Камал Бұрханов:«Жеке пікірім, Петропавл атауын ауыс­ты­ратын уақыт жетті. Оның үстіне ғалымдар мен дерек­танушылар Қызылжардың тарихи атау екенін нақты дәлелдеп қойды. Меніңше, бұл шешімді Мем­лекет басшысы да қолдар еді. Себебі ол кісі БАҚ бетіндегі бір сөзінде «Ленинград, Сталинград секілді қала­лар атауын өзгертіп жатқанда, бізге неге бол­майды?» деген сияқты пікір айтқан болатын. Ал жер­гілікті тұрғындардың тарапынан қарсылық білдіріп жатқандар болса, бұл да - қалыпты құбылыс. Деген­мен халқымыздың басым көпшілігі қала атауының өзгер­генін қолдайтынына мен бек сенімдімін.»(«Алаш айнасы» 24 қыркүйек 2010ж.) депті.

«Бұл - уақыты әбден пісіп жеткен бастама. Біріншіден, бұл - қоғамдық сұраныс. Қазақстан тұрғындарының, зиялы қауым өкілдерінің, тіпті мемлекет басшылығында жүрген адамдардың да басым көпшілігі бұл бастаманы қолдайды. Петропавл қаласына тарихи атауын алып беру керек. Мұндай қадам жасау­ға тарихи негіз бар. Қызылжар  деген атау сол аймақтың жер бедеріне, топырағының, жартастарының түсіне бай­ла­ныс­ты пайда болған. Петропавлдың бұрынғы атауы Қызылжар болғанын көптеген деректер дәлелдейді. Мәселен, Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде, атақты ақын-жыраулардың өлеңдерінде, фольклорлық мұраларымызда көрініс тапқан. Тіпті өзімізді былай қойғанда, Ресейдің де жазба деректері осы өңірге қатысты Қызылжар атауы қолданылғанын дәлелдейді. Сондықтан біз тарихи әділеттілікті орнатуымыз керек. Ал тарихи әділеттілік дегеніміз жергілікті тұрғындардың ұлттық құра­мы­мен есептелмейді. («Алаш айнасы» 24 қыркүйек 2010ж.) Бұл  филология ғылымының докторы, профессор Дихан Қамзабектің пікірі.

Ұлт мүддесі таразы басына тартылған нақ осы кезде ойын ашық білдірген этнограф- ғалым Сейіт Кенжеахметовқа да риза болып қалғанымды несіне жасырайын.Ол «Айқын» газетінде: «Петропавлға бұрынғы тарихи Қызылжар атауын қайтару туралы бір топ депутаттың көтерген бастамасы өте дұрыс деп есептеймін. Бұл бұрыннан көтеріліп келе жатқан, мезгілі жеткен мәселе ғой. Петропавлдың тарихын Петр мен Павелдің есімімен байланыстырып жүргенмен оның бұрнағы атауы тұғырын табуы тиіс. Оның үстіне Қызылжар - үлкен жердің, облыстың орталығы, қазақтың мәдениетінің ошағы, ұлттың беткеұстар қайраткерлерін туғызған құтты мекен. Сондықтан Қызылжар атауын қайтару тарих үшін, адам үшін, елдік үшін, ұлт үшін, болашақ үшін де барлық тұрғыдан сәйкесін тауып отырған мәселе. Оны жай қозғап қана қоймай, Қызылжар атауын түпкілікті қайтару керек. Баяғыда Павлодарда басқа ұлттар Сәтбаевтың атын бермей қанша жыл күтіп жүрдік. Сол сияқты олардың қарсылығы болуы мүмкін. Бірақ тарих бәрін өз орнына қояды. Жергілікті ағайындар ауызекі тілде Петропавлды Қызылжар деп атап жүр. Осындай заңды бастаманы Елбасы да қолдайды деп ойлаймын» деп жазды. («Алаш айнасы» 24 қыркүйек 2010ж.) Петропавлдың Қызылжар аталуын Елбасының қолдайтыны даусыз. Әйтпесе, ол кісі облысқа келген сайын құрметті қызылжарлықтар деп сөз сабақтар ма еді.

Қызылжар атауына барлық қазақ газеттері қолдау білдірді десем, «Алаш айнасы» апталығы осы мәселеге бір емес, бірнеше мақала арнады. Әсіресе, басылымның Солтүстік Қазақстан облысындағы тілшісі Ербақыт Амантайдың тегеуіріні қатты көрінді маған.

Ербақытты мен біраздан бері білемін. Мен «Солтүстік Қазақстан» газетін басқарып жүргенде ол студент еді.Кейін оқуын тәмамдап, облыстық телерадиокомпанияға  жұмысқа орналасты,жастық жалынмен жарқылдап, өткір материалдарымен көзге түсті, газетке ауысты.Кешікпей оның есімі «Алаш айнасы» газетінен көріне бастады.Жазғандары жап -жақсы, әсіресе, ұлт мүддесіне қатысты мәселелерде түйдек-түйдек ой айтып, көсіліп кетеді. Бір күні өзім осылай сырттай сүйсініп жүрген Ербақытым мені де іліп кетіпті, Т.Симамбаев екеумізді қатар жазып, Парламентте отырған ағаларымыз Қызылжар атауын қайтаруды ойламайды депті. Басқалар үшін жауап бере алмаймын, ал өзім соның алдында ғана «Бетпе -бет» хабарында осы мәселені көтеріп, оны шешетін мезгілдің әлдеқашан жеткенін ашық айтқан едім. Ербақытқа осы жайды наз ретінде жеткіздім. Ол түсінгендей болды. Бақсам, бұл түйткіл  оның да кеудесін тырнап жатыр екен ғой.Содан да болар, орыстілді басылымдар өре тұра келгенде Ербақыт та қарап жатқан жоқ, «Алаш айнасына» күн сайын дерлік мақала жариялап, көтерілген мәселеге қолдау білдірді.Әрине, жас болған соң, қызбалыққа салынады, бет жүзіңе, шен -шекпеніңе қарамайды. Мен оның  «Қарасақалдылар «Қызылжардан» неге қорқады?» деген мақаласын осылай бағаладым.

