«Қытай билiгiұйғырлардың ұлттық болмысына балта шауып жатыр» деген пiкiр қаншалықты қисынды? «Ұйғыр сепаратизмi» қайдан шықты? Жоқ мемлекеттiң туы Қазақстанда желбiрегенi қалай? Мемлекеттiк бiртұтастығымызға iрiткi салатын ұрандардың айтылуына нелiктен бейжай қараймыз? «Ұйғырстан» халықтық партиясын құрушылардың мақсаты не едi? Бүгiнгi билiк ұлтаралық қарым-қатынастағы көшпелi тұстарды жасырып-жабумен, бiржақты мақтанумен жүрiп, басты мәселенi сырт қалдырған жоқ па? Осы және басқа да сұрақтарға дүниежүзiлiк ұйғыр құрылтайы төрайымының орынбасары, саясаттанушы Қахарман Қожамбердi қайтарған жауапты назарларыңызға ұсынамыз.

БӘРIНЕ ҚЫТАЙ КIНӘЛI

- 250 жылдан асты. Ұйғыр ұлты Қытаймен арпалысып келедi. «Ұйғыр мәселесiнiң» артында Қытайдың ҰҚК тұр. Қытайдың мақсаты - қазақ пен ұйғырдың арасына жiк салу. Қазақстандық ұйғырлар қытайдағы қандастарын азаттыққа үндейдi-мiс. Ондағы шындыққа көз жеткiзу керек. Мәселен, жазушы Қажығұмар Шабданұлы сексендi алқымдады. Бiрақ әлi үйқамақта отыр. Тарихи Отанына жiбермейдi. Неге? Өйткенi ол Қазақстанға көшiп келсе, Қытайдың бүкiл саясатын паш етуi мүмкiн.

«Қытай билiгiұйғырлардың ұлттық болмысына балта шауып жатыр» деген пiкiр қаншалықты қисынды? «Ұйғыр сепаратизмi» қайдан шықты? Жоқ мемлекеттiң туы Қазақстанда желбiрегенi қалай? Мемлекеттiк бiртұтастығымызға iрiткi салатын ұрандардың айтылуына нелiктен бейжай қараймыз? «Ұйғырстан» халықтық партиясын құрушылардың мақсаты не едi? Бүгiнгi билiк ұлтаралық қарым-қатынастағы көшпелi тұстарды жасырып-жабумен, бiржақты мақтанумен жүрiп, басты мәселенi сырт қалдырған жоқ па? Осы және басқа да сұрақтарға дүниежүзiлiк ұйғыр құрылтайы төрайымының орынбасары, саясаттанушы Қахарман Қожамбердi қайтарған жауапты назарларыңызға ұсынамыз.

БӘРIНЕ ҚЫТАЙ КIНӘЛI

- 250 жылдан асты. Ұйғыр ұлты Қытаймен арпалысып келедi. «Ұйғыр мәселесiнiң» артында Қытайдың ҰҚК тұр. Қытайдың мақсаты - қазақ пен ұйғырдың арасына жiк салу. Қазақстандық ұйғырлар қытайдағы қандастарын азаттыққа үндейдi-мiс. Ондағы шындыққа көз жеткiзу керек. Мәселен, жазушы Қажығұмар Шабданұлы сексендi алқымдады. Бiрақ әлi үйқамақта отыр. Тарихи Отанына жiбермейдi. Неге? Өйткенi ол Қазақстанға көшiп келсе, Қытайдың бүкiл саясатын паш етуi мүмкiн.

Дәл қазiр ұйғыр ұлтының тағдыры қыл үстiнде. Жар жағасында тұр. Қытай итерiп жi­берсе, одан кейiн қозғала алмайды. Қытайдың басты мақсаты - өзге ұлттарды түп-тамырымен жою. Әсiресе, түркi­тiлдi­лердiң басын бiрiктiрмей, отарлау.

- Қажығұмар ақсақал түрмеде отырса да, қаймықпастан өмiр шындығын кiтаптарында жазды. 6 кiтабы Қазақстанда жарық көрдi. Ол кiсiден ендi Қытайға келер залал бола қоймас. Әлгiнде қазақ пен ұйғырдың ортасына жiк салып жүрген Қытай дедiңiз...

- Иә солай. Қазақстандағы оқиғалардың көбiне Қытай ықпал етуде. Әйтпесе, Алматының өзiнде ұйғыр ұйғырды өлтiргенi жөнiнде дерек бар. Бұл мәселенi саясиландырған - Қы­тай. Тiптi қажет десеңiз, олардың мұнда арнайы идеологтары жұмыс iстейдi. Ал газетте («Жас Алашта» - Д.И. ) жазылған материалдардың мақсаты - басылымның таралымын көбейту ғой, ә.

