«قىتاي بيلiگiۇيعىرلاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا بالتا شاۋىپ جاتىر» دەگەن پiكiر قانشالىقتى قيسىندى؟ «ۇيعىر سەپاراتيزمi» قايدان شىقتى؟ جوق مەملەكەتتiڭ تۋى قازاقستاندا جەلبiرەگەنi قالاي؟ مەملەكەتتiك بiرتۇتاستىعىمىزعا iرiتكi سالاتىن ۇرانداردىڭ ايتىلۋىنا نەلiكتەن بەيجاي قارايمىز؟ «ۇيعىرستان» حالىقتىق پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ماقساتى نە ەدi? بۇگiنگi بيلiك ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستاعى كوشپەلi تۇستاردى جاسىرىپ-جابۋمەن، بiرجاقتى ماقتانۋمەن ءجۇرiپ، باستى ماسەلەنi سىرت قالدىرعان جوق پا؟ وسى جانە باسقا دا سۇراقتارعا دۇنيەجۇزiلiك ۇيعىر قۇرىلتايى ءتورايىمىنىڭ ورىنباسارى، ساياساتتانۋشى قاحارمان قوجامبەردi قايتارعان جاۋاپتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

بارIنە قىتاي كIنالI

- 250 جىلدان استى. ۇيعىر ۇلتى قىتايمەن ارپالىسىپ كەلەدi. «ۇيعىر ماسەلەسiنiڭ» ارتىندا قىتايدىڭ ۇقك تۇر. قىتايدىڭ ماقساتى - قازاق پەن ۇيعىردىڭ اراسىنا جiك سالۋ. قازاقستاندىق ۇيعىرلار قىتايداعى قانداستارىن ازاتتىققا ۇندەيدi-مiس. ونداعى شىندىققا كوز جەتكiزۋ كەرەك. ماسەلەن، جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى سەكسەندi القىمدادى. بiراق ءالi ۇيقاماقتا وتىر. تاريحي وتانىنا جiبەرمەيدi. نەگە؟ ويتكەنi ول قازاقستانعا كوشiپ كەلسە، قىتايدىڭ بۇكiل ساياساتىن پاش ەتۋi مۇمكiن.

«قىتاي بيلiگiۇيعىرلاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا بالتا شاۋىپ جاتىر» دەگەن پiكiر قانشالىقتى قيسىندى؟ «ۇيعىر سەپاراتيزمi» قايدان شىقتى؟ جوق مەملەكەتتiڭ تۋى قازاقستاندا جەلبiرەگەنi قالاي؟ مەملەكەتتiك بiرتۇتاستىعىمىزعا iرiتكi سالاتىن ۇرانداردىڭ ايتىلۋىنا نەلiكتەن بەيجاي قارايمىز؟ «ۇيعىرستان» حالىقتىق پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ماقساتى نە ەدi? بۇگiنگi بيلiك ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستاعى كوشپەلi تۇستاردى جاسىرىپ-جابۋمەن، بiرجاقتى ماقتانۋمەن ءجۇرiپ، باستى ماسەلەنi سىرت قالدىرعان جوق پا؟ وسى جانە باسقا دا سۇراقتارعا دۇنيەجۇزiلiك ۇيعىر قۇرىلتايى ءتورايىمىنىڭ ورىنباسارى، ساياساتتانۋشى قاحارمان قوجامبەردi قايتارعان جاۋاپتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

بارIنە قىتاي كIنالI

- 250 جىلدان استى. ۇيعىر ۇلتى قىتايمەن ارپالىسىپ كەلەدi. «ۇيعىر ماسەلەسiنiڭ» ارتىندا قىتايدىڭ ۇقك تۇر. قىتايدىڭ ماقساتى - قازاق پەن ۇيعىردىڭ اراسىنا جiك سالۋ. قازاقستاندىق ۇيعىرلار قىتايداعى قانداستارىن ازاتتىققا ۇندەيدi-مiس. ونداعى شىندىققا كوز جەتكiزۋ كەرەك. ماسەلەن، جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى سەكسەندi القىمدادى. بiراق ءالi ۇيقاماقتا وتىر. تاريحي وتانىنا جiبەرمەيدi. نەگە؟ ويتكەنi ول قازاقستانعا كوشiپ كەلسە، قىتايدىڭ بۇكiل ساياساتىن پاش ەتۋi مۇمكiن.

ءدال قازiر ۇيعىر ۇلتىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستiندە. جار جاعاسىندا تۇر. قىتاي يتەرiپ جi­بەرسە، ودان كەيiن قوزعالا المايدى. قىتايدىڭ باستى ماقساتى - وزگە ۇلتتاردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ. اسiرەسە، تۇركi­تiلدi­لەردiڭ باسىن بiرiكتiرمەي، وتارلاۋ.

- قاجىعۇمار اقساقال تۇرمەدە وتىرسا دا، قايمىقپاستان ءومiر شىندىعىن كiتاپتارىندا جازدى. 6 كiتابى قازاقستاندا جارىق كوردi. ول كiسiدەن ەندi قىتايعا كەلەر زالال بولا قويماس. الگiندە قازاق پەن ۇيعىردىڭ ورتاسىنا جiك سالىپ جۇرگەن قىتاي دەدiڭiز...

- ءيا سولاي. قازاقستانداعى وقيعالاردىڭ كوبiنە قىتاي ىقپال ەتۋدە. ايتپەسە، الماتىنىڭ وزiندە ۇيعىر ۇيعىردى ولتiرگەنi جونiندە دەرەك بار. بۇل ماسەلەنi ساياسيلاندىرعان - قى­تاي. تiپتi قاجەت دەسەڭiز، ولاردىڭ مۇندا ارنايى يدەولوگتارى جۇمىس iستەيدi. ال گازەتتە («جاس الاشتا» - د.ي. ) جازىلعان ماتەريالداردىڭ ماقساتى - باسىلىمنىڭ تارالىمىن كوبەيتۋ عوي، ءا.