Жас әріптесімнің жүрекжарды сөздерін оқығанда қатты қуандым, мені жақтағаны үшін емес, ештеңеден қаймықпай көзқарасын бүкпесіз білдіргені үшін.Біз де жас болғанбыз, алды-артымызға қарамай сөйлегенбіз. Сол үшін таяқ та жегенбіз талай. Ербақыттар аман болса, елдің ертеңі сенімді қолда. Солайы солай -ау ,бірақ көңілімде күдік те жоқ емес. Ербақытты Қызылжар атауын қолдағаны үшін қызметінен босатыпты деп естідім. Бұл енді ақылға симайтын жай. Жалпы соңғы кезде бір келеңсіздік етек алып барады. Дұрыс жұмыс істеп отбасыңды асырау үшін команда деген бәлеге енуің,  болмаса бастықтың алдында маңдайыңды жерге тигізіп иіліп тұруың керек.Әйтпесе, жолатпайды. Елбасы осыны қойыңдар дегелі қашан. Қоймайды, жергілікті жерде әкімдер өздерін жарты патшадай сезінеді, ойларына келгенін істейді, қарсы келгендерді қуғын-сүргінге ұшыратады, сағын сындырады. Солардың әкімгершілік-әміршілдік әдісінен жастардың жігері жасып, жағымпаздардың қатары қалыңдай түсуде. Мұның аяғы неге апарып соқтырар екен?

Қалаларымыздың тарихи атауын қайтаруға қазақтардың өзінің қарсы шығуы ұлттық рухымыздың әлсіздігінен бе? «Алаш айнасы» зиялы қауым өкілдеріне қойған осы сауал кімді де болсын ойландырғандай еді. Әрине, оған әркімнің өз жауабы бар.Заң ғылымының докторы, профессор Арықбай Ағыбаев:
- Қалай айтсақ та, Тәуелсіздікке қол жет­кізген қазақтың ұлттық рухы әлі де бол­са төмен. Бұл, әсіресе, кейбір қоғам­дық-саяси мәселелерді шешуге келгенде айтарлықтай сыр беріп қалып жатады. Меніңше, бұл - ешқандай талқылаусыз-ақ жүзеге асатын шаруа. Бір өкініштісі, қа­зақ­қа қатысты мәселелерде қазақтардың өздерінің қарсы шығуы қалыпты жағдайға айналып келеді. Басқа-басқа, тарихи ма­ңы­зы бар жер-су аттары мен шағын елді ме­кендер мен қалаларымыздың атау­ла­рын толығымен қазақшалап,  қалпына кел­тіре алмай отырғанымыз алдымен өзі­мізге сын. Өз жерімізде өзіміз иелік ете оты­рып, неге өзгеге жалтақтаймыз? Қа­зақ­стан өз алдына жеке мемлекет бол­ғандықтан, оның негізгі иесі қазақ халқы емес пе?

Біз үшін аз ғана өзге этностардың пі­кірі аса маңызды болмауы керек. Себебі осы жердің тарихи иесі - бізбіз. Сондықтан кез келген мәселе жергілікті басым ұлттың, яғ­ни қазақтың пайдасына шешілуі тиіс. Бая­ғыда еліміздің солтүстігіндегі бес бірдей облысты орыстар бөліп алғысы келгенде, қазақтар қалай қарсылық та­ны­тып еді. Соның арқасында жеріміз сақталып қал­ды. Қайта сол кезде біздің ішкі рухымыз мықты болған ба деп қаламын. Бүгінгі қазақта тоқмейілсу бар сияқты. Әйтпесе неге ата-бабаларымыздан қал­ған тарихи атауларды қайтаруға кел­ген­де дәрменсіздік та­нытып отырмыз? Ол үшін не кедергі бо­лып отыр? Заң ба тосқауыл болып отырған? Бірақ мен бұлай ойламаймын. Өйткені елі­мізде жер-су, елді мекен аттарын өзгертуге мүм­кіндік беретін арнайы заң бар.

Қалай болған күн­де де дүбара атаулардан тез арада ары­луы­мыз керек. Олай болмаған күнде сырт­тан келген қонақтарымызға әлгіндей орыс­ша атауы бар қалаларымыз бен кө­ше­лерімізді «мынау біздің тарих» деп қа­лай көрсетеміз? Қалай десек те, халықтың па­триоттық сезімі мен ұлттық рухын көтеру үшін жоғарыдағылар батыл шешімдер қа­был­дауы керек.-депті.

Евразия университетінің профессоры, филология ғылымының докторы Дихан Қамзабекті көптен білемін, есімі елге кең танылған, жас та болса, бас болып жүрген ойлы азаматтардың бірі. Содан да болар, оның пікірі де мені қызықтырды.
- Жақында Қызылжар атауын қайтару мә­се­лесі туындағанда петропавлдық орыс­т­ілді ақпарат құралдары орыс мұ­жы­ғы мен татар молдасының пікірін алға шы­ғарып, тарихи шындыққа көз жеткізгісі келіпті. Олардың не айтатыны белгілі ғой. Бұл дегеніміз - белгілі нәрсені жоққа шы­ға­рып, қоғамдағы дүрдараздықтың тууы­на алып келетін факторлар. Сондықтан да осын­дай көптеген үлкен мәселеде біз­ге өте сарабдал саясат ұстану қажет.