- Жоқ. Бiз ондай мақсатты көздемеймiз. Ұйғыр мәселесiн­сiз де оқырмандар үшiн қызғылықты тақырыптар жеткiлiктi. Басты мәселе - сепаратизмге ұрындырмау. Қазақ елi, жерi - бiртұтас. Оны бөлшектеуге, iрiткi салуға жол бермес үшiн, егер арамза пиғылдар болса, оны дер кезiнде әшкерелеп, жұртшылыққа хабарлау. Мәсе­ленi жасырып-жапқызбай, ашық талқыға салу - «Жас Алаштың» парызы. Ауруды жасырып, асқындыруға болмайды. Бiз Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiгiн ойлаймыз.

- Заң қазiр сiздер жақта емес қой.

- Десек те, заңның аты - заң.

- Басқасын қойғанда, бостан-босқа айыппұл салып жүр­ген жоқ па сiздерге?

- Батыл басылымды тұқырту үшiн айыппұл салып жатса, ол - басқа әңгiме. Айтыңызшы, егер Қытай кiнәлi болса, ұйғыр се­паратизмi деген сөз қайдан шықты?

- Сепаратизм - Қытайдың бiзге (ұйғыр ұлтына - Д.И.) таң­ған жаласы. «Ұйғыр сепара­тизмi» жоқ. Ал Қазақстанда мүлде жоқ. Ұйғыр проблемасын көтерген - қазақтардың өздерi.

Сепаратизм дегенiмiз не? Мәселен, орыстар Қазақстанның бiр облысын бөлiп аламыз дедi делiк. Мiне, бұл - сепаратизм. Жалпы, сепаратизмге қар­сымын. Қазақстан - менiң Отаным. Осында тудым, өстiм. Ал Шығыс Түркiстан - Ұйғырстан - Шыңжаң Ұйғыр автономиялық аймағы - тарихи Отаным.

1984 жылы Қытай автономия туралы заң шығарған. 67 баптан тұрады. Қазiр дәл осы заңның 50 пайызын жоққа шығарды. Территориясын сақтап қалған. Ұйғыр автономиясының бастығы, яғни әкiмi ұйғыр ұлтынан сайланады дегендi қалдырған. Қазiр ұйғыр отыр онда. Алайда бiз оны сатқын деймiз. Қытай дүниежүзiне ұйғыр ұл­тын сепаратистер деп көрсе­тудi мақсат еткен.

Әйткенмен, Қытайды тыңдамайтындар бар. Бұрын Дүние­жү­зiлiк ұйғыр құрылтайын кез-келген билiк жанына жолатпайтын. Бiрақ кейiннен жағдай өзгердi. Мәселен, құрылтайдың төрайымы Рабия Қадыр Шве­ция­ның парламентiнде сөз сөйледi. Женевада ұйғыр құрылтайының уәкiлi баяндама жасады. Демек, Еуропада ұйғыр се­па­ратизмiн мойындамайды. Өйткенi олар бiздiң мәселемiздi екiжақты түсiнедi. Бiрiншiден, адам құ­қығы мәселесi деп. Екiншiден, демократия жоқ деп. Ең алдымен, Қытай өзi шығарған автономия туралы заңын толық орындасын.

ҚЫТАЙДЫҢ ТҮСIНIГIНДЕ ҰЙҒЫР ҰЛТЫ ЖОҚ

- Қытай түсiнiгiндегi ұйғыр сепаратизмi дегенiмiз не сонда?

- 1759 жылдан берi Қытайдағы ұйғырлар екi жүзге жуық көтерiлiс жасады. Соның iшiнде 13 рет жеңiске жеттi. Ұйғырлардың еркiне салса, еншiсiн алып, бөлек шығатынын Қытай жақсы бiледi. Тiлiн, ұлттық дәстүрiн құрметтесе, оның бәрiн сепаратизм деп бағалайды. 2001 жылы оған терроризм дегендi қосты. Қытайдың түсiнiгiнде ұйғырлар ұлт емес. Қытайдың бiр бөлiгi ғана. Тiптi қазiр оқулық шығарды. Ұйғырларда тәуелсiз мемлекет болмаған деп. Бiрақ шындығында, тәуелсiз ел болған. Мәселен, Шығыс Түркiстан. Орта ғасырда Яркент хандығы.

