғау болатын.

Ақсақалдардың, басшыларының бұйрығымен ерікті жауынгер жасақ­тары құрылды. Әрбір отбасынан бір жігіт өзінің көлігімен, қару-жарағымен шығуы қамтамасыз етілді. Олар 30-40 кісіден бөлініп, әскери бастықтарын тағай­ындады.

Ерікті жауынгерлер тобының әрбір мүшесінің басты міндеті және өздерінің құран ұстап берген анттары: жолдасын жауға тастамау, жау қолынан өлген, жараланған жолдастарын шамасы келгенше жау қолында қалдырмай алып шығуға тырысу, шейіт болған­дарды ақ жауып, арулап көму, олар үшін құран оқытып жаназасын шығару, олардың артында қалған жесірлері мен балаларына көмектесу, олардың алдына мал салып, қамқоршы болу.

Көтерілісшілердің ең бір үлкен тобы Үстірттің орталық бөлігінің түстігінде, Сам құмдарынан Қарабауыр бөктеріне қарай шамамен 400 шақырымдай өте шалғай жатқан Қарамая тауы мен кө­лінің айналасына дейін созылған жерлерге орналасқан. Бұл Қарақал­пақстан, Түрікменстан жерлерінен көп алыс емес-ті.

Осы аталған көтерілісшілер ауылдарын Мырзағали Тынымбайұлы, Айшуақ Жаңайұлы, Дауылтай және осылардың сенімді көмекшілері Мамай Салғараұлы, Өтебай Батынұлы (Қожаұлы), Бәйімбет Жангелдіұлы, Назыр Бекенұлы, Қара­батыр Қаралдаұлы, Ерғали Күтегенұлы, Қоңғабай және Досандар басқарды. Бұлардың жасақтары бірнеше жүзден құралған, барлығы 2000 адамнан асты деген деректер бар.

Маңғыстау өңіріндегі барлық көте­рі­лістер қозғалысының бас­шылығына ел алдында беделді, халық қолдайтын, сыйлайтын Мырзағали Тынымбайұлы сайланды.

***

1931 жылдың жазында үкіметтің 32 бөлімнен құралған жазалаушылар отрядтары болды. Мұның жартысына жуығы, яғни 14-і - мемлекеттік біріккен саяси басқарманың әскерінен де, басқа­лары әртүрлі коммунистік ерікті бөлім­шелерден партия, комсомол белсен­ділерінен құралып жинал­ғандар. Олар еріктілер, белсенділер атанға­нымен, әскери тәжірибесі бар командирлер басқарған, қару-жарақтары әскерлер­мен бірдей қамтамасыз етіл­ген жауынгерлер болатын. Жазалаушылар отряд­тарының жалпы саны, 200-ден аса ерік­тілерді санамағанда, 1000 кісіден ас­ты, 12 станокты, 8 қол пуле­меті, бір қысқа мойынды зеңбірек, бір күзет­ші кеме, 13 жүк машинасы, 2 жеңіл автомашинасы, көп­теген жылқы көлігі болды.

Енді жоғарыдағы көрсетілген жазалаушылар күшінің жалпы құрамын бөліп-бөліп қарасақ, олардың топтары төмендегідей болған:

- мемлекеттік біріккен саяси бас­қар­маның сыртқы Кавказ округтік-шека­ралық басқарманың бастығы Сумбатов басқарған екі дивизион, Баку жартылай эскадроны және Да­ғыс­тан отряды, барлығы 400 жауынгер.

- мемлекеттік біріккен саяси бас­қарма әскерінің 24-ші полк көмекшісі Оглоды басқарған әскери күзетінің 100 кісілік атқыштар тобы, 70 адамдық мемлекеттік біріккен саяси басқар­маның әскері 2 станокты пулеметпен және «Атарбеков» күзетші кемесінің атыс құралымен күшейтілген;

- 100 әскери жауынгері бар, 2 станокты пулеметпен, 6 қол пулеметімен қаруланған Воронежский басқарған Саратов отряды;

- бұлардан басқа да түрлі отрядтар, жауынгерлік бөлімшелер. Маусым айында жазалаушылардың әскери күші жоғарыда көрсетілгеннен әлдеқайда көбейді.

***

Мамыр айында 8 жүк, 2 жеңіл автомашинамен қарауында 110 әскері бар бір полк, 2 қол, 3 станокты пулеметпен қаруланған және 39 атты әскерімен Форт-Александровскіден Сырма бас­қар­ған 68-ші дивизион шықты. Бұлар Маңғыстау бөктерінің және Бостанқұм құмының оң беті мен Бес­оқты, Сенек құдықтары арқылы жоғары көтеріліп, Босағаға, Қайғылы-Бабадан шығыс-түстікке қарай, Қарқын, Тағыл­бай, батыстағы Күшетас құдықтарына келді.