- جوق. بiز ونداي ماقساتتى كوزدەمەيمiز. ۇيعىر ماسەلەسiن­سiز دە وقىرماندار ءۇشiن قىزعىلىقتى تاقىرىپتار جەتكiلiكتi. باستى ماسەلە - سەپاراتيزمگە ۇرىندىرماۋ. قازاق ەلi, جەرi - بiرتۇتاس. ونى بولشەكتەۋگە، iرiتكi سالۋعا جول بەرمەس ءۇشiن، ەگەر ارامزا پيعىلدار بولسا، ونى دەر كەزiندە اشكەرەلەپ، جۇرتشىلىققا حابارلاۋ. ماسە­لەنi جاسىرىپ-جاپقىزباي، اشىق تالقىعا سالۋ - «جاس الاشتىڭ» پارىزى. اۋرۋدى جاسىرىپ، اسقىندىرۋعا بولمايدى. بiز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiن ويلايمىز.

- زاڭ قازiر سiزدەر جاقتا ەمەس قوي.

- دەسەك تە، زاڭنىڭ اتى - زاڭ.

- باسقاسىن قويعاندا، بوستان-بوسقا ايىپپۇل سالىپ ءجۇر­گەن جوق پا سiزدەرگە؟

- باتىل باسىلىمدى تۇقىرتۋ ءۇشiن ايىپپۇل سالىپ جاتسا، ول - باسقا اڭگiمە. ايتىڭىزشى، ەگەر قىتاي كiنالi بولسا، ۇيعىر سە­پاراتيزمi دەگەن ءسوز قايدان شىقتى؟

- سەپاراتيزم - قىتايدىڭ بiزگە (ۇيعىر ۇلتىنا - د.ي.) تاڭ­عان جالاسى. «ۇيعىر سەپارا­تيزمi» جوق. ال قازاقستاندا مۇلدە جوق. ۇيعىر پروبلەماسىن كوتەرگەن - قازاقتاردىڭ وزدەرi.

سەپاراتيزم دەگەنiمiز نە؟ ماسەلەن، ورىستار قازاقستاننىڭ بiر وبلىسىن ءبولiپ الامىز دەدi دەلiك. مiنە، بۇل - سەپاراتيزم. جالپى، سەپاراتيزمگە قار­سىمىن. قازاقستان - مەنiڭ وتانىم. وسىندا تۋدىم، ءوستiم. ال شىعىس تۇركiستان - ۇيعىرستان - شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق ايماعى - تاريحي وتانىم.

1984 جىلى قىتاي اۆتونوميا تۋرالى زاڭ شىعارعان. 67 باپتان تۇرادى. قازiر ءدال وسى زاڭنىڭ 50 پايىزىن جوققا شىعاردى. تەرريتورياسىن ساقتاپ قالعان. ۇيعىر اۆتونومياسىنىڭ باستىعى، ياعني اكiمi ۇيعىر ۇلتىنان سايلانادى دەگەندi قالدىرعان. قازiر ۇيعىر وتىر وندا. الايدا بiز ونى ساتقىن دەيمiز. قىتاي دۇنيەجۇزiنە ۇيعىر ۇل­تىن سەپاراتيستەر دەپ كورسە­تۋدi ماقسات ەتكەن.

ايتكەنمەن، قىتايدى تىڭدامايتىندار بار. بۇرىن دۇنيە­جۇ­زiلiك ۇيعىر قۇرىلتايىن كەز-كەلگەن بيلiك جانىنا جولاتپايتىن. بiراق كەيiننەن جاعداي وزگەردi. ماسەلەن، قۇرىلتايدىڭ ءتورايىمى رابيا قادىر شۆە­تسيا­نىڭ پارلامەنتiندە ءسوز سويلەدi. جەنەۆادا ۇيعىر قۇرىلتايىنىڭ ۋاكiلi بايانداما جاسادى. دەمەك، ەۋروپادا ۇيعىر سە­پا­راتيزمiن مويىندامايدى. ويتكەنi ولار بiزدiڭ ماسەلەمiزدi ەكiجاقتى تۇسiنەدi. بiرiنشiدەن، ادام قۇ­قىعى ماسەلەسi دەپ. ەكiنشiدەن، دەموكراتيا جوق دەپ. ەڭ الدىمەن، قىتاي ءوزi شىعارعان اۆتونوميا تۋرالى زاڭىن تولىق ورىنداسىن.

قىتايدىڭ تۇسIنIگIندە ۇيعىر ۇلتى جوق

- قىتاي تۇسiنiگiندەگi ۇيعىر سەپاراتيزمi دەگەنiمiز نە سوندا؟

- 1759 جىلدان بەرi قىتايداعى ۇيعىرلار ەكi جۇزگە جۋىق كوتەرiلiس جاسادى. سونىڭ iشiندە 13 رەت جەڭiسكە جەتتi. ۇيعىرلاردىڭ ەركiنە سالسا، ەنشiسiن الىپ، بولەك شىعاتىنىن قىتاي جاقسى بiلەدi. تiلiن، ۇلتتىق ءداستۇرiن قۇرمەتتەسە، ونىڭ ءبارiن سەپاراتيزم دەپ باعالايدى. 2001 جىلى وعان تەرروريزم دەگەندi قوستى. قىتايدىڭ تۇسiنiگiندە ۇيعىرلار ۇلت ەمەس. قىتايدىڭ بiر بولiگi عانا. تiپتi قازiر وقۋلىق شىعاردى. ۇيعىرلاردا تاۋەلسiز مەملەكەت بولماعان دەپ. بiراق شىندىعىندا، تاۋەلسiز ەل بولعان. ماسەلەن، شىعىس تۇركiستان. ورتا عاسىردا ياركەنت حاندىعى.