- «Қытай билiгi ұйғырлардың ұлттық болмысына балта шауып жатыр» деген пiкiр қаншалықты қисынды?

- Бiрiншiден, тiл мәселесi. 2000 жылдан бастап Қытай автономия заңын бұзып, қостiлдi мектептiң бағдарламасын жасады. Қытайда мектеп үшке бө­лiнедi. Бастауыш, толық емес орта және толық орта мектеп. Бағдарлама бойынша, бастауыш сыныптар сабақты тек қытай тiлiнде оқиды. Негiзгi тiл - қытай тiлi. Екiншi тiл - ұйғыр тiлi. Бұған ұйғыр ұлты түбегейлi қарсы. 2020 жылы Қытайдағы барлық мектеп қытай тiлiне көшу керек деген мақсат бар оларда. Екiншiден, 1949 жылы қытайлар Ұйғырстанды («Шығыс Түркiстанды» - Д.И.) басып кiргенде, онда 261 мың қытай болған. Оның жүз мыңға жуы­ғы әскерилер едi. Дәл қазiр 8,7 миллион қытай бар онда. Өйт­кенi iшкi қытайларды көшi­ру мәселесi қолға алынды. Ұй­ғыр тiлi жоғалып, қытайландыру сая­саты жүруде. Үшiншiден, қытай дипломы болмаса жұмыс жоқ. Қазақ болсын, ұйғыр болсын жоғары қызмет және жоқ. Төртiншiден, «бiр отбасына - бiр бала саясаты». 1989 жылы әр отбасында ауылда - 4 бала, қалада - 3 бала, кейiн қалада - 2 бала, ауылда - 3 баладан аспау керек дедi. Дәл қазiр бiр отбасына - бiр бала. Одан артық болмайды. Жүктi болған әйелге қолдан түсiк жасатады. Олардың екiсiнiң бiрi өмiрден өтуде. Оның үстiне бiр баладан артық сәби дүниеге келсе, құ­жат бермейдi. Ал құжатсыз мектепке алмайды. Жұмысқа қабылдамайды. Оған қоса са­лық бар. Мәселен, бұдан 2 жыл бұрын дәл осы мәселе үшiн екi рет қозғалыс болды. Бесiншiден, дiн мәселесi. Дiн - ұйғырлардың ұлт болып қалуына ұйытқы болған бiрден-бiр құрал. Ал Қытай дiннен бездiру үшiн қолдан келгенiн iстеп бағуда. Дiн партияның, үкiметтiң қолында.

Алтыншыдан, ұлттық салт-дәстүрiмiзге шектеу қояды. Сақал қойған, ұлттық киiм киген­дердi қайта тәрбиелейдi. Кемсiту көп. 3-4 ұйғыр бiрiгiп әңгiме­леспейдi. Былайша айт­қанда, отаршылдық саясат.

- Бiр сұхбатыңызда «Қытай билiгi бiр рет референдум өткiзуге рұқсат берсе, Дүниежүзiлiк ұйғыр құрылтайының мақсаты орындалады» депсiз. Сiз­дiңше, бұл референдум ұйғыр халқының басындағы бар мәселенi шешiп бере ала ма?

- Ең алдымен, референдум туралы заң шығару керек. Әри­не, халық қалауын айтса, мәселе шешiледi. Бiрақ бүгiнгi Қы­тайда референдум болуы мүм­кiн емес. Бұған жол бермейдi олар.

Бұл ту ұйғырларға рухани күш бередi

- Бiздiң есептеуiмiзше, дүние­жүзiнде 20 миллионға жуық ұйғыр бар. Қытайдың ресми статистикасы Шыңжаң ауданындағы ұйғырлардың саны 10 миллионнан асты дейдi. Ал Қазақстандағы ұйғырдың саны - 300 мыңға жуық. 1991 жылы 200 мыңның төңiрегiнде едi. Ұйғырлар Алматы облысы және Алматы қаласында көп шоғырланған.

- Қазақстандағы ұйғыр этносының бүгiнгi саяси-әлеуметтiк күйi қандай?