Архив құжаттарының деректеріне сүйеніп, ол қақтығыстардың қалай бас­талып, қалай аяқталғанына зер салсақ, олар төмеңдегідей сипат алады.

8-10 маусымда Сенек құдығының маңындағы Қоңғабай сарбаздарының бір тобына жазалаушылар отряды шабуыл жасайды. Осы соғыста олардың үш кісісі өліп, екі көтерілісші 50 оғы бар екі бесатар мылтығымен қолға түседі.

19 маусымда Қарқын құдығының басында екі қол пулеметі бар Сырма жазалаушы отрядының бір взводы Қоңға­бай жасағының 60 кісілік жаса­ғына қар­сы соғыс ашып, қанға бөк­тіреді. Бұл со­ғыста көтеріліс­шілердің 7 кісісі өліп, 7 кісісі қолға түседі, 60 оғымен бір бесатар мылтық алынады. Бұл жолы көтері­ліс­шілердің қарауын­дағы бірге көшіп жүрген бейбіт ауылдар ауыр жазаға ұшырайды. Өздері ала жаздай тыным таппай, қуғыншы­лардан ығысып, шаруа жағдайы қатты төмеңдеген ауылдар 1200 қойынан, 150 түйесінен, 23 жылқысынан, 42 киіз үйінен айырылады. Осы қайғылы соғыстан кейін, өлгендерін, жаралыларын өздерімен бірге алып, көте­рілісшілер Қарқынның шығысындағы Қыңыр төңірегіне қарай шегінеді. Жазалаушылардың бұл соғыстағы шығыны - бір ат қана.

***

Көтерілісшілердің ол кездегі басты мақсаты қалайда жазалаушылардан құтылып кетудің қамы болатын. Бірақ олар құрған қақпаннан аман қалу бұларға қиынға соққанын тағы бір мысалмен көрсете кетейік. 12 шілдеде Сам құмының терістік-шығысында барлауда жүрген Мостовой отрядымен кездесіп қалды. Мостовойдың отрядында барлығы 18 кісі болғанымен, қару­ла­рына сенген болуы керек, оңай олжаға тап болдық деген оймен ұрысқа кірісті. Айқас 9 сағатқа созылды. Отряд қатты жеңіліске ұшырап, 18 жауынгерінің 13-ін жоғалтып, 5 кісісімен Мостовой әрең дегенде қашып құтылды. Бұл жылға созылған қақтығыстарда жазалаушы­лардың бірінші рет жеңіліс табуы еді.

***

1931 жылдың жазында бұл жерлер­дегі көтерілісшілердің көбі талқандал­ғаннан кейін, қалғандары Үстірттің шығысына, Самнан әрі қарай ойысып, ол жерлерден де тыныштық таба алмай жанталасқан. Бірақ жазалаушы отрядтар бұлардың соңынан қалмай, кездес­кен ауылдардың бар­лығын шауып, жазалаған. Маңғыс­таудың шы­ғыс-теріс­тік бетінің ең шет жағыңда көшіп жүрген ауылдардың қорғау­шы көтеріліс­шілері Қарақалпақ­станға өтіп кетеді деп қауіп­теніп, жазалаушылар Қаратүлей, Қы­зыл­астау деген жерде Сапықұлы Мамай, Сарбасұлы Смайыл тағы өзгелер басқарған ауылдарды қанға бөктірген. Көп азаматтар, бейбіт ауыл адамдары, оның ішінде Смайыл, Мамай ерлікпен қаза тапқан. Көптеген ер азаматтар және олардың бала-шағалары түгелдей қол­ға түсіп, сол жерден шілденің ысты­ғын­да 1000 ша­қырым жердегі Гурьевке жаяу айдал­ған. Бұл жаяу жорықта көбі жол­да өлген. Бұл ауыр азаптан кімнің тірі қалғаны белгісіз, елге оралғандарын ешкім білмейді. Мұндай деректерді архив құжаттарынан да кездестіре алма­дық. Көнекөз қарттардың айтуы бойынша, 1931 жылдың жазында жазалаушылар бүкіл Үстірт үстінде, Жем бойында, Маңғыстау ойында ойран салған. Жаз айларының аяғында бұларға қарсы тұрушылар тіптен бол­маған. Осы кезде жергілікті әкімдердің де құдайы берген, бұлар ел ішінде айтқандарын жасатып, ойлаған­дарын орындаған. Жуасыған халық не істерін білмей, мүшкіл халге душар болған.

Біз жоғарыда айтқан кетеріліс­шілер­дің шоғырланған жерлерінде қазан айы­ның басында немесе қыр­күйек айы­ның ішінде ақырғы шешуші айқас бітіп кеткен болуы керек. Қоз­ғалысты бас­қаннан кейін көтеріліс­шілердің қолға түскендері шұғыл түрде Форт-Алек­сан­дровскіге, ал терістік Үстіртте қолға түскендер Гурьев, Ақтөбеге қарай ай­далған.