- «قىتاي بيلiگi ۇيعىرلاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا بالتا شاۋىپ جاتىر» دەگەن پiكiر قانشالىقتى قيسىندى؟

- بiرiنشiدەن، تiل ماسەلەسi. 2000 جىلدان باستاپ قىتاي اۆتونوميا زاڭىن بۇزىپ، قوستiلدi مەكتەپتiڭ باعدارلاماسىن جاسادى. قىتايدا مەكتەپ ۇشكە ءبو­لiنەدi. باستاۋىش، تولىق ەمەس ورتا جانە تولىق ورتا مەكتەپ. باعدارلاما بويىنشا، باستاۋىش سىنىپتار ساباقتى تەك قىتاي تiلiندە وقيدى. نەگiزگi تiل - قىتاي تiلi. ەكiنشi تiل - ۇيعىر تiلi. بۇعان ۇيعىر ۇلتى تۇبەگەيلi قارسى. 2020 جىلى قىتايداعى بارلىق مەكتەپ قىتاي تiلiنە كوشۋ كەرەك دەگەن ماقسات بار ولاردا. ەكiنشiدەن، 1949 جىلى قىتايلار ۇيعىرستاندى («شىعىس تۇركiستاندى» - د.ي.) باسىپ كiرگەندە، وندا 261 مىڭ قىتاي بولعان. ونىڭ ءجۇز مىڭعا جۋى­عى اسكەريلەر ەدi. ءدال قازiر 8,7 ميلليون قىتاي بار وندا. ءويت­كەنi iشكi قىتايلاردى كوشi­رۋ ماسەلەسi قولعا الىندى. ۇي­عىر تiلi جوعالىپ، قىتايلاندىرۋ سايا­ساتى جۇرۋدە. ۇشiنشiدەن، قىتاي ديپلومى بولماسا جۇمىس جوق. قازاق بولسىن، ۇيعىر بولسىن جوعارى قىزمەت جانە جوق. تورتiنشiدەن، «بiر وتباسىنا - بiر بالا ساياساتى». 1989 جىلى ءار وتباسىندا اۋىلدا - 4 بالا، قالادا - 3 بالا، كەيiن قالادا - 2 بالا، اۋىلدا - 3 بالادان اسپاۋ كەرەك دەدi. ءدال قازiر بiر وتباسىنا - بiر بالا. ودان ارتىق بولمايدى. جۇكتi بولعان ايەلگە قولدان تۇسiك جاساتادى. ولاردىڭ ەكiسiنiڭ بiرi ومiردەن وتۋدە. ونىڭ ۇستiنە بiر بالادان ارتىق ءسابي دۇنيەگە كەلسە، قۇ­جات بەرمەيدi. ال قۇجاتسىز مەكتەپكە المايدى. جۇمىسقا قابىلدامايدى. وعان قوسا سا­لىق بار. ماسەلەن، بۇدان 2 جىل بۇرىن ءدال وسى ماسەلە ءۇشiن ەكi رەت قوزعالىس بولدى. بەسiنشiدەن، دiن ماسەلەسi. دiن - ۇيعىرلاردىڭ ۇلت بولىپ قالۋىنا ۇيىتقى بولعان بiردەن-بiر قۇرال. ال قىتاي دiننەن بەزدiرۋ ءۇشiن قولدان كەلگەنiن iستەپ باعۋدا. دiن پارتيانىڭ، ۇكiمەتتiڭ قولىندا.

التىنشىدان، ۇلتتىق سالت-داستۇرiمiزگە شەكتەۋ قويادى. ساقال قويعان، ۇلتتىق كيiم كيگەن­دەردi قايتا تاربيەلەيدi. كەمسiتۋ كوپ. 3-4 ۇيعىر بiرiگiپ اڭگiمە­لەسپەيدi. بىلايشا ايت­قاندا، وتارشىلدىق ساياسات.

- بiر سۇحباتىڭىزدا «قىتاي بيلiگi بiر رەت رەفەرەندۋم وتكiزۋگە رۇقسات بەرسە، دۇنيەجۇزiلiك ۇيعىر قۇرىلتايىنىڭ ماقساتى ورىندالادى» دەپسiز. سiز­دiڭشە، بۇل رەفەرەندۋم ۇيعىر حالقىنىڭ باسىنداعى بار ماسەلەنi شەشiپ بەرە الا ما؟

- ەڭ الدىمەن، رەفەرەندۋم تۋرالى زاڭ شىعارۋ كەرەك. ءاري­نە، حالىق قالاۋىن ايتسا، ماسەلە شەشiلەدi. بiراق بۇگiنگi قى­تايدا رەفەرەندۋم بولۋى ءمۇم­كiن ەمەس. بۇعان جول بەرمەيدi ولار.

بۇل تۋ ۇيعىرلارعا رۋحاني كۇش بەرەدi

- بiزدiڭ ەسەپتەۋiمiزشە، دۇنيە­جۇزiندە 20 ميلليونعا جۋىق ۇيعىر بار. قىتايدىڭ رەسمي ستاتيستيكاسى شىڭجاڭ اۋدانىنداعى ۇيعىرلاردىڭ سانى 10 ميلليوننان استى دەيدi. ال قازاقستانداعى ۇيعىردىڭ سانى - 300 مىڭعا جۋىق. 1991 جىلى 200 مىڭنىڭ توڭiرەگiندە ەدi. ۇيعىرلار الماتى وبلىسى جانە الماتى قالاسىندا كوپ شوعىرلانعان.

- قازاقستانداعى ۇيعىر ەتنوسىنىڭ بۇگiنگi ساياسي-الەۋمەتتiك كۇيi قانداي؟

- جاقسى دەۋگە بولادى. باسقا رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا، تiپتi جاقسى. بiرiنشiدەن، تۇركi تiلدەس ۇلتتارمىز. قازاقستاندا تازا ۇيعىر تiلiندە 12 مەكتەپ بار. جالپى، ارالاس مەكتەپپەن قوسقاندا - 61 مەكتەپ. 15 مىڭ بالا ۇيعىر تiلiندە بiلiم الادى. الماتى مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسي­تە­تiندە ۇلت تiلدەرi دەيتiن فاكۋلتەتتە ۇيعىر تiلiندە وقيتىن توپتار بار. ۇيعىر   تەا­ترى، مەملەكەتتiڭ كومەگiمەن «ۋيگىر اۆازي» گازەتi شىعادى. داۋiردە عوي دەيمiن، ۇيعىر رەداكتسياسى بار، وقۋ­لىقتار، كiتاپ­تار شىعاراتىن. بiر دەپۋتاتىمىز جانە اقتوبە وبلىسى اكiمiنiڭ ورىنباسارى قىزمەتiن اتقارىپ جۇرگەن باۋىرىمىز بار. سوڭعى ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستان حال­قىنىڭ 3 پايىزىن قۇرايمىز.