- Жақсы деуге болады. Басқа республикаларға қарағанда, тiптi жақсы. Бiрiншiден, түркi тiлдес ұлттармыз. Қазақстанда таза ұйғыр тiлiнде 12 мектеп бар. Жалпы, аралас мектеппен қосқанда - 61 мектеп. 15 мың бала ұйғыр тiлiнде бiлiм алады. Алматы мемлекеттiк универси­те­тiнде ұлт тiлдерi дейтiн факультетте ұйғыр тiлiнде оқитын топтар бар. Ұйғыр   теа­тры, мемлекеттiң көмегiмен «Уйгыр авази» газетi шығады. Дәуiрде ғой деймiн, ұйғыр редакциясы бар, оқу­лықтар, кiтап­тар шығаратын. Бiр депутатымыз және Ақтөбе облысы әкiмiнiң орынбасары қызметiн атқарып жүрген бауырымыз бар. Соңғы статистика бойынша, Қазақстан хал­қының 3 пайызын құраймыз.

- «Жас Алаш» редакциясына ұйғырлар көп шоғырланған Алматы облысы, Ұйғыр ауданы, Тасқарасу ауылының тұрғындарынан хат түскен едi. Онда «ауыл тұрғыны Адылжан Тохтахунов жеке көлiгiнде «Шығыс Түркiстанның» туын желбiреттi. Шығыс Түркiстанның туы, елтаңбасы ұйғыр ағайындардың киiмдерiнде, көлiктерiнде iлiнiп жүр. Тiптi әнұранымыздың сөзi бұзылып, «Қазақстаным» дегеннiң орнына «Ұйғырстаным» дейтiн оқушылар бар. Қазақстан жерiнде неге мұндай бассыздыққа жол берiлуде?» делiнген. Бұл байрақ - Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданында тұратындардың кейбiрiнiң бейресми рәмiзiне айналған, жарты ай мен жұлдыз безендiрiлген мына ту болатын. Саясаттанушысыз ғой. Қазақстандағы ұлтаралық татулыққа, бiрлiкке, сыйластыққа мұның залалы тиетiнiн, ел қауiпсiздiгiне нұқсан келтiретiнiн бiлерсiз. Соңғы кезде тек Тасқарасуда емес, Алматы қаласының өзiнде мұндай оқиғалар жиiлеп кеттi. Мұның астарында қандай саясат жатыр сонда?

- Ең алдымен, дәл осы тудың тарихын айтайын. Бұл ту 1933 жылы Қашқарияда пайда болды. «Шығыс Түркiстан» үкiметiнiң туы. Осы тудың астында қазақ-ұйғыр күрестi. Қы­тайға қарсы күрес жасап, даңқы шыққан Оспан Ислам, атақты Оспан батыр болды. Ол да осы туды көтерген. 1951 жылы Үрiмжiде халықтың алдында оққа ұшты. Бұл ту бiз үшiн қасиеттi. 1944-49 жылдары 50 мыңға жуық ұйғырдың қаны төгiлдi, қаза тапты осы ту деп.

Бiр мемлекеттiң туы екiншi мемлекетте ресми емес жиындарда кө­терiлсе, түк те етпейдi. Үкiмет үйi сынды ресми мекемелер болмаса, қазақ жерiнде бұл туды көтерiп жүру - қылмыс емес. Ал ауылда көтерудiң ешбiр оғаштығы жоқ. Бұл ту ұйғырларға рухани күш бередi. Азаттық үшiн күрес болғанын бiл­дiредi. Бiле бiлсек, бұл ту үшiн мыңдаған қазақ та қанын төккен. Тiптi қазақтың тарихшылары қазақтың тарихын зерттеп бiтiрген жоқ. Мәселен, 1930 жылдардағы тарихты көтерiп көрiңiздер­шi. Қандай тарих? Оның алдындағы тарих ше? Мәселен, Хан Кенесарыны алайық. Дәл қазiр профессор Нұрлан Әмiреқұлов жүгiрiп жүр. Ханның басы Мәскеуде деп. Ал зиялылар тып-тыныш отыр. Бiле бiлсек, қазақтың ең мықты ұлт-азаттық қозғалысының лидерi, нағыз ұлтшыл, мемлекетшiл тұлға ол - Хан Кене, Кенесары болатын.

РАШИД АБДУЛБАКИЕВ САЯСИ ҚАТЕЛIК ЖIБЕРДI

- Жақында Берiк Бекжанов және Нұрлан Өнербаев бастаған бiр топ парламент депутаттары дабыл қағып, Қазақстанның рәмiздерiн сыйламаған азаматтар заң жүзiнде жауапқа тартылуы керек деп премьер-министр К.Мәсiмовтiң құлағын түрдi. Қазақстандағы ұйғыр ұлтының ақсақалы ретiнде, Тасқарасудағы мына тентегiңiзге Сiз қандай жаза қолданатын едiңiз?

