Ескі шумер, үндіеуропа, алтай тілдерінде  тәңір деген сөз «аспан, аспан денесі» деген мағына берген (1.Пенсильванский словарь шумерского языка. Қараңыз:http: // psd.museum. upenn 2. Dolgopolski, Aron. Nostratic Dictionary. Long-range etymologies, Nostratic etymology. Қараңыз: http://starling.rinet.ru 3.Старостин С. А. Алтайская проблема и происхождение японского языка. Москва, 1991. Қараңыз: http://starling.rinet.ru // Бәрі осында: 4.Азат Абдысадыр уулу «Теңир» (лингвистическо-исторический анализ лексемы), «АКИ pess»  порталы,  2.05.2014).

 «Тәңір» сөзін бейнелейтін  «Diĝir (dingir)» деген пиктограмма  б.з.д 3000-2500  жж. кезеңдердегі сына жазуларында жиі ұшырасқан (Пенсильванский словарь шумерского языка).  (1суретті қара).

1 сурет. Пиктограмма «Diĝir» (б.э.д. 3000-2500 жж.)

Азат Абдысадырұлының айтуынша  V-X ғасырларда  ескі қырғыз жазуларында да  «Тәңір» сөзі «аспан, аспанға тән (небесный)» мағыналарын берген. Оған дәлел Тува республикасында табылған Демир-Суг жазба ескерткішіндегі мына сөздер:

Транслитерация: emzis:ynük:edrŋtkök

Транскрипция: KÖK TeŊiRiDE : KÜN aY : eSIZiME

Аударма: В небе солнце и луна (остались) без хозяина!

Аспанда ай мен күн қараусыз қалды! (қазақша аударма: А.Қ.) (Қараңыз:5. http://irq.kaznpu.kz // Азат Абдысадыр уулу )

Автор Абдысадырұлы «кейінірек Махмұд Қашқаридің «Диуани луғат ат-Турк» сөздігінде  «Тәңір»  сөзі ﻲﺮﻜﻨﺗ – «Тангри» формасында келеді, Қашқари оны «Аллах» деп аударған» дейді. Оған дәлел ретінде мына бәйітті келтіреді:

Түн күн табун тангрике боймагыл,

                           Коркуб аңар айману ойнамагыл.   

Днем и ночью молись Аллаху Всевышнему, не будь заносчивым,

Будь робок и боязлив перед Ним, не играй (перед Ним).

(Жолма-жол аударма: А.Абдысадырұлыніңкі)

А.Абдысадырұлы М.Қашқаридің тағы былай дегенін келтіреді: «Құдай ұрған кәпірлер аспанды «Тәңрі» дейді. Ол көздеріне зор, үлкен көрінген нәрсенің бәрін мәселен, биік тау, биік ағаштарды да «Тәңрі» дейді. Өйткені, сондай нәрселерге табынады. Олардың білімдар адамды Тәңіркен атайтындары да содан шыққан. Олардың қателіктерінен Тәңірдің өзі сақтасын» (Қазақша вариантын келтірген, біз – А.Қ) (6. Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. Үш томдық, Үшінші том, Халықаралық «Жәдігер» қоры, Алматы қаласы, «ХАНТ», 1998, 505 б). Зерттеуші  Х ғасырдан бастап  «Тәңір» сөзінің  семантикасы түрік жерінде Исламның орнығуына байланысты  «Аллах»  мағынасын беретін «Тәңір» сөзіне ауысқан дейді. «Тәңір» сөзі осы кезде «Құдай», «Жаратқан», «Еге» сөздерімен қатар пайдаланылған.

Яғни, Демир-Суг жазба ескерткіші мен  Қашқари сөздігіндегі Тәңір сөздерінің аспан мен жердей айырмашылықтары бар деген сөз. Екеуін шатастыруға болмайды. Бұл туралы  Ш.Уәлиханов былай деген: «...основания шаманской веры были были поколеблены магометанским единобожием. Небо слилось с идеей Аллаха... Небо – тэнгри хотя впоследствии и олицетворялось, но никогда не было Богом» (7.Чокан Валиханов. Следы шаманства у киргизов // Избранные пройзведения. Москва, 1986, с.298, 301).