Қызылжар сияқты кейбір атаулар дә­лелдеуді қажет те етпейді. Ал бүгінгідей Петропавл - Қызылжар тар­тысының орын алуы, - ол қазақтың ру­хының төмендігінен немесе енжар­лығынан емес, ол - нақты ұсыныстарды қа­рап, шешім шығаратын тиісті орындар мен сонда отырған теріс пиғылды адам­дардың жауапсыздығынан. Білуімше, дәл осы мәселені шешуге тікелей ықпал ете ала­тын Солтүстік Қазақстан облыстық мәс­лихаты өз террито­рия­ла­рын­дағы атау­­лардың өзгеруіне мораторий жа­риялап қойған. Демек, жергілікті халық сайлаған депутаттардың өздері қазаққа тарихи атаулардың қайтарылуына құ­лықсыз. Сондықтан да жер-су, елді ме­кен, ауыл-қалалардың аттарын өзгертуде үл­кен рөл атқаратын Республикалық ономас­тикалық комиссияның құзырын кү­шейту керек. Ал еліміздегі жер-су ат­та­ры қайтарылмай жатқанына қарапайым ха­лық кінәлі емес депті ол.

Қызылжар атауын қолдаушылардың дені жастар десек те, арасында таныс есімдер де кездесіп қалады. Мысалы, белгілі қаламгер Ғаббас Қабышев:«Петропавл» қаласын атамзаманғы атынша «Қызылжар» деп, ал «Павлодарды» бір кездегі атынша «Кереку» деп атау туралы пікір айтыла бастағалы ширек ғасыр болған шығар, бірақ Алдекеңнің «әләуләйім бітсе, хәләуләйім бары» сияқтанып, әзірше оң шешім болар емес. Оған себеп - орыс ағайындардың орынды пікірге өре қарсы тұратыны және оларды біздің кейбір әсіре білімділеріміздің  қостап шығатыны» дей келіп, орыстарға былайша наз айтады:« Оу, жерлестер! Ресейдің отаршылдық саясатын таратушы  «ғылыми экспедициялар», оларды «қорғаушы» әскери отрядтар келгенге дейінгі қазақы көне қала Қызылжардың атын бассалып орысшалаудың  ақылға қонбайтын қиястық екенін, ол озбырлық-зорлықты түзететін уақыт әлдеқашан болғанын түсінгілерің келмейтіні қалай?  Қазақтың жерін жерлеп, суын сулап отырып, құдайы көршің, жолдасың, досың, құдандалың - қазақтың адами, заңды талап-тілегіне қиқуалай қарсы ұшатындарыңды не деу керек? Петр мен Павелдің атын көзді жұмып алып қорғаштауға қайдан, кімнен тапсырма алдыңдар? Әлде саналарыңның саңылауынан кәдімгі шовинизм сығалап жүр ме? Әлде қолдарыңда: «Петр мен Павел қазақтың әулиелері болған, қазақ еліне жарқын болашақ тілеп өткен» деген тарихи мағлұмат бар ма?"

Маған Ғабеңнің жастар мен Елбасына арнаған сөздері де ұнады: «Қазақтың бұл көне екі қаласына тарихи аттарын қайтаруды талап етуші жастарға айтарым: Ниеттерің түзу. Заңға томпақ емес. Сабырды серік етіп, тілек-талаптарыңды қазағы, орысы, ұйғыры, немісі, кәрісі... бар  көпшілікке және президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев мырзаға жеткізіңдер. Мәселе шешімінің оң болуы негізінен Президенттің пейіл-көзқарасына байланысты.

Нұрсұлтан Әбішұлына айтарым: Нұреке, күні кеше: «Бұдан былай Семей делінетін болсын!» деген бір ауыз сөзіңізбен «Семипалатинскіні» Абайдың, Шәкәрім мен Мұхтардың жерінен аулақтатқан едіңіз, енді бүгін,  «Петропавловскіні» Мағжанның, Сәбит пен Ғабиттің жерінен аулақтатсаңыз, нұр үстіне нұр болар еді!» («Абай.кз» порталы).

Ғабең Тасбайды да ұмытпапты: «Ал Парламентіміздегі анау әлгі депутат Тасбай Симамбаев мырзаның құлағына - мыс сырға!  «Петропавловскіге» қорған болғаны үшін «алтын сырға» деуім керек еді, амал не, бір грамм да  алтыным болмай қалды.» Біреулер сол шалға не керек, жазуын жазып, тиыш қана отырмай ма дейтін де шығар.Өз басым Ғабеңді қатты сыйлаймын.Жазушылар одағында бір-екі рет көргенім,одан кейін «Мағжан әлемі» кітабын құрастырғанда телефон арқылы сөйлескенім болмаса, таныстығым жоқ. Жаны таза азамат.Қоғамда болып жатқан құбылыстарға әркез сергек қарайды, ойын бүкпесіз айтып, елге, халқымызға жаны ашитынын  білдіріп отырады, кейбір ағаларымыз сияқты жалтақтауды, жалпаңдауды білмейді.

Арада екі аптадай уақыт өтседе Қызылжар атауына қатысты айғай-шу бәсеңситін емес. «Время» газеті оқырмандарының сауалдарына жауап берген белгілі жазушы, аудармашы Қызылжар өңірінің тумасы Герольд Бельгер де осы мәселені орап өтпепті.Жазушы «...Мен сол өңірдегі қазақ ауылында тұрдым, біз ес білгеннен қаланы Қызылжар деп атайтынбыз » дей келіп, «мұндай мәселелерде асығуға болмайды»  депті.Жайшылықта бүкіл елдің жүгін өзі арқалап келе жатқандай көрінетін, қазаққа ақыл айтқыш Герағаңның бұл сөздерін түсіне алмадым.Қайдағы асығу?! Жиырма жыл өткен жоқ па?

Әлде,  әлі де шыдай тұру керек пе еді? Менің де шыдағым келді, бірақ оған қойды ма?!

Шіркеу басшысы Петропавлды өзгертпейміз деп қол жинап жүрген көрінеді...