- Ол тарихты бiлмейдi де. Егер оны жазаласа, ол үкiметке кек сақтап қа­лады. Тек тәрбие берiп, түсiндiру керек. Мұнда одан басқа ештеңе де жоқ.

- Заңдық тұрғыдан алып қарасақ...

- Менiңше, бұл байрақты көтергенге жаза қолданатындай Қазақстанда басқа заң жоқ. Негiзi ауылда көтерудiң қажетi де жоқ едi. Бiреу сұраса, көрсетсiн. Мiне, мынадай ту, әнұран болған деп. Онда басқа әң­гiме. Мұның бәрi де надандықтың, түсiнбестiктiң салдары. Егер құқық қорғау орындары мұны заңсыз деп тапса, бiттi. Iстемеңдер деймiн жас­тар­ға. Бiрақ бұл заңсыз емес.

- Сiздiңше, құқықтық мемлекет болып табылатын Қазақстанның ешбiр заңы бейресми туды көтеруге тыйым сала алмай ма сонда?

- Иә.

- Естуiмiзше, Қазақстандағы әрбiр ұйғыр отбасының төрiнде «Шығыс Түркiстанның» туы iлулi тұратын көрiнедi. Ол ол ма, кей­бiр ұйғыр ұлтының өкiлдерi «маңқа қазақ» деп қазақтың намысына тиiп, кемсiтетiн кө­рiнедi. Егер рас болса, бұл ас бер­генге тас лақтырғанның тiрлiгi емес пе?

- Жоқ, мұндай болуы мүмкiн емес. Қайталап айтамын, мұның артында Қытай тұр. Айтпақшы, мынау ­да (Тасқарасуда көтерiлген тудың суретiн нұсқап - Д.И.) - Қытайдың тiрлiгi. Мәселен, Қытайда осы байрақты ұстап жүрген адамды көрсе қамайды. Кем дегенде 10 жылға соттайды немесе өлiм жазасына кесiп, атып тас­тайды. Мейлi ол қазақ болсын, ұйғыр болсын.

Жалпы, Қытай қазақты шашының ұшынан, бармағының басына дейiн жақсы бiледi. Қытайда 1,5 миллион қазақ бар. Барлығы қазағым деп жанын бермейдi. Олардың iшiнде де сатқындар бар. Қытайға жұмыс iстеуi мүмкiн.

Ал депутаттар ұйғырдың тарихын зерттеп, тiптi Оспан батыр дәл осы туды көтерiп тұрғанда оққа ұш­қанын бiлсе, олар мұндай мә­селенi парламентте көтермейтiн едi.

- Дәл қазiр Қытайда бұл туды мүлде көтермейтiн болды ма?

- Мүлде көтермейдi. Басқасын қо­йып, менiң атымды атаған адам 3 жылға сотталады. Өйткенi Қытай ұйғырдың ұлтшылдығын жоғалту үшiн барын салуда. Ал бұл ту - символ. Қазақстандық мәжiлiсмен­дер бейресми ту көтергендi жазалау керек десе, Қытай қуанады.

- Хабарыңыз бар, Қазақстан Республикасының азаматы, Қазақстан ұйғыр жастарының төрағасы, Дүниежүзiлiк ұйғыр құрылтайы бас хатшысының орынбасары Рашид Абдулбакиев: «Жасасын ұйғыр халқы! Ұйғырлар­ға азаттық! Ұйғырларға еркiндiк! Ұйғырларға тәуел­сiздiк!» деп ұран тастады.  Бұл ұран қазақ жерiнде, қазақ мемлекетiнде жар салынды. Сөйтiп, Қазақстанда өмiр сүрiп жатқан ұйғырлардың құлағын көтердi. Сiздiңше, төрағаның түпкi ниетi неде сонда? Қазақстандағы ұйғыр этносына тәуел­сiздiк алып берiп, қазанын бөлiп, еншiсiн алмақ ойы бар ма?

- Жо-о-оқ. Бұл Қытайдағы ұйғырларға қарата айтылған сөз.

- Бiрақ қазақ жерiнде айтылды. Оның үстiне, сөйлемнiң басында «Қытайдағы ұйғырларға» деген сөз жоқ.

- 5 шiлде күнi Үрiмжi оқиға­сын еске алу мақсатында екi ай бұрын республикалық ұйғыр мәдени орталығына хат жазып, ұсыныс жасадым. «Дүниежүзiнде шерулер өтiп, конференциялар ұйымдастырылуда. Бiз де бiр шара өткiзейiк» дедiм. Кейiн Алматы қаласының әкiмi шақырды. «Үрiмжiде оққа ұшқан ұйғырлардың саны екi мыңға жуық. Он мыңдаған адам түрмеде. Iз-түссiз кеткендердiң саны бес мыңға жақындайды», - дедiм. Жазықсыздан-жазықсыз құр­бан болғандардың аруағын құрметтеп ас беруге келiстi. Рұқсат еттi. 5 адамнан артық ешкiм сөй­лемесiн деп талап қойды.