Міне, осы жылдан бастап Маңғыстау жерінде көшпенділер көшуді қойған. Қарттардың айтуы бо­йынша, «тұсап жіберген атыңды мал­дың көптігінен ертеңіне таба алмайтын» мыңғырған малы бар Маңғыстау жері елсіз, малсыз, қаңырап адыра қалды.

Біз іздестірген құжаттарда соңғы, ақырғы шешуші қанды айқас қалай бітті, қай жерлерде кездесіп соғыс болды, ұсталған көтерілісшілер мен ауылдарды қалай, қай жерлерге апарды деген деректер болмай шықты. Үш айдай әзір­леніп, көптеген әскер, қару-жарақ­пен қамтамасыз етілген жоспардың қа­лай аяқталғаны жөнінде мәлімет архив құжаттарынан таптырмады. Бұл соңғы соғыстың бұрынғы болған қақты­ғыстар­дан әлдеқайда ауқымды болғаны анық.

Халықтың айтуы бойынша, адам шығыны мен жараланғандар саны өте көп болған көрінеді. Өкінішке қарай, Қазақстан Ұлттық қауіпсіздік ко­ми­­тетінің архивінде мұны анықтайтын мәліметтер болмады. Әр жерлердегі жанама сілтемелерге қарағанда, осыларды анықтайтын бір бума том 1959 жылы болған, бірақ оны іздеп таба алма­дық.

***

Бұрын көрсетілгендей, 1715 көтері­ліске қатынасушы тұтқындалған. Осылардан 5 тергеу ісі бойынша (№№ 17, 38, 100, 3329, 5671) 802 адам РСФСР-дың Қылмыстық кодексінің 58-2 (контрреволюциялық көтеріліс) және 59 (бандитизм) баптарымен жауапқа тартылған. Тергеу жүргізу барысында осылардың ішінен 79 адам Гурьев, Ақтөбе абақтыларында қайтыс болған. 215-і «қылмыстық әрекет жасамаған» деп танылып, босатылған көрінеді. 508 айып­кердің ісін Гурьев мемлекеттік біріккен саяси басқармасының оперсекторы қылмыстарын белгілеу үшін Қазақ­стандағы өкілетті өкілдігіне жіберген. Бұлардың үштігі өзінің 1931 жылғы 22 желтоқсандағы қаулысымен Доссор, Жылой, Ойыл және Маңғыстау аудандарынан 135 көтерілісшіге және 1932 жылғы 5-ші сәуірдегі қаулысымен 373 маңғыстаулыққа әртүрлі үкім кес­кен.

Халық қозғалысының 15 басшысы мен белсенді қатынасушысы Боқы­маш Шоланұлы, Қарамырза Емберді­ұлы, Рахман Соқымашұлы, Демеген Айтжан­ұлы, Қоғабай Алдасү­гірұлы, Өтебай Жанасұлы, Қойшығұл Жанті­леуұлы, Демепберген Ембер­діұлы, Көбеген Құрманұлы, Қойсары Қайда­ғұлұлы, Әмір Нысанұлы, Қазақ Шиен­ұлы, Көбейсін Қуантырұлы, Жұмабай Үсенұлы, Лұқпан Сарқұлұлы ату жазасына кесілді (187-бет).

***

Қызыл империя басшыларының, оның үгітшілерінің басты мақсаты - патша үкіметінің отаршылдық саясатын, оның халыққа жасаған озбыр­лығын адам айтқысыз етіп жамандауға келгенде алдына жан салмағаны белгілі. Ал іс жүзінде бұлардың елге салған бүлігін айтып жеткізу қиын. Осыған бір ғана мысал келтіре кетсек те жеткілікті. 4-5 жылға созылған 1870-1874 жылдарғы Досан батыр бастаған Адай көтерілісінің қалай басылғаны белгілі. Олар жер­гілікті халыққа үлкен озбырлық жасады, көп­теген көтеріліс басшылары, жай бейбіт ауылдар да жазаланды. Оның саны да аз болған жоқ.

Ал бір жылға жетер-жет­пес уақытта Адай көтерілісіне қаты­насқандардың қандай шығынға ұшы­рап, қансы­рағанын, қаншасы сотталып, атылып кеткенін патша үкіме­тінің істегенімен салыстырсақ, жер мен көк­тей айыр­машылық бар. Досан көте­рілісіне қаты­насу­шы­лардың соғыста, абақтыда өлген­дерін санамағанда (Досан да абақтыда өл­ген), көтеріліс басшыла­рының бір азған­тайы ғана Сібірге жер аударылған. Олардың біреуіне де өлім жазасы заң жүзінде қолданылмаған. Осыған қара­ғанда, большевиктер партиясының, оның үкіметінің саяса­тының қанқұйлы қол­шоқпары мем­лекеттік біріккен саяси басқарманың жасаған жауызды­ғын ешбір мемлекеттің саясатымен салыстыруға болмайды.