Осыдан екі жыл бұрын қазақша атауға ие болған көше аты қайта өзгертіліпті.

Қаладан таяқ тастам жердегі Чапаево ауылына ежелгі атауын қайтарамыз десе, депутаттар ауыз аштырмайды. (Облыста тағы осы атаумен аталатын екі село бар.)

Бір-екі қысқа көшенің атын өзгертемін деп көзге түсіп қалған қаланың жаңа әкімі енді мұндай қадамға бармаймын деп ант-су ішкендей болыпты.

Осылай тізіліп кете береді. Нағыз ашиды жаның, қайнайды қаныңның өзі.  Әйтпесе, «Арқада  аяз  болмаса, арқар ауып несі бар?» дегендей, тиыш жүре бермеймін бе?

Интернет бұрқ-сарқ қайнаған қазан сияқты.Бітеу жараның бетін қозғап кеткенімді байқап отырмын. Арандатушылардың қарқыны бәсеңсіген сияқты. Оны басқалар да байқаған болулары керек.Газеттердің бірі«Атын атап, түсін түстеп, кішігірім сайттарға жарнама жасағымыз келмейді, бірақ "Петропавл атауын сақтап қалайық!" деп ұрандатқан сайттар мен форумдар бүгінде бармақтарын тістеп қалып отыр. Себебі қай форум болмасын, қазір "Қызылжар атауын қолдаймыз!" деп, дауыс берген азаматтардың дауысы да басым, ұпайы да бүтін. Бұл арада, әсіресе қазақ жастары, оның ішінде студенттер мен оқушылар, блогшылар мен журналистер қауымы ауызбіршілік танытып, айтулы сайттарда Қызылжар атауын барынша қолдап келеді. Ең қызығы, өздері дауыс беруді ұсынған кейбір сайттар "Қызылжар атауын қолдаймын" деген дауысты қабылдамайтын боп қалыпты» деп жазды.

Нақ осы кезде елге есімі жақсы таныс жазушылар мен саясаткерлер де төбе көрсете бастады. Жазушы Дулат Исабеков: "Екi әулиенi қатар пiр тұтатындай не көрiндi сонша? Осы уақытқа дейiн көнiп келгенi­мiздiң өзi жiгерсiз­дi­гiмiз деп есептеймiн. Ресей­дiң қай қаласы қазақша аталады? Қала атау­ларын өз­гертудi дауға айналдырмай-ақ, Петропавлды Қы­зыл­жар деп атау қалалық әкiмшiлiк­тiң қолында тұр. Қала атауын ауыстыруға қарсы шыққан Симамбаев сынды сенаторлардың бойында ешқандай намыс жоқ. Сонда да депутат болып жүр. Оның бұл қызметте отыруына хақысы бар ма, жоқ па? Қазақ  ұлтының, елiнiң мүд­десiн қорғайды деп Симам­баевты сенаттыққа отырғызудың өзi артық. Ең алдымен, Қазақстан осындай кадрлардан тазару керек",- деп бір-ақ кесіпті.

Енді Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры,белгілі қоғам қайраткері Амангелді Айталының пікіріне назар аударалық: « Мен сенатор Симамбаевтың Петропавл қаласының атын өзгерту туралы пікірін теледидар арқылы естігенімде, ашуға булықтым. Өйткені Симамбаевтың пікірі - қазақ неглизимінің, орыс шовинизмінің көрінісі. Менің білетінім, елімізде кешегі Кеңес Одағы кезінде қазақтың нанын жеп, суын ішіп, ауасын жұтып ержеткен, бірақ орысша тәрбиеленген ұрпақ бар. Міне, осы ұрпақ дәл қазіргі күні халықтар достығын желеу етіп, қазақ мәселесіне, қазақ идеясына келгенде іштей де, ашық та қарсылық білдіруде. Осының салдарынан мемлекеттік тіл - қазақ тілін дамыту, жер-қала атауын өзгерту ісінде аяқтан шалуға дайын кедергілер кездесуде. Шындығын айтсам, Кеңес өкіметі тарихтан кеткенімен де, кеңес идеологиясы, орыс шовинизмі, жалған интернационализм өмірден кеткен жоқ. Сондықтан Петропавлды «Қызылжар» деп атаудың әділдік екендігін халыққа айту керек, түсіндіру керек. Мысалы, Симамбаев сияқтылар біздің халықтың тарихын білмейді. Бір сөзбен айтқанда, халықтың арасында үлкен үгіт-насихат шараларын жүргізу керек. Соңғы уақытта табылған тарихқа қатысты құжаттарды БАҚ-та кеңінен жариялау қажет. Жоғары оқу орындарында, мектептерде, мәслихаттарда бұл мәселені айту да кезек күттірмейтін мәселе. Қаланың атын өзгерту орыс халқына, орыс идеясына қарсы шығу еместігін терең түсіндіру қажет».

Өте орынды сөз.Бұл белгілі бір ұлтқа қарсы жасалған әрекет емес.Соны біле тұра орынсыз жерге пышақ ұрып, араға от салғысы келгендер болды. Бірақ оларынан түк шыққан жоқ. Ол ол ма, айтыс қыза түскен сәтте тарихи әділдік жағына шығып, ақ-адал сөзін айтқандар басқа ұлттардың арасынан да табылды.Солардың бірі мәскеулік тарихшы Евгений Верхотуров «Неономад» сайтында бірінен соң бірін екі материал жариялады. Алғашқы мақаласында ресейлік журналист Тасбай туғызған дауға көбірек тоқталса, екінші жарияланымында Қызылжар деп атаудың қандай қажеттіліктен туып отырғанын жан -жақты түсіндіреді.