Рас, бұл сөз айтылды. Бiрақ Қы­тайдағы ұйғырларға айтылды. Қазақстан мен Қырғызстанда ғана осылай ас берiлдi. Қалған елдерде «Ұйғыр­лар­ға азаттық! Қытай Ұйғырстаннан шығып кет!» деп ұран тасталды, шеру өттi. 19 мемле­кеттегi Қытай елшiлi­гiнiң алдында.

Рашид Абдулбакиевтi танимын. Мойындау керек, ол саяси қате жi­бердi. Бұл жай сөз емес, әрине. Мұн­дай кемшiлiктер бар. Өкiнiштi-ақ. Бiрақ мұндай ұран бұдан кейiн айтылуы мүмкiн емес. Себебi Дүние­жүзiлiк ұйғыр құрылтайы: «Бiрiн­шiден, терроризмнен аулақпыз. Екiншiден, Орта Азия­дағы түрiк тiлдi мемлекеттерде жасайтын ұйғырлар сол мемле­кет­тердiң заңдарын ешқашан бұзбайды» дейдi.

- Қазақстандағы ұйғыр этносы бұлай «бiлместiктен» бейресми ту көтерiп, «байқамай» ұран тастай берсе, Қазақстанда ұлтаралық мәселенi ушықтырып жiбермей ме?

- Қазақтар ұйғыр мәселесiн жете түсiн­бейдi. Кеңес Одағы бұл мәселенi жауып тастады. Прези­денттiң бүгiнгi бағыты жақсы, әрине. Қазақстан шетелмен жақсы қарым-қатынаста. Бiрақ ұйғыр мәселесiн шешуде Қазақстанда шектеу бар. Мәселен, Қытайдағы ұйғыр мәселесiн Қазақстанда көтеруге болмайды. Өйткенi, Шанхай ынтымақтастығына кiрген елдiң бiрi - Қазақстан. Түсiнбестiк болуы мүмкiн. Жер, мемлекет - қазақтiкi. Бұған ешкiмнiң таласы жоқ. Керiсiнше, Қазақстанның тасы өрге домаласа қуанамыз. Яғни ұлттық болмысымызды сақтап қалуға үмiт. Салт-дәстүр, мәдениетiмiз дамиды.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ «ҰЙҒЫРСТАН»

- «Ұйғырлардың астыртын ұлттық партиясы бар. Қазақстандағы ұйғырлар Шыңжаннан қуат алады», - деген гу-гу әңгiме өршiп барады. Бiлуiмiзше, 2002 жылы Шыңжаңда тәуелсiз Ұйғырстан Республикасын құруға ықпал ету мақсатында Қазақстанда «Ұйғырстан» халықтық партиясын құруға күш жұмсалды. Сол партияның тағдыры не болды?

- Иә. Бұл партия үшiн сотталдым да. Қазiр партияны таратып жiбердiк. «Ұйғырстан» Қазақстанның барлық заң талаптарына сай құрылды. Бiрақ Қытаймен Қазақстан достық қарым-қатынаста. Сондықтан бiр елде екiншi республиканың үкiметiне қарсы партия, ұйым құруға болмайды. Партия бiр жыл да жұмыс iстеген жоқ. Қазiр ұлттық татулық, бiрлiк туралы жастарға лекция оқып жүрмiн. Өйткенi қазiр ұйғырлардың көбi саясаттан қашып жүр.

- Партияның атын неге «Ұйғырстан» деп атадыңыз?

- Саясатта объективтiк реализм болуы керек. Мәселен, бүгiнде Қазақстан, Қырғызстан бар. Не жоқ? Ұйғырстан жоқ. Ал Ұйғырстан дегенiмiз не? Территориясы 1, 7 миллион шаршы километр Шыңжаң Ұйғыр автономиялық аймағы. Мiне, дәл осы жер - Ұйғырстанның жерi. Ыстамбұлда айтады. Ұйғырстан емес Шығыс Түркiстан деп атау керек деп. Бiрақ Шығыс Түркiстан тарихта қалды. Бүгiн кiм бар? Қазақстан бар. Барлығы - стан.