- «جاس الاش» رەداكتسياسىنا ۇيعىرلار كوپ شوعىرلانعان الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانى، تاسقاراسۋ اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنان حات تۇسكەن ەدi. وندا «اۋىل تۇرعىنى ادىلجان توحتاحۋنوۆ جەكە كولiگiندە «شىعىس تۇركiستاننىڭ» تۋىن جەلبiرەتتi. شىعىس تۇركiستاننىڭ تۋى، ەلتاڭباسى ۇيعىر اعايىنداردىڭ كيiمدەرiندە، كولiكتەرiندە iلiنiپ ءجۇر. تiپتi ءانۇرانىمىزدىڭ ءسوزi بۇزىلىپ، «قازاقستانىم» دەگەننiڭ ورنىنا «ۇيعىرستانىم» دەيتiن وقۋشىلار بار. قازاقستان جەرiندە نەگە مۇنداي باسسىزدىققا جول بەرiلۋدە؟» دەلiنگەن. بۇل بايراق - شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىندا تۇراتىنداردىڭ كەيبiرiنiڭ بەيرەسمي رامiزiنە اينالعان، جارتى اي مەن جۇلدىز بەزەندiرiلگەن مىنا تۋ بولاتىن. ساياساتتانۋشىسىز عوي. قازاقستانداعى ۇلتارالىق تاتۋلىققا، بiرلiككە، سىيلاستىققا مۇنىڭ زالالى تيەتiنiن، ەل قاۋiپسiزدiگiنە نۇقسان كەلتiرەتiنiن بiلەرسiز. سوڭعى كەزدە تەك تاسقاراسۋدا ەمەس، الماتى قالاسىنىڭ وزiندە مۇنداي وقيعالار جيiلەپ كەتتi. مۇنىڭ استارىندا قانداي ساياسات جاتىر سوندا؟

- ەڭ الدىمەن، ءدال وسى تۋدىڭ تاريحىن ايتايىن. بۇل تۋ 1933 جىلى قاشقاريادا پايدا بولدى. «شىعىس تۇركiستان» ۇكiمەتiنiڭ تۋى. وسى تۋدىڭ استىندا قازاق-ۇيعىر كۇرەستi. قى­تايعا قارسى كۇرەس جاساپ، داڭقى شىققان وسپان يسلام، اتاقتى وسپان باتىر بولدى. ول دا وسى تۋدى كوتەرگەن. 1951 جىلى ۇرiمجiدە حالىقتىڭ الدىندا وققا ۇشتى. بۇل تۋ بiز ءۇشiن قاسيەتتi. 1944-49 جىلدارى 50 مىڭعا جۋىق ۇيعىردىڭ قانى توگiلدi, قازا تاپتى وسى تۋ دەپ.

بiر مەملەكەتتiڭ تۋى ەكiنشi مەملەكەتتە رەسمي ەمەس جيىنداردا كو­تەرiلسە، تۇك تە ەتپەيدi. ۇكiمەت ءۇيi سىندى رەسمي مەكەمەلەر بولماسا، قازاق جەرiندە بۇل تۋدى كوتەرiپ ءجۇرۋ - قىلمىس ەمەس. ال اۋىلدا كوتەرۋدiڭ ەشبiر وعاشتىعى جوق. بۇل تۋ ۇيعىرلارعا رۋحاني كۇش بەرەدi. ازاتتىق ءۇشiن كۇرەس بولعانىن بiل­دiرەدi. بiلە بiلسەك، بۇل تۋ ءۇشiن مىڭداعان قازاق تا قانىن توككەن. تiپتi قازاقتىڭ تاريحشىلارى قازاقتىڭ تاريحىن زەرتتەپ بiتiرگەن جوق. ماسەلەن، 1930 جىلدارداعى تاريحتى كوتەرiپ كورiڭiزدەر­شi. قانداي تاريح؟ ونىڭ الدىنداعى تاريح شە؟ ماسەلەن، حان كەنەسارىنى الايىق. ءدال قازiر پروفەسسور نۇرلان امiرەقۇلوۆ جۇگiرiپ ءجۇر. حاننىڭ باسى ماسكەۋدە دەپ. ال زيالىلار تىپ-تىنىش وتىر. بiلە بiلسەك، قازاقتىڭ ەڭ مىقتى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ليدەرi, ناعىز ۇلتشىل، مەملەكەتشiل تۇلعا ول - حان كەنە، كەنەسارى بولاتىن.

راشيد ابدۋلباكيەۆ ساياسي قاتەلIك جIبەردI

- جاقىندا بەرiك بەكجانوۆ جانە نۇرلان ونەرباەۆ باستاعان بiر توپ پارلامەنت دەپۋتاتتارى دابىل قاعىپ، قازاقستاننىڭ رامiزدەرiن سىيلاماعان ازاماتتار زاڭ جۇزiندە جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك دەپ پرەمەر-مينيستر ك.ءماسiموۆتiڭ قۇلاعىن ءتۇردi. قازاقستانداعى ۇيعىر ۇلتىنىڭ اقساقالى رەتiندە، تاسقاراسۋداعى مىنا تەنتەگiڭiزگە سiز قانداي جازا قولداناتىن ەدiڭiز؟

- ول تاريحتى بiلمەيدi دە. ەگەر ونى جازالاسا، ول ۇكiمەتكە كەك ساقتاپ قا­لادى. تەك تاربيە بەرiپ، ءتۇسiندiرۋ كەرەك. مۇندا ودان باسقا ەشتەڭە دە جوق.