«Көп қорқытады, терең батырады» деген емес пе, Тасбайдың  жүрегі тас төбесіне шыққан болуы керек, «сасқан үйрек артымен жүзедінің» керіне түсіп, «Алаш айнасының» (2 қазан 2010ж.) тілшісіне «... Осы ұсынысты көтеріп жүргендерге мен қарсы шыққан жоқпын... Мен бұл ұсынысты қолдаймын» депті. Ол аздай, арада бірнеше күн өткеннен кейін тағы да осы басылымға сұхбат беріп, «Мені үш айға Солтүстік Қазақстанға жұмыс сапарымен жіберсе, мен Петропавл атауын Қызылжар деп өзгертіп келер едім» (16 қазан 2010ж.) деп соғыпты. Бұл Тасбайға дауа жоқ, қай сөзіне сенеріңді білмейсің.

Кейде мені депутаттық  мерзімім аяқталғаннан кейін немен айналыссам деген ой мазалайды. Жетімдерді жебеу, ауру-сырқауларды демеу үшін қайырымдылық қорын құрғым келеді. Ал кейде, белгілі бір мәселеге «тисе- терекке, тимесе - бұтаққа» дегендей, екі-ұшты болжам айтып, оқырманның немесе тыңдаушысының шақшадай басын шарадай қылып қоятын саясаттанушы болсам ба деймін. Содан ба екен, халықаралық тәуекелді бағалау тобының жетекшісі Досым Сәтпаевтың пікіріне де көңілім ауа берді.
- Бұл мәселе негізінен осы аймақтағы демографиялық және ұлттық жағдайға келіп тіреледі. Сондықтан жергілікті билік өкілдері осындағы тұрғындардың пікірлерін де ұмытпағаны жөн,- депті белгілі саясаттанушы. - Ал енді сенатор Симамбаевтың «егер қала атауы өзгерсе, орыстардың көпшілігі басқа жаққа қоныс аударуы мүмкін» деп асыра сілтеп айтуы, әсте көңілге қонбайды. Себебі қала атауының өзгеруі тұрғындардың жылы орындарынан қозғалуына ешқандай ықпал етпейді. Бұл - бір! Екіншіден, бұл мәселені шенеуніктер өздігінен шешсе, онда бұл заңға томпақ келеді. Сондықтан да бұл жерде биліктегілер әліптің артын бағып, өздерін сақтандырып отыр. Ал Үкіметтегілер бұл мәселеде нақты шешім қабылдауға үреймен қарауда. Өйткені олар «жылы орнымыздан айырылуымыз мүмкін» деп қорқақтайды. Әйтпесе, бұл мәселені ушықтырмай шешуге болады.

Ал , «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы Дос Көшім не дейді:
- Мұндай мәселеге келгенде, түрлі топтардың сан алуан пікір білдіретіні бар. Бұл - біріншіден! Екіншіден, заман талабына сай келетін Ономастикалық заң қабылдануы және сол заңда мұндай толғақты мәселе толық шешімін табуы тиіс. Ал бізде олай болмай тұр. Ал енді сенатор Симамбаевтың айтқаны - адамның ақылына сыймайтын нәрсе. Сонда қалай, орыстар көп аймақтың атауы орысша, кәрістер көп жердің атауы кәріс тілінде, ал ұйғыры көп аймақтың атаулары ұйғыр тілінде болуы керек пе?! Сонда, біздің Ата Заңымыз - Конституциямыз қайда?! Меніңше, қала мен ауылдарға т.б. ежелгі тарихи атауын ың-шыңсыз қайтаратын кез жетті. Мұның үстіне осындай проблемалардың туындамауы үшін Ономастикалық заңымыз күшті және пәрменді болуы қажет. Әйтпесе, «баяғы жартас, сол жартас» күйінде қалуы әбден мүмкін.

Қызылжар атауы тартысқа түскен сол күндері «Ана тілі» газеті де үнсіз қалған жоқ. Қыркүйектің 29-күні Нұркен Жандәулетұлы деген автордың «Кері тартқанды бері тарт!..» деп аталатын мақаласын  жариялады. «Симамбаев сөзінің әсері ме, кейбір орыстілді БАҚ-тар да Қызылжар атауын жақтырмайтындарын байқатып қалды. Мәселен, «КТК» телеарнасының сауалнамасына қатысқан үш адам да қала атауының өзгеруіне қарсы. Республикалық «Экспресс К» газеті тіпті жедел қимылдады. Ж.Сүлейменов мәселені сәрсенбіде өткен Мәжіліс отырысында көтерген еді. Ертеңіне, бейсенбіде аталған басылым «Е.Чернышова» дегеннің мақаласын бірінші бетке жариялап, өз көзқарасын байқатты. Авторы «Инициативное предложение народных избранников о переименовании Петропавловска очень удивило многих жителей этого города. Большинство из них категорически против такого шага, считая его несвоевременным и необос­нованным» деп келеді де, мақала ішінде Қызылжар атауын қолдамайтын бірқатар қала тұрғындарының пікірін келтіреді. Осы материалдан-ақ газеттің қай жаққа бүйрегі бұрып тұрғаны анық аңғарылады. Әйтпесе, Парламентте айтылған ұсынысты Петропавлдың бірде-бір тұрғыны қолдамады дегенге адам сене ме?Шу көтермей-ақ орынды шешілуге тиіс мәселе еді. Аяғы қалай болар екен? Егер әділдіктің үстем болғанын қалайтын болсақ, онда Петропавл Қызылжарға жол беруі тиіс».