- Бiрақ неге тәуелсiз Қазақстанда «Ұйғырстанды» құруды мақұл көрдiңiз?

- Бұған Қазақстанның еш қатысы жоқ. Қытайға қаратылған әңгiме. Оның үстiне, партияның аты болуы керек. Қажеттi заңның бәрiн қарадым. Мәселен, «Саяси партиялар туралы» заңды. Бұл атауға еш қарсылық жоқ онда. Бiрақ партия мүшеле­рiнiң саны аз болды. Тiр­кей­мiз деп жүргенде қатарымыз екi мыңға жеттi. Кейiннен қарсы мақалалар шығып, менi соттаған соң, адам саны сиредi. Партия тiркелуге үлгермедi.

- «Мемлекет - қазақтiкi, жер - ұйғырдiкi» деген сөз тiркесiн құлағыңыз шалды ма?

- Бұл дұрыс емес, әрине. Мемлекет те, жер де - қазақтiкi. Бұған таласуға ұйғырдың ешқандай құқы­ғы жоқ. Жалпы, бұл сөз тiркесiн газеттен оқыдым. Басы iстейтiн ұйғыр мұндайды айтпайды. Өйткенi бiздiң өз жерiмiз бар. 1,7 миллион шаршы километр. Қытайдың өзi автоном деп кесiп берген кезiнде. Қазiр бiз қытай ұлтына емес, билiгiне қарсымыз. Ал Қазақстанда ұйғыр тiлiнде ешқандай саяси газет жоқ. Бiздiң саяси сөз сөйлейтiн мiнберiмiз де жоқ.

- Дегенмен, «кезiнде ұйғыр сепаратизмi күннен-күнге асқындап барады. Олар Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр автономиялық аймағында тәуелсiз Ұйғырстанды құруды мақсат етуде. Келешекте бұл мемлекеттiң аймағына Алматы облысындағы Шелек ауданы мен Қырғызстанның шығыс аудандарын қоспақ», - деген қауесет тарады. Тiптi қазақстандық ұйғырлардың кейбiрiнiң қолында, ұялы телефонында арнайы карта бар екенiн, онда территориясы бөлiнбейтiн Қазақстанның жерi де кiргенiн көрдiк. Айтыңызшы, Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiгiне тiкелей қатысты мұндай әрекеттi қалай түсiнуiмiз керек?

- Мұндай мақсат жоқ. Мәселен, ұйғыр ұлтына уәкiлдiк бiрден-бiр ұйым бар. Ол - Дүниежүзiлiк ұйғыр құрылтайы. Онда мұндай мәселе көтерiлген емес. Ұйғырларға жер мәселесi керек те емес. Өз жерi бар. Сiз айтқан карта жоқ. Керi­сiнше, 1975 жылдары Қытай карта шығарды. Кеңес Одағының 1,5 миллион шаршы километр жерi Қытайдiкi деп. Оның iшiнде қазақтың да жерi бар. Осы карта Қытайда бүгiнге дейiн сақтаулы. Дәл қазiр Қытайда ұйғыр картасын шығармақ былай тұрсын, өз оқулығын өзi жазбайды. Оқулықтың бәрi қытайшадан ұйғыршаға аударылады. Ұлттық бiлiм деген мүлде жоқ. Ондағы қазақтың да күйi - осы.

«ҚАЗАҚСТАНДА 130 ҰЛТ ЕМЕС, 10 ШАҚТЫ ҰЛТ БАР»

- Тасқарасу ауылының тұрғыны Ермек Керiмқұлов былай деген-дi: «Мәселен, Маловодныйды алып қараңыз. Шешен мен қазақ жiгiт­терi төбелестi. Шешенi кiнәлi болса да, қазағым сотталды. Шелектi алыңыз. Ұйғыр мен қазақ жастары қақтығысты. Қазағы сотталды. Ұйғырдың бiреуi де iстi болған жоқ. Малыбайды алып қараңыз. Онда да қазақтың баласы сотталды. Президенттiң сая­сатында 130 ұлт бар. Сол саясат қазақты басқа ұлттың аяғының астына жығып беруде». Бұл пiкiрмен келiсесiз бе?

- Бiлуiмше, ұйғыр жiгiттерi де сотталды сонда. Көп ұлтты мемле­кетпiз. Президенттiң саясаты мықты. Белгiлi дәрежеде таразыны тең ұстайды. Құқық қорғау орындары да заңға сүйенедi. Қайталап айтамын, болған және болып жатқан оқиғалардың артында Қытай тұр. Моловодныйдағы анық. Тасқарасуды да тексерсе шығады. Кiм ұйымдастырған, қайдан келген ту екенi анықталады.