Қашқари мен Шоқан сияқты Абай да қазақтың көптәңіршілдіктен біртәңіршілдікке қалай өткенін былай айтады: «Сол уақыттарда арабтан бұл Орта Азияға дін Исламды үйретушілер көп әскермен келіп, халықты жаңа дінге қаратып жүргендерінде Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты Исламға көндіргенде, бұлар да «мұсылман болдық» депті. Сөйтсе де, бұрыннан бақсы-балгерге иланып, отқа-шыраққа табынатын әдеттерімен Исламға тез түсініп кете алмапты. Ол кезде шала-пұла хат таныған кісісі болса – «абыз» дейді екен. Ол «абыз» демек әуелде шаман дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен. Дүниеде не нәрсенің себебіне көзі жетпесе, сол нәрсені құдай қылып тұр деп, дін тұтынатұғын әдеттерінің сарқынын біз де кей жерде көргеніміз бар: келін түскенде үлкен үйдің отына май құйып, «От ана, май ана, жарылқа!» дегізіп, бас ұрғызған секілді, «өлген аруаққа арнадық» деп шырақ жаққан секілді, жазғытұрым, әуел бұлт күркірегенде, қатындар көмішімен үйдің сыртынан ұрып, «Сүт көп, көмір аз» деген секілді. Бұған ұқсаған көп еді, Құдайға шүкір, бұл күнде жоғалып бара жатқанға құсайды» (8.Абай Құнанбаев. Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы //Шығармаларының бір томдық толық жинағы. Редакциясын басқараған Әбіш Жиреншин, Алматы, 1961, 491-492 б).

Генерал-губернатор Н.И. Гродековтың кітабында да осы айтылып жатқан нәрсеге қатысты жер бар: «Въ прежнее время невъеста при входъ в юрту, бросала сало въ горъвшій по срединъ огонъ, со словами: «огонь – мать, сало – мать, благослави» (от ана май ана джарылка). «Этот обычай быль при Чингизханъ, когда не знали книг. Это дурной обычай», говорит бій» (9.Н.И.Гродековъ. Киргизы и каракиргизы Сыръ-Даринской области. Томъ первый. Типо-Литографія С.И.Лахтина, 1889, с.65).

Абдысадырұлы  әуелгі өз мағынасын жоғалтқан  Тәңір сөзін осы кезде зороастризм дініндегі  көк  құдайы «Асман» ауыстырған дейді.

Парсының асман сөзі  түрікше – көк, орысша – небо мағынасын береді.

Зерттеуші тағы былай дейді: «Как показывает лингвистическо-исторический анализ лексемы «Теңир», признание лексемы «Тең» с семантикой «равный, ровня» в качестве этимологической базы лексемы «Теңир» является ошибочной. Согласно этимологическим исследованиям, лексема «Тең» является заимствованной лексемой из китайского языка. А.фон Габэн, К.Менгес, Г.Дёрфер, М.Рэсэнен выдвигают для этимологической базы лексемы «Тең» китайскую форму 整 – современное чтение [zhěng], чтение в чжоускую эпоху (с 1045 до н. э. по 221 до н. э.) – [teŋ]  (10.Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские основы на буквы «В», «Г» и «Д». М., 1980. С. 191).

Ал, Сәбит Мұқанов болса: «Жер шарының қай түкпіріндегі адамдар болсын дамудың осы төменгі сатысында аспанды, күнді, айды, жұлдыздарды тәңірі көріп сиынбағаны жоқ. «Тәңірі» дегеннің өзі ескі қанжұт тілінде «аспан» деген мағына береді. Аспанның түсі көгілдір болғандықтан қазақтар оны «көк» деп атады, «көк соққыр» деген қарғыс күні бүгінге дейін сол ұғымнан келе жатыр»  дейді (11. С.Мұқанов. Халық  мұрасы. Алматы, Қазақстан, 1974, 33 б).

Бұл жерде Сәбит пен Севортянның пікірі екіге жарылып тұр.

М.Мұқанов: «Сол сияқты аспан әлемін «тәңіріге» санаған қазақ, Күнді, Айды, кейбір жұлдыздарды мифке айналдырған.

Мысалы, Күн – қазақта қасиетті зат. Бұлттың күркіреуін қазақ «күн күркірейді» деп, оны күн тәңірінің даусына балаған.  «Күн астында Күнсұлу» ертегісіне қарағанда, күннің де босатпайтын қызы бар. «Ай астында Айсұлу» да сондай. Шығыс елдерінде, оның ішінде, араб пен түркілерде, ай қызының аты Зуһра. Ол, Жер қорлығын көріп, айға қашқан қыз. «Үркер» аталатын шоғыр жұлдыздың қызын, «Жеті қарақшы» аталатын жұлдыздар қоршай аңдып, олардан қашқан Үркер аспан бойында жылжып қашып жүреді-мыс. «Шолпан» да қыз. Ол да қашып жүріп, жылына бір рет айдың бауырына паналайды. Мұны қазақтар «Шолпанның айға тоғысуы» дейді. Шолпанның сенімді сақ күзетшісі – «Темір қазық». Ол бір орыннан жылжымайтын жұлдыз. Түнде жолаушылаған немесе көшкен қазақтар, жүрер жолын, уақытын Темір қазыққа қарап немесе Үркерге қарап айырады.