Мақала авторы Алматыда отырып-ақ, Қызылжардың тынысын дөп басқан.Қызылжар атауына Тасбай сияқты бірен-саран адам болмаса, жынды қойдың басын жемеген, есі дұрыс қазақ қарсы болушы ма еді.Әрине, маған өкпесі барлар, ортақ мүддені сырып тастап, осындайда бір шымшып қалғысы келетіндер табылуы мүмкін. «Хабардың» Солтүстік Қазақстан облысындағы меншікті тілшісі Жасұлан Оспанов жергілікті университеттің оқытушысы, ғалым, журналист-жазушы Зарқын Тайшыбайға микрофон ұсынғанда осындай ойдың қылаң бергені рас. Зәкеңмен кезінде Абылай ханның Ақ үйіне қатысты шекісіп қалғанымыз бар еді. Зәкеңнің бұл мәселені «Мағжанның Қызылжары» деген кітабын жазған кезде қаузай зерттегенін білемін. Не айтар екен деп іштей тына қалдым. Зәкең әдеттегі тура сөйлейтін әдетімен «Бұл атам заманнан бері Қызылжар аталып келе жатыр. Өзге облыстардағы, тіпті, шет елдердегі қазақтардың өзі Қызылжар деп атайды. Демек, «ауыстыруға ерте» немесе «бұл - тарихи тұрғыда дәлелденбеген» деген бос сөз, - деп белден бір-ақ басты.- Тіпті, 1925 жылдан астанамыз Қызылордадан үкімет орындарынан жолданған хаттар «Қызылжар қаласы», «город Кзылджар» деп жазыла бастады. Бұрынғы «Петропавловск» деген орысша атауы тоқтатылған. «Правда» газетінде Петропавлдың «Қызылжар» болып өзгергені туралы хабар жарияланғаны мәлім болып отыр. Бұл шешімнің неге орындалмай қалғанын Голощекиннің «Кіші октябрь» революциясымен ғана түсіндіруге болатын шығар. Осы кезде аса көрнекті мемлекет қайраткері,  Алаштың жас көсемдерінің бірі Смағұл Сәдуақасов Халық ағарту комиссары қызметін атқарған. Ал елді-мекендердің атауларын ретке келтіретін комиссия, терминология комиссиясы да осы мекеменің құзырында болатын».

Жоғарыда орыстілді газеттердің бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай, Қызылжардың тарихына қатысты айтылғандарды жоққа шығаруға тырысқанын сөз еттік. Жарайды, қарсы-ақ болсын делік, сонда айтар уәжі қандай, назар аударарлық бір дерек келтірсе, кәне? Басқаларға не шара, көргені, көңілге түйгені мол деген С.Пресняковтың өзі «Петропавл ешқашанда Қызылжар деп аталған жоқ»,- деді- ау.Сөйтіп, ол өзінің қандай өлкетанушы екенін танытты. Егер Пресняков мырза «көрмес түйені де көрмес» дегендей, 1925 жылы қабылданған құжаттардан хабарсыз болса, оған біз кінәліміз бе. Сол сияқты, өзін өлкетанушымын деп жүрген Л.Мелехина да  «Экспресс К» газетіне берген сұхбатында өтірікті шындай соғыпты. Жайшылықта өтірік күліп, қазаққа жаны ашығансып жүретін Башмаков та бұл жолы іштегі қыжылын жасыра алмады.Сөйтіп, кімнің кім екені көрінді. Осы тұрғыдан алғанда да, депутаттық сауал көп жайға көз жеткізді деп ойлаймын.

«Время» газетінде, іле «Абай» порталында белгілі саясаттанушы Ерлан Кариннің сұбхаты жарияланды. Оған мен таңғалған жоқпын. Е.Карин жас болса да, көп нәрседен хабары мол, сөзі орнықты да салмақты, азат ойлы азаматтардың  бірі. «Қызылжар дауы бізде идеологиялық көбіктердің барын көрсетіп берді... ел ішінде қарама-қайшы пікірлер, дау-дамай, қоқан- лоқы көбейіп кетті» дей келіп ол менің де көңіліме көлеңке түсірген, орыстілді басылымдардың да тізгінін елжанды азаматтар қолға алулары керек деп өзім күнде айтып жүрген , біз үшін аса маңызды мәселелердің біріне назар аударыпты.

«Қызылжар төңірегіндегі қырқыс ең алдымен ақпараттық саясатымыздағы «Ахиллес өкшесінің» қайда екенін анықтап берді. Қалай десеңіз, біздегі орыстілді және қазақ басылымдары бір мәселені екі аудиторияға, бір-біріне қайшы келетін екі сипатта беріп келеді. Мысалы, мен еліміздегі 33 ақпарат құралдарының осы тақырыпты қалай бергеніне байланысты контент-анализ жасадым. Оның 19-ы баспа құралдары, 8-і интернет ресурстар болса, алтауы телеарна еді. Жалпы, бұл тақырып бойынша 55 материал жарық көрсе, оның 20-сы қолдап, 16-сы сынап, ал 19-ы бейтарап бағытта беріп құтылған. Осылайша, Қызылжар мәселесінде орыстілді БАҚ-тың дені ақпараттың өнін теріс айналдырып берсе, қазақ басылымдары мұны қолдап, жақтап берді. Ақиқатына келгенде, ақпараттық саясатта аудиторияны жасанды түрде екіге бөліп қойдық. Қоғамдық сананы да екіге бөліп тастадық... Тап осы мәселеде саясаткерлер мен зиялы азаматтарымыздың үнсіз қалуы  осыдан деп ойлаймын. «Қолдап шықса, орыстілді басылымның оттауы борайды. Қарсы шықса, қазағының «қарғысына» қалады. Яғни, қостілділік саясаты ұлттық саясатымыздың өзегіне сына қағып, бір тұлғаның қазақ үшін басқа, ал орыс үшін мүлде басқа әңгіме айтатындай абсурд жағдайына алып келді. Бұл енді толғанатын-ақ тақырып. Үстіміздегі жылы қабылданған Доктринада бір тарау - «Бір Отан және Бір Тағдыр» деп аталады. Отанымыз біреу болса, бірақ айтылатын әңгіме, жүргізілетін саясат екеу болып шыққаны ма сонда?» дейді саясаттанушы.