- زاڭدىق تۇرعىدان الىپ قاراساق...

- مەنiڭشە، بۇل بايراقتى كوتەرگەنگە جازا قولداناتىنداي قازاقستاندا باسقا زاڭ جوق. نەگiزi اۋىلدا كوتەرۋدiڭ قاجەتi دە جوق ەدi. بiرەۋ سۇراسا، كورسەتسiن. مiنە، مىناداي تۋ، ءانۇران بولعان دەپ. وندا باسقا ءاڭ­گiمە. مۇنىڭ ءبارi دە ناداندىقتىڭ، تۇسiنبەستiكتiڭ سالدارى. ەگەر قۇقىق قورعاۋ ورىندارى مۇنى زاڭسىز دەپ تاپسا، بiتتi. Iستەمەڭدەر دەيمiن جاس­تار­عا. بiراق بۇل زاڭسىز ەمەس.

- سiزدiڭشە، قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ تابىلاتىن قازاقستاننىڭ ەشبiر زاڭى بەيرەسمي تۋدى كوتەرۋگە تىيىم سالا الماي ما سوندا؟

- يا.

- ەستۋiمiزشە، قازاقستانداعى ءاربiر ۇيعىر وتباسىنىڭ تورiندە «شىعىس تۇركiستاننىڭ» تۋى iلۋلi تۇراتىن كورiنەدi. ول ول ما، كەي­بiر ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكiلدەرi «ماڭقا قازاق» دەپ قازاقتىڭ نامىسىنا تيiپ، كەمسiتەتiن كو­رiنەدi. ەگەر راس بولسا، بۇل اس بەر­گەنگە تاس لاقتىرعاننىڭ تiرلiگi ەمەس پە؟

- جوق، مۇنداي بولۋى مۇمكiن ەمەس. قايتالاپ ايتامىن، مۇنىڭ ارتىندا قىتاي تۇر. ايتپاقشى، مىناۋ ­دا (تاسقاراسۋدا كوتەرiلگەن تۋدىڭ سۋرەتiن نۇسقاپ - د.ي.) - قىتايدىڭ تiرلiگi. ماسەلەن، قىتايدا وسى بايراقتى ۇستاپ جۇرگەن ادامدى كورسە قامايدى. كەم دەگەندە 10 جىلعا سوتتايدى نەمەسە ءولiم جازاسىنا كەسiپ، اتىپ تاس­تايدى. مەيلi ول قازاق بولسىن، ۇيعىر بولسىن.

جالپى، قىتاي قازاقتى شاشىنىڭ ۇشىنان، بارماعىنىڭ باسىنا دەيiن جاقسى بiلەدi. قىتايدا 1,5 ميلليون قازاق بار. بارلىعى قازاعىم دەپ جانىن بەرمەيدi. ولاردىڭ iشiندە دە ساتقىندار بار. قىتايعا جۇمىس iستەۋi مۇمكiن.

ال دەپۋتاتتار ۇيعىردىڭ تاريحىن زەرتتەپ، تiپتi وسپان باتىر ءدال وسى تۋدى كوتەرiپ تۇرعاندا وققا ۇش­قانىن بiلسە، ولار مۇنداي ءما­سەلەنi پارلامەنتتە كوتەرمەيتiن ەدi.

- ءدال قازiر قىتايدا بۇل تۋدى مۇلدە كوتەرمەيتiن بولدى ما؟

- مۇلدە كوتەرمەيدi. باسقاسىن قو­يىپ، مەنiڭ اتىمدى اتاعان ادام 3 جىلعا سوتتالادى. ويتكەنi قىتاي ۇيعىردىڭ ۇلتشىلدىعىن جوعالتۋ ءۇشiن بارىن سالۋدا. ال بۇل تۋ - سيمۆول. قازاقستاندىق ماجiلiسمەن­دەر بەيرەسمي تۋ كوتەرگەندi جازالاۋ كەرەك دەسە، قىتاي قۋانادى.

- حابارىڭىز بار، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى، قازاقستان ۇيعىر جاستارىنىڭ توراعاسى، دۇنيەجۇزiلiك ۇيعىر قۇرىلتايى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى راشيد ابدۋلباكيەۆ: «جاساسىن ۇيعىر حالقى! ۇيعىرلار­عا ازاتتىق! ۇيعىرلارعا ەركiندiك! ۇيعىرلارعا تاۋەل­سiزدiك!» دەپ ۇران تاستادى.  بۇل ۇران قازاق جەرiندە، قازاق مەملەكەتiندە جار سالىندى. ءسويتiپ، قازاقستاندا ءومiر ءسۇرiپ جاتقان ۇيعىرلاردىڭ قۇلاعىن كوتەردi. سiزدiڭشە، توراعانىڭ تۇپكi نيەتi نەدە سوندا؟ قازاقستانداعى ۇيعىر ەتنوسىنا تاۋەل­سiزدiك الىپ بەرiپ، قازانىن ءبولiپ، ەنشiسiن الماق ويى بار ما؟

- جو-و-وق. بۇل قىتايداعى ۇيعىرلارعا قاراتا ايتىلعان ءسوز.

- بiراق قازاق جەرiندە ايتىلدى. ونىڭ ۇستiنە، سويلەمنiڭ باسىندا «قىتايداعى ۇيعىرلارعا» دەگەن ءسوز جوق.

- 5 شiلدە كۇنi ءۇرiمجi وقيعا­سىن ەسكە الۋ ماقساتىندا ەكi اي بۇرىن رەسپۋبليكالىق ۇيعىر مادەني ورتالىعىنا حات جازىپ، ۇسىنىس جاسادىم. «دۇنيەجۇزiندە شەرۋلەر ءوتiپ، كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلۋدا. بiز دە بiر شارا وتكiزەيiك» دەدiم. كەيiن الماتى قالاسىنىڭ اكiمi شاقىردى. «ۇرiمجiدە وققا ۇشقان ۇيعىرلاردىڭ سانى ەكi مىڭعا جۋىق. ون مىڭداعان ادام تۇرمەدە. Iز-ءتۇسسiز كەتكەندەردiڭ سانى بەس مىڭعا جاقىندايدى»، - دەدiم. جازىقسىزدان-جازىقسىز قۇر­بان بولعانداردىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەپ اس بەرۋگە كەلiستi. رۇقسات ەتتi. 5 ادامنان ارتىق ەشكiم ءسوي­لەمەسiن دەپ تالاپ قويدى.

راس، بۇل ءسوز ايتىلدى. بiراق قى­تايداعى ۇيعىرلارعا ايتىلدى. قازاقستان مەن قىرعىزستاندا عانا وسىلاي اس بەرiلدi. قالعان ەلدەردە «ۇيعىر­لار­عا ازاتتىق! قىتاي ۇيعىرستاننان شىعىپ كەت!» دەپ ۇران تاستالدى، شەرۋ ءوتتi. 19 مەملە­كەتتەگi قىتاي ەلشiلi­گiنiڭ الدىندا.

راشيد ابدۋلباكيەۆتi تانيمىن. مويىنداۋ كەرەك، ول ساياسي قاتە جi­بەردi. بۇل جاي ءسوز ەمەس، ارينە. مۇن­داي كەمشiلiكتەر بار. وكiنiشتi-اق. بiراق مۇنداي ۇران بۇدان كەيiن ايتىلۋى مۇمكiن ەمەس. سەبەبi دۇنيە­جۇزiلiك ۇيعىر قۇرىلتايى: «بiرiن­شiدەن، تەرروريزمنەن اۋلاقپىز. ەكiنشiدەن، ورتا ازيا­داعى تۇرiك تiلدi مەملەكەتتەردە جاسايتىن ۇيعىرلار سول مەملە­كەت­تەردiڭ زاڭدارىن ەشقاشان بۇزبايدى» دەيدi.

- قازاقستانداعى ۇيعىر ەتنوسى بۇلاي «بiلمەستiكتەن» بەيرەسمي تۋ كوتەرiپ، «بايقاماي» ۇران تاستاي بەرسە، قازاقستاندا ۇلتارالىق ماسەلەنi ۋشىقتىرىپ جiبەرمەي مە؟

- قازاقتار ۇيعىر ماسەلەسiن جەتە ءتۇسiن­بەيدi. كەڭەس وداعى بۇل ماسەلەنi جاۋىپ تاستادى. پرەزي­دەنتتiڭ بۇگiنگi باعىتى جاقسى، ارينە. قازاقستان شەتەلمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا. بiراق ۇيعىر ماسەلەسiن شەشۋدە قازاقستاندا شەكتەۋ بار. ماسەلەن، قىتايداعى ۇيعىر ماسەلەسiن قازاقستاندا كوتەرۋگە بولمايدى. ويتكەنi, شانحاي ىنتىماقتاستىعىنا كiرگەن ەلدiڭ بiرi - قازاقستان. تۇسiنبەستiك بولۋى مۇمكiن. جەر، مەملەكەت - قازاقتiكi. بۇعان ەشكiمنiڭ تالاسى جوق. كەرiسiنشە، قازاقستاننىڭ تاسى ورگە دومالاسا قۋانامىز. ياعني ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالۋعا ءۇمiت. سالت-ءداستۇر، مادەنيەتiمiز داميدى.

قازاقستانداعى «ۇيعىرستان»

- «ۇيعىرلاردىڭ استىرتىن ۇلتتىق پارتياسى بار. قازاقستانداعى ۇيعىرلار شىڭجاننان قۋات الادى»، - دەگەن گۋ-گۋ اڭگiمە ءورشiپ بارادى. بiلۋiمiزشە، 2002 جىلى شىڭجاڭدا تاۋەلسiز ۇيعىرستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا ىقپال ەتۋ ماقساتىندا قازاقستاندا «ۇيعىرستان» حالىقتىق پارتياسىن قۇرۋعا كۇش جۇمسالدى. سول پارتيانىڭ تاعدىرى نە بولدى؟

- ءيا. بۇل پارتيا ءۇشiن سوتتالدىم دا. قازiر پارتيانى تاراتىپ جiبەردiك. «ۇيعىرستان» قازاقستاننىڭ بارلىق زاڭ تالاپتارىنا ساي قۇرىلدى. بiراق قىتايمەن قازاقستان دوستىق قارىم-قاتىناستا. سوندىقتان بiر ەلدە ەكiنشi رەسپۋبليكانىڭ ۇكiمەتiنە قارسى پارتيا، ۇيىم قۇرۋعا بولمايدى. پارتيا بiر جىل دا جۇمىس iستەگەن جوق. قازiر ۇلتتىق تاتۋلىق، بiرلiك تۋرالى جاستارعا لەكتسيا وقىپ ءجۇرمiن. ويتكەنi قازiر ۇيعىرلاردىڭ كوبi ساياساتتان قاشىپ ءجۇر.

- پارتيانىڭ اتىن نەگە «ۇيعىرستان» دەپ اتادىڭىز؟

- ساياساتتا وبەكتيۆتiك رەاليزم بولۋى كەرەك. ماسەلەن، بۇگiندە قازاقستان، قىرعىزستان بار. نە جوق؟ ۇيعىرستان جوق. ال ۇيعىرستان دەگەنiمiز نە؟ تەرريتورياسى 1, 7 ميلليون شارشى كيلومەتر شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق ايماعى. مiنە، ءدال وسى جەر - ۇيعىرستاننىڭ جەرi. ىستامبۇلدا ايتادى. ۇيعىرستان ەمەس شىعىس تۇركiستان دەپ اتاۋ كەرەك دەپ. بiراق شىعىس تۇركiستان تاريحتا قالدى. بۇگiن كiم بار؟ قازاقستان بار. بارلىعى - ستان.

- بiراق نەگە تاۋەلسiز قازاقستاندا «ۇيعىرستاندى» قۇرۋدى ماقۇل كوردiڭiز؟

- بۇعان قازاقستاننىڭ ەش قاتىسى جوق. قىتايعا قاراتىلعان اڭگiمە. ونىڭ ۇستiنە، پارتيانىڭ اتى بولۋى كەرەك. قاجەتتi زاڭنىڭ ءبارiن قارادىم. ماسەلەن، «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭدى. بۇل اتاۋعا ەش قارسىلىق جوق وندا. بiراق پارتيا مۇشەلە­رiنiڭ سانى از بولدى. تiر­كەي­مiز دەپ جۇرگەندە قاتارىمىز ەكi مىڭعا جەتتi. كەيiننەن قارسى ماقالالار شىعىپ، مەنi سوتتاعان سوڭ، ادام سانى سيرەدi. پارتيا تiركەلۋگە ۇلگەرمەدi.

- «مەملەكەت - قازاقتiكi, جەر - ۇيعىردiكi» دەگەن ءسوز تiركەسiن قۇلاعىڭىز شالدى ما؟

- بۇل دۇرىس ەمەس، ارينە. مەملەكەت تە، جەر دە - قازاقتiكi. بۇعان تالاسۋعا ۇيعىردىڭ ەشقانداي قۇقى­عى جوق. جالپى، بۇل ءسوز تiركەسiن گازەتتەن وقىدىم. باسى iستەيتiن ۇيعىر مۇندايدى ايتپايدى. ويتكەنi بiزدiڭ ءوز جەرiمiز بار. 1,7 ميلليون شارشى كيلومەتر. قىتايدىڭ ءوزi اۆتونوم دەپ كەسiپ بەرگەن كەزiندە. قازiر بiز قىتاي ۇلتىنا ەمەس، بيلiگiنە قارسىمىز. ال قازاقستاندا ۇيعىر تiلiندە ەشقانداي ساياسي گازەت جوق. بiزدiڭ ساياسي ءسوز سويلەيتiن مiنبەرiمiز دە جوق.

- دەگەنمەن، «كەزiندە ۇيعىر سەپاراتيزمi كۇننەن-كۇنگە اسقىنداپ بارادى. ولار قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق ايماعىندا تاۋەلسiز ۇيعىرستاندى قۇرۋدى ماقسات ەتۋدە. كەلەشەكتە بۇل مەملەكەتتiڭ ايماعىنا الماتى وبلىسىنداعى شەلەك اۋدانى مەن قىرعىزستاننىڭ شىعىس اۋداندارىن قوسپاق»، - دەگەن قاۋەسەت تارادى. تiپتi قازاقستاندىق ۇيعىرلاردىڭ كەيبiرiنiڭ قولىندا، ۇيالى تەلەفونىندا ارنايى كارتا بار ەكەنiن، وندا تەرريتورياسى بولiنبەيتiن قازاقستاننىڭ جەرi دە كiرگەنiن كوردiك. ايتىڭىزشى، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiنە تiكەلەي قاتىستى مۇنداي ارەكەتتi قالاي ءتۇسiنۋiمiز كەرەك؟

- مۇنداي ماقسات جوق. ماسەلەن، ۇيعىر ۇلتىنا ۋاكiلدiك بiردەن-بiر ۇيىم بار. ول - دۇنيەجۇزiلiك ۇيعىر قۇرىلتايى. وندا مۇنداي ماسەلە كوتەرiلگەن ەمەس. ۇيعىرلارعا جەر ماسەلەسi كەرەك تە ەمەس. ءوز جەرi بار. سiز ايتقان كارتا جوق. كەرi­سiنشە، 1975 جىلدارى قىتاي كارتا شىعاردى. كەڭەس وداعىنىڭ 1,5 ميلليون شارشى كيلومەتر جەرi قىتايدiكi دەپ. ونىڭ iشiندە قازاقتىڭ دا جەرi بار. وسى كارتا قىتايدا بۇگiنگە دەيiن ساقتاۋلى. ءدال قازiر قىتايدا ۇيعىر كارتاسىن شىعارماق بىلاي تۇرسىن، ءوز وقۋلىعىن ءوزi جازبايدى. وقۋلىقتىڭ ءبارi قىتايشادان ۇيعىرشاعا اۋدارىلادى. ۇلتتىق بiلiم دەگەن مۇلدە جوق. ونداعى قازاقتىڭ دا كۇيi - وسى.

«قازاقستاندا 130 ۇلت ەمەس، 10 شاقتى ۇلت بار»

- تاسقاراسۋ اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ەرمەك كەرiمقۇلوۆ بىلاي دەگەن-دi: «ماسەلەن، مالوۆودنىيدى الىپ قاراڭىز. شەشەن مەن قازاق جiگiت­تەرi توبەلەستi. شەشەنi كiنالi بولسا دا، قازاعىم سوتتالدى. شەلەكتi الىڭىز. ۇيعىر مەن قازاق جاستارى قاقتىعىستى. قازاعى سوتتالدى. ۇيعىردىڭ بiرەۋi دە iستi بولعان جوق. مالىبايدى الىپ قاراڭىز. وندا دا قازاقتىڭ بالاسى سوتتالدى. پرەزيدەنتتiڭ سايا­ساتىندا 130 ۇلت بار. سول ساياسات قازاقتى باسقا ۇلتتىڭ اياعىنىڭ استىنا جىعىپ بەرۋدە». بۇل پiكiرمەن كەلiسەسiز بە؟

- بiلۋiمشە، ۇيعىر جiگiتتەرi دە سوتتالدى سوندا. كوپ ۇلتتى مەملە­كەتپiز. پرەزيدەنتتiڭ ساياساتى مىقتى. بەلگiلi دارەجەدە تارازىنى تەڭ ۇستايدى. قۇقىق قورعاۋ ورىندارى دا زاڭعا سۇيەنەدi. قايتالاپ ايتامىن، بولعان جانە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ارتىندا قىتاي تۇر. مولوۆودنىيداعى انىق. تاسقاراسۋدى دا تەكسەرسە شىعادى. كiم ۇيىمداستىرعان، قايدان كەلگەن تۋ ەكەنi انىقتالادى.