Қызыл империяның қазақтарға, оның ішінде Маңғыстау қазақтары үшін жүргізген саясатына көз салсақ, 1950 жылдардың басына дейін жазалау әрекеті бұл жерде әсте бір тоқтамаған. Мұны көнекөз қариялар сыбырлап қана еске алатын. Ішінен тынатын. Олар өмір бойы үрейде, қорқынышта болып өмір кешкен бейбақтар еді.

***

1928 жылғы 27 облыс адайлардан, оның 170 мыңнан аса халқынан отызыншы жылдардың аяғында Жылыой ауданында 15 мыңдай, Маңғыстау ауданында одан да аз халық қалды.

Қалай дегенмен де, Қазақстанның қайтадан қатталып жатқан тарихында ақтаңдақтар өте көп. Мәселен, соңғы жылдары мектеп оқушылары мен жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулықтарда тарихи тұлғалар мен оқиғалар, ежелгі елдің өміріндегі құбылыстар қысқа қайырылып, екі-үш ауыз сөзбен айтылады. Мысал үшін, ұлттық мемлекет идеясын көтерген Алаш ақиқаты мен Адай көтерілісінің мән-мағынасы тұтас бір тарауға татитын тақырып болса, оқулықтарда ол жағы олқы соғып жатқаны жан ауыртады.

Алайда ауызды қу шөппен де сүртуге де болмас. Маңғыстау мемлекеттік мұрағатының қызметкерлері 1990 жылдан бастап кешенді түрде жұмыс істей оты­рып, Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің (КГБ) Атырау, Маңғыстау облысындағы ҚР Орталық Мемлекеттік мұрағаттарындағы құпия құжаттарға үңіліп, 1920-1940 жылдар аралығындағы адам айтқысыз қырғынның сырын ашты.

Осындай ұжымдық еңбектің арқасында Маңғыстау облыстық мемлекеттік мұрағатының қызметкерлері соңғы жылдары «Тоқабай Құрмаш», «Тобанияз», «Қарашаңырақ», «Маңғыстаудың азалы жылдары» атты тарихи очерктер серия­сын жарыққа шығарды.

Әсіресе Маңғыстау мемлекеттік мұрағатының бас сарапшысы А.Ф. Гаркуша ханымның келтірген мәліметтері өте құнды. Мысалы, бас сарапшы іріктеген деректерде 1930 жылдары Маңғыстаудан Крановодскіге - 757 түтін, Байрамалы­ға - 300 түтін, тағы бірталай отбасы Иран, Ауғанстан асқаны, олардың көпшілігі жолшыбай аштық пен суықтан, шекарадағы қызыл әскер оқтарынан опат болғаны көрсетілген. Сонымен қатар А.Ф.Гаркуша өз мақаласында Тобанияздың ел алдындағы аса зор беделін, өз халқын өркениетке сүйреген мемлекеттік деңгейдегі қайраткер екенін егжей-тегжейлі баяндайды.

Ең бастысы, мұрағат қызметкері Тобанияздың көпшілік біле бермейтін қырларына тоқтала отырып, оның елге салынған жойқын салық көлеміне ашық қарсы шығуын, мұғалімдер даярлайтын курс ашқанын, осы әрекетінің нәтижесінде отызға тарта мұсылман, бес орыс мектебінің, Форт-Александровский қаласында жетім балаларға арналған интернат ашылғандығын құжаттармен дәлелдейді.

Асанбай Асқаров өз естелігінде былай деп жазады: «Ұмытпасам, 1939 жылдың қыркүйек айы еді. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Нұртас Оңдасыновтың шақыруымен кірсем, Нұрекең қып-қызыл боп, жалғыз отыр екен. Сәлден кейін маған қарап: «Құрып кетіппіз ғой, құрып кетіппіз, осы кезге дейін мұндай ғаламат болмап еді. Барлығы 2 миллион 700 мың қазақ қалыпты...» - деді. Деді де, басындағы қалпағын сол қолымен жұлып алып, диванға атып ұрды. Осы қырғыннан кейін Кеңес өкіметін жақсы көресің бе, жек көресің бе, құшақтайсың ба әлде пышақтайсың ба, өзің біл... е, өтті ғой талай зұлмат...» («Халық перзенті», 2002 жыл).

Жарияланымды дайындаған -

Жұмабай ҚҰЛИЕВ

«Общественная позиция» газеті