Тілшінің «Сенатор Симамбаевтың мәлімдемесінен кейін қандай ой түйіп едіңіз...» деген сауалына саясаттанушы :« Демократияның бесігін тербетеміз деген талпыныс бар ғой бізде. Жөн делік. Алайда, қоғамдық саясаттың да өзіндік ереже, этикасы болады. Мәселен, жариялылық дегеніміз бар нәрсені бірден жариялап жіберу дегенді де білдірмейді. Тіптен, қаламыз Қызылжар болды деп, қаламағаны үдере көшердей болса да, үрейдің үстіне үрей қоспауы керек еді. Меніңше, Жарасбай Сүлейменовтің депутаттық сауалынан гөрі Тасбай Симамбаевтың мәлімдемесі жұртты көбірек дүрліктіріп жіберген сияқты. Тасбай ағамыз Солтүстік Қазақстандағы ағайын бір түнде жайын, жұмысын тастап, елден ауып кететіндей сипатта сөз қосып, боямалап, қорқытып жеткізді емес пе? Өз басым бұған сенбеймін. Жарайды, шынымен сондай жағдай қалыптасты десек те, онда бұл қандай азаматтар болып шыққаны? Қазақстан Республикасының азаматтары деген атқа қаншалық лайықты деген сауал шығады. Қала атауын өзгертуге қарсымын деп көшіп кететіндер көп болса, Тасбай ағамыз осы мәселемен айналыссын... Айтпайын демейсің, сонша дәріптелетін отаншылдығымыз қайда қалады, сонда?» деп жауап беріпті.

Расында да бұл арада ойланатын мәселелер көп. «Енді құқымыз тапталды деп көшіп кетердей болса, оларды біздің елмен тағдырын байлаған азаматтар деп қаншалықты атауға болады? Қала атауын өзгертуге өре түрегеліп жатыр. Құдай сақтасын, ал төтенше жағдай бола қалса, ше? Сонда тәуелсіздігіміздің жиырма жылдығында біз қандай азаматтарды тәрбиелеп шығардық? Сәт сайын жарнамаланатын бірлік, ынтымағымызға осындайда сене аламыз ба? Міне, сұрақтың төркіні қайда жатыр. Қысқасы, Қызылжар дауы бізде идеологиялық көбіктердің барын көрсетіп берді. Бұл енді «түнде маздап жанған мысықтың көзіндей» (А.Сүлейменов)  түсінікті, айқын болды... Осымен жақсылап айналыспаса болмайды. Себеп қусақ, осы даудың еліміздің тәуелсіздік алғанына жиырма жыл толғалы отырған сәтте көтеріліп отырғанында да мән бар... Бұны біздің тәуелсіздігіміздің беріктігіне тест деп қабылдасақ та болады. Ал, әзірге депутаттың сауалына дүркірей көтеріліп, түрлі лента тағып, көшеге шығу, форум ұйымдастырып жатуды жақсылықтың нышаны дей алмас едім.

Бір ғана мысал айтайын. Петропавльдің қоғамдық-саяси пікірталқы сайтында «На то пошло, переименование ничего же не изменит. От этого ничего принципиального не зависит для казахов и власти. Поэтому, и не надо» деген пікірді көзім шалып қалып еді. Енді осы логикаға салсақ... қаланың атауын өзгертуде тұрған ештене жоқ болса, онда оған қарсы шығудың да қисыны жоқ емес пе? Жәймендеп, жөнімен түсіндірсе, қоғамдық пікірді туралауға әбден болады. Бұл мәселені көп дауластырмай, саясиландырмай, баяғыда-ақ шешіп тастау қажет еді. Сол сияқты Павлодардың атауын да бір ретке келтіруіміз керек. Сондықтан, шешімді көп созбай, мәселені бір жаққа шығару қажет. Қазақ халқы ешқашан өзге ұлттарға қысастық көрсетпеген, арандатуға ермеген. Бұрын да, қазір де солай болып келді. Достық пейілімізге, қонақжай мінезімізге күмән келтіретіндей қылыққа бармадық. Демек, өзге ұлттар да біздің заңды талабымызға түсіністікпен қараса, заңды ықылас деп қарар едік. Бүгін болмаса да, Петропавл атауы түбінде өзгереді. Бірер жылдан кейін болсын аты өзгеретіні белгілі болса, онда неге бұған бүгін қолдау көрсетіп, демеп жібермеске? Тегі болмаса, мұны Тәуелсіздіктің 20 жылдығына тарту деп пе, ұлттар достығының керемет үлгісі деп те көрсетіп жіберсе, қандай жарасар еді? Қандай ұлттың өкілі болмасақ та, тағдырымызды бір шаңыраққа байлаған екен ғой деп қуанар ма едік...»

Карин мырза сұхбаты қанша ықшам болса да,көп жайға көз жеткізіп, көп жайдан сыр ұқтырып отыр. Кейбіреулер алаулатып, жалаулатқандай, Петропавлды Қызылжар деп атау турасында шыққан әңгіме қазаққа орысты қарсы қойған ұлттық мәселеге дейін ұлғайып шыға келді деуге келмейді.Кез келген мәселеге әркімнің өз көзқарасы болады деген сияқты, бұл сауалға да біраз адам үн қосты.Рас, олардың пікірлері бір арнада тоғыспай жатты. Қолдаушылар да болды, қарсы дау айтушылар да табылды.Бірақ, оны ұлттық текетірес деуге әсте болмайды. Даурыққан, сөйтіп елді дүрліктірмек болған ол- теріс пиғылды шағын ғана топ.