«قازاقتى باسقا ۇلتتىڭ اياعى­نىڭ استىنا جىعىپ بەرۋدە» دەگەن ءجون ەمەس. ماسەلەن، قازاقستاندا بيلiكتiڭ 90 پايىزى قازاقتىڭ قولىندا.

قازاق پەن ۇيعىر دوستىعىن قولدايمىن. سوڭعى ەكi ايدىڭ iشiندە 3 ارالاس تويدا بولدىم. ەكەۋiندە قا­زاقتىڭ جiگiتتەرi ۇيعىردىڭ قىزىن الدى. باسقالارعا قاراعاندا، قازاق پەن ۇيعىردىڭ سالت-ءداستۇرi, مەنتا­ليتەتi ۇقساس نەگiزi.

- ۇيعىر ۇلتىنىڭ جاناشىرى رەتiندە ارالاس نەكەگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟ ارالاس نەكە ۇلتتىق بولمىسقا كەرi اسەرiن تيگiزبەي مە؟

- شىعۋ تەگiمiز، دiنiمiز بiر. ەگەر دiنi باسقا بولسا قارسى بولاتىن ەدiم. ماسەلەن، ورىسپەن وتاۋ قۇرسا. قىزىم قازاققا تۇرمىسقا شىقتى. قۇدام كەيبiر ۇيعىرلاردان ون ەسە ارتىق.

- الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانىنىڭ اكiمi كويۋمچان وماروۆ اكiم ەمەس، ازامات رەتiندە اۋدان اتىن وزگەرتۋ جونiندە ءوز پiكiرiن بىلاي دەپ ايتقان-دى: «مەنiڭشە، ۇلتتىڭ اتىن اۋدانعا بەرۋدiڭ كەرەگi جوق. اۋدان بولسىن، ەلدiمەكەن بولسىن. اتاۋدى ۇلتقا تiرەۋدiڭ قاجەتi جوق. باسقا تاريحي نەمەسە جەر، تابيعات اتاۋىن العان ءجون. قازاقستاندا 130 ۇلت بار. ارقايسىسى بiر اۋداننىڭ، نە اۋىلدىڭ اتىن السا، كورپەنi ءار جاقتان تارتقانداي بولادى». سiزدiڭشە، ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتۋ دۇرىس پا، بۇرىس پا؟

- پرينتسيپتiك جاقتان دۇرىس. بiراق باسقا جاعى دا بار. اۋدان 1939 جىلى ۇيعىر دەپ اتالدى. بۇل - تاريحي شىندىق. سوڭعى 70 جىلدىڭ iشiندە ۇيعىرلاردا «بiزدiڭ اۋدان» دەگەن تۇسiنiك قالىپتاستى. ال ونى بiردەن اۋىستىرسا، تارتىپ الدى دەگەن پiكiر پايدا بولادى. ەكiنشiدەن، ەكونوميكالىق شىعىن. ەستۋiمشە، بiر اۋداننىڭ اتىن وزگەرتۋ ءۇشiن 10 ميلليوننان استام قارجى كەرەك. وسى ەكi سەبەپتi ويلاساق، اۋداندى اۋىستىرماعان ءجون. ونىڭ ۇستiنە، ماسەلەن، بۇگiن پەتروپاۆلدىڭ اتاۋى وزگەرسە بۇل قازاققا نە بەرەدi? ەگەر بۇل ماسەلە 20 جىلدان كەيiن كوتەرiلسە، ەشكiم ءلام-ميم دەمەيدi. سوندىقتان بiر كۇندە ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتۋگە قارسىمىن. بiراق، تۇبiندە وزگەرۋiنە داۋىم جوق.

وماروۆ دۇرىس ايتقان. اتاۋدى ۇلتقا تiرەۋدiڭ قاجەتi جوق. كوپۇلت دەگەن سوزگە انىقتاما كiرگiزەيiك. نەگiزi, قازاقستاندا 10 شاقتى ۇلت بار. ماسەلەن، اۋعانستاننان اۋعاندار قاشىپ كەلدi. بiر ۇلت دەپ قوسىپ قويدىق. سول ون ۇلتقا دا اۋدان اتىن بەرۋگە بولمايدى. دەسە دە، ءدال قازiر قالا، اۋدان اتىن اۋىستىرۋ قيىن. ويتكەنi مەملەكەت ەندi اياعىنان تۇرىپ جاتىر. ۇيعىر اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى كوشەگە شىقپاۋى مۇمكiن، ال پەتروپاۆلدا ورىستار كوتەرiلۋi ابدەن مۇمكiن. مۇنىڭ كەرەگi بار ما؟ جوق.

نەگiزi, دۇنيەجۇزi بويىنشا ۇلت ماسەلەسi - وتە نازiك ماسەلە. ماسەلەن، قىرعىز بەن وزبەك ۇلتى قانداي تاتۋ ەدi? بۇگiندە نە بولدى؟ ەستۋiم­شە، ءجۇز مىڭداعان وزبەك اۋا كو­شiپ­تi. بارلىق ماسەلە تۇسiنبەستiك­تەن بولىپ تۇر.

- تۇسiنiستiكتi قازاقتار باسقالاردان كۇتەدi. «ورىستار پەتروپاۆلدى، ۇيعىرلار ۇيعىر اۋدانىن وزگەرتۋ كەرەك. بiز مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتتىڭ زاڭدى تالابىنىڭ ورىندالۋىنا كەدەرگi كەلتiرمەيiك» دەسiنشi. قازاقتىڭ ەندi بۇرىنعىداي جالتاقتاي بەرگiسi كەلمەيتiنiن تۇسiنبەۋ - اعاتتىق. ال اعاتتىق - ارانداتۋدان دا قاۋiپتi. اشىق اڭگiمەڭiزگە راقمەت.

اڭگiمەلەسكەن -  ديلارا يسا

«جاس الاش» گازەتى