...Әрине, мұндай түсініктердің бәрі көне замандардағы алғашқы адамдардың өздерінің айналасын  қоршаған табиғаттың бәрін де «жанды» деп санауынан туған қиял екені мәлім.

...Осындай түсініктерді ғылым тілінде «анимизм» деп атайды. «Анима» латын сөзі, ол «рух», «жан» деген ұғым береді» (Сонда, 39-40 б).

Шоқан айтады: «Н е б о – это высочайшее божество в шаманстве. Кок-тэнгри – Синее небо. У киргизов первое прилагательное  (кок) означает видимое, предметное,  а существительное  (тэнгри) обращено в синоним...  (Аллаха) и  кудая (худа). Впрочем, в отдаленных краях степей, например в Дикокаменной орде, еще живет выражение к у к э-т я н г р и  в виде набожного восклицания или призывания. Слово т э н г р и  еще при Чингис-хане магометане переводили словом  алла, а европейцы – словом  dues так оно было в шаманстве близко к идее всемогущего существа, а в Малой Бухарии и теперь китайское т я н ь переводят  персидски словом  х у д а – бог.

Небо было свободно в своих поступках, оно награждало и карало. От его воли зависело благополучие  людей  и народов. Выражения «тэнгри-джарылкасын» (джарылкамак) –  да наградит тебя небо, «кок суккан» (проклятый небом) и  «кук суккыр» (пусть небо покарает) показывают их шаманское происхождение. Джарылкамак имеет очевидное сходство с джарлык (монгольское дзарлик) – изьявление воли и с монгольским дзаяга – воля неба, судьба»  (Ч.Валиханов, с.306-307).

Анимизм  – рұхқа құлдық ұру діні.  Яғни, дүниені әртүрлі әруақ билейді деген сенім. Бұл сенім бойынша –  адам, тау-тас, өзен, көл, бұлақ, жан-жануар, құс, ай, күн, жұлдыз, аспан, ағаш, өсімдік т.б. соғұрлы барлық нәрсенің өз әруағы болады деп сенеді. Адамдар әруақтарға неге құлдық ұрған?  Себебі, әруақтар өздерінше тірі адамдарға пайда, зиян тигізе алады деп сенген. Мысалы: «Аруақтың мәңгілігіне сенген түрік қағанаты кезінде Өтүген жері «Бұдұн Инли», яғни «халықтың қорғаушы  аруағы» деген атпен аталатұғын» (12.М.Бұлұтай. Ата-баба діні? Түркілер неге мұсылман болды?  Алматы, Білім, 2000, 100 б). «Тоба дәулетін құлатқан Жуан-Жуандар (ауарлар) туралы қытай деректерінде олардың беті-қолдарын жумайтыны, киімдерінің өте лас екені, үйткені, олардың суға табынатыны жазылған» (13.Таnyu,. Hikmet Turklerin Dini Tarihcesi, Istanbul-1998, 21-бет // Сонда, 102 б). «Көптәңірлі халықтардың барлығында дерліктей тау культі нанымы бар. Мәселен бұтқақұл мұңғұлдар Бурқан Қалдын тауына сиынатығұн. Бұрқан мұңғұлша Бұдда деген сөз. Қазіргі мұңғұл тілінде тәңір, құдай деген мағнада да қолданылады. Демек, Бұрқан Қалдын тәңірдің тауы деген сөз боп шыға келеді (14. Лувсанданзан, Алтын Шежіре, Өнер, Алматы, 1998, 15-б // Сонда, 102 б).

Атақты Аристотель бастаған философтар да  бәрі шетінен әруақшыл болған. Оларда «Мировая душа» (Әлемдік рух, әлемдік әруақ) деген түсінік бар. Гилозоизм деген философия табиғаттың жаны бар дейді. Натурфилософияның көсемі Фалес магниттің де  жаны (әруағы) бар, өйткені  ол темірді өзіне тартады деген. Жалпы, фетишизм (пұтқақұлдық), натуризм (табиғатқа табыну), тотемизм (жаңағы гилозоизм) – бәрінің түбі бір – әруаққа сыйынудан шығып жатқан нәрселер.  (Тіпті, аспаннан кітап түскен христиандық діннің өзі Әке, Ұл, Қасиетті рух деген үш тәңірлік сенімге айналып,  бұ дінге де әруақ түсінігі араласып отыр).

Түріктердің діні туралы Л.Н.Гумилев: «Вэйшу» отмечает следующие обряды тюркютской религии:  «1) Вход в ставку  (хана) с востока  из благовения к стране солнечного восхождения; «2) ежегодно со всеми вельможами приносит жертву в пещере предков; 3) в средней декаде пятой луны собирает прочих и при реке приносит жертву духу неба; 4) в 500 ли от Дугинь на западе есть высокая гора, на вершине которой нет ни деревьев, ни