Осындай қалыптасқан жайды байыппен, терең талдауға ұмтылысты журналист Дәурен Қуаттың «Абай» порталында жарияланған материалынан да байқадым. «Біріншіден, Жарасбай мырзаның депутаттық сауалы біздегі «ұлтаралық келісім» саясатының кері кеткенін аймаңдай етті. Біз кәрі жасымыз қалмай ұлардай шулап «ұлтаралық келісімнің» «Ұлтан құлы» боп жүрсек, былайғы жұрт бық демепті. «Е-е, мынау қазақтың жері ғой, ортақ Отанымыз ғой, енді келеге келіп, ұғысайық, қаланың көне атауын ың-шыңсыз қалпына келтірейік» деген бір жан табылды ма «ұлтаралық келісімге» ұйыған елдің ішінен?..  Тағы да қазақ әділет жолында, ақиқат жолында жалғыз қалды. Малыбай, Моловодное, Шелек, Маятас оқиғаларын ойыңызға оралтыңыз. Сол кезде: «Жаным-ау, сорлы қазақтың қашанғы сорын сорпадай қайната береміз? Осылардың жағына шығып бір сөйлейікші» деген жанның төбесі көрінді ме  «келісімнің» терісін сүйреп тоздыруға айналған ағайынның арасынан?!.»

Автор одан әрі «ұлтаралық келісімнің» аясындағы басқа ағайын ше? Кешегі коммунистер билігіндегі совет өкіметінің заманында Затаевич, Ерзакович, Брусиловский, Сац сияқты қазақ жерінде өмір сүріп, қазақ мәдениетімен біте қайнап кеткен кім бар қазір? Табаны күректей жиырма жылдың ширегінде қазақтың байтақ әлемін қабылдаған, парасат пайымы жаңаша қалыптасқан толқын өзге ұлт арасында туды ма? Туса қайда жүр? Неге көрінбейді? Қазақты бұрынғыдай бұратана санайтын кеудемсоқыр аға буынның алдына түсіп неге жарқылдамайды? Әлде биік мінбелерден, ұлық жиындардан, түрлі түсті телеарна беттерінен сөйленетін сөздерден ас бөлмедегі немесе жылы камин пешінің қасындағы әңгіме жастарға әлдеқайда ұғынықты әрі қонымды болғаны ма? Солай-ау, тегі...» деп күйінеді.Бұл сөздердің жаны бар.Қазақ жерін мекендейтін, игіліктің бәрін жергілікті ұлт өкілдерімен бірдей пайдаланып отырған басқа ұлттардың өкілдеріне «Сыйға-сый,сыраға-бал» дейтін уақыт әлдеқашан жетті емес пе.

«Жоғарыдағы жайттар турасында жұқалап ақпар алып тұратын биліктің маңындағы идеологтар «Ұлтаралық татулық пен келісімнің» жасандылығын, уақыт талабына жарамсыздығын ептеп түсінеді. Бірақ, басқаша қадам жасауға ерік жігерлері жетпейді. Жарасбай мырзаның депутаттық сауалынан кейінгі қоғамның іштей екі ұдай күйге енгендегі халінен осындай шындықты да аңғару қиын болмай қалды.Ел іші өзінің ұлттық тұтастығына, шекара қауіпсіздігіне терең мән беретіндігін бірден танытты. Әсіресе, жастардың әбжіл қимылдап, Қызылжардағы бір сайттың мемлекетке қарсы қасақана ұйымдастырған ісіне тосқауыл қоюға жанұшыра кіріскені көңіл толқытты. Қазақ жастары қазақтың жолын кесе беретін жосықсыз әрекеттің біріне де көнбейтін осындай ішкі бірлігі мен  өжеттігінен танбаса, таяу болашақта қарқынды өзгерістердің қарбаласы басталып кетуі әбден мүмкін...

Әттеген-ай,  әйткенменде Жарасбай мырза әлгі сауалынан кейін мәжіліс сарайында жалғыз қалғандай күйде жүр. Айнала жұрттың әншейіндегі емен-жарқын  қабағы Жарасбайға келгенде сыздай қалатын көрінеді» деп аяушылық білдіріпті. Дәурен інімнің көп сөзіне бас шұлғып, қол қойсамда, осы уәжіне келісе алмадым. Жоғарыда әріптестерімнің сол күндердегі көңіл-күйі туралы тиіп-қашып болсада сөз қозғаған сияқты едім,тағы да айтамын, депутаттардың бәрі болмағанмен, көпшілігі іштей болсада қолдады. Рас, мен бірдемені бүлдіріп тастағандай аяушылықпен қарағандар да болды. Ал мен болсам нақ соларды аядым...

Бірнеше күн ғаламторды сүзе отырып кейбіреулердің бұл билікпен келісіп істелген жұмыс дегенін көзім шалып еді, Дәурен інім де көңілінде осындай бір күдік бар екенін алға тартыпты. Ақталғым келмейді, осыған дейін өздеріңізге баяндалған жайлар ол күдікті сейілтуге тиіс.

Қызылжар атауы тартысқа түскен күндері достарымның қасымнан табылып, танитын, танымайтын жүздеген адамдардың қолтығымнан демегенін айта кеткім келеді. Олардың бәріне алғыстан басқа айтарым жоқ. Нақ осы күндері депутаттар бастамасына «Абай» порталы, басқа да ақпарат құралдары арқылы үн қосқандардың бәрі менің бауырыма айналды. Олардың әрқайсысының алдында басымды иемін. Мүмкін, сөз сайысы барысында ұлтқа бөлінудің де нышандары байқалған шығар, бірақ қазақтың ұлт ретінде топтасуы бәрінен басым болды. Нақ осы күндері елжанды, ұлтжанды жастардың үні асқақ естілді. Мен үшін бұл да өте қымбат. Қазақ енді қалғымайды, өзінің ұлттық мүддесін ешкімге таптатпайды. Демек, елдің шетіндегі, желдің өтіндегі көне қала Қызылжардың төл атауына ие болатын күн де алыс емес! Қызылжар үшін қиын күрес жалғаса береді!!!

Жарасбай Сүлейменов,
Қазақстан Республикасы
Парламенті Мәжілісінің
депутаты