«Қазақты басқа ұлттың аяғы­ның астына жығып беруде» деген жөн емес. Мәселен, Қазақстанда билiктiң 90 пайызы қазақтың қолында.

Қазақ пен ұйғыр достығын қолдаймын. Соңғы екi айдың iшiнде 3 аралас тойда болдым. Екеуiнде қа­зақтың жiгiттерi ұйғырдың қызын алды. Басқаларға қарағанда, қазақ пен ұйғырдың салт-дәстүрi, мента­литетi ұқсас негiзi.

- Ұйғыр ұлтының жанашыры ретiнде аралас некеге көзқарасыңыз қандай? Аралас неке ұлттық болмысқа керi әсерiн тигiзбей ме?

- Шығу тегiмiз, дiнiмiз бiр. Егер дiнi басқа болса қарсы болатын едiм. Мәселен, орыспен отау құрса. Қызым қазаққа тұрмысқа шықты. Құдам кейбiр ұйғырлардан он есе артық.

- Алматы облысы, Ұйғыр ауданының әкiмi Коюмчан Омаров әкiм емес, азамат ретiнде аудан атын өзгерту жөнiнде өз пiкiрiн былай деп айтқан-ды: «Менiңше, ұлттың атын ауданға берудiң керегi жоқ. Аудан болсын, елдiмекен болсын. Атауды ұлтқа тiреудiң қажетi жоқ. Басқа тарихи немесе жер, табиғат атауын алған жөн. Қазақстанда 130 ұлт бар. Әрқайсысы бiр ауданның, не ауылдың атын алса, көрпенi әр жақтан тартқандай болады». Сiздiңше, Ұйғыр ауданының атын өзгерту дұрыс па, бұрыс па?

- Принциптiк жақтан дұрыс. Бiрақ басқа жағы да бар. Аудан 1939 жылы Ұйғыр деп аталды. Бұл - тарихи шындық. Соңғы 70 жылдың iшiнде ұйғырларда «бiздiң аудан» деген түсiнiк қалыптасты. Ал оны бiрден ауыстырса, тартып алды деген пiкiр пайда болады. Екiншiден, экономикалық шығын. Естуiмше, бiр ауданның атын өзгерту үшiн 10 миллионнан астам қаржы керек. Осы екi себептi ойласақ, ауданды ауыстырмаған жөн. Оның үстiне, мәселен, бүгiн Петропавлдың атауы өзгерсе бұл қазаққа не бередi? Егер бұл мәселе 20 жылдан кейiн көтерiлсе, ешкiм ләм-мим демейдi. Сондықтан бiр күнде Ұйғыр ауданының атын өзгертуге қарсымын. Бiрақ, түбiнде өзгеруiне дауым жоқ.

Омаров дұрыс айтқан. Атауды ұлтқа тiреудiң қажетi жоқ. Көпұлт деген сөзге анықтама кiргiзейiк. Негiзi, Қазақстанда 10 шақты ұлт бар. Мәселен, Ауғанстаннан ауғандар қашып келдi. Бiр ұлт деп қосып қойдық. Сол он ұлтқа да аудан атын беруге болмайды. Десе де, дәл қазiр қала, аудан атын ауыстыру қиын. Өйткенi мемлекет ендi аяғынан тұрып жатыр. Ұйғыр ауданының тұрғындары көшеге шықпауы мүмкiн, ал Петропавлда орыстар көтерiлуi әбден мүмкiн. Мұның керегi бар ма? Жоқ.

Негiзi, дүниежүзi бойынша ұлт мәселесi - өте нәзiк мәселе. Мәселен, қырғыз бен өзбек ұлты қандай тату едi? Бүгiнде не болды? Естуiм­ше, жүз мыңдаған өзбек ауа кө­шiп­тi. Барлық мәселе түсiнбестiк­тен болып тұр.

- Түсiнiстiктi қазақтар басқалардан күтедi. «Орыстар Петропавлды, ұйғырлар Ұйғыр ауданын өзгерту керек. Бiз мемлекетқұрушы ұлттың заңды талабының орындалуына кедергi келтiрмейiк» десiншi. Қазақтың ендi бұрынғыдай жалтақтай бергiсi келмейтiнiн түсiнбеу - ағаттық. Ал ағаттық - арандатудан да қауiптi. Ашық әңгiмеңiзге рақмет.

Әңгiмелескен -  Дилара ИСА

«Жас Алаш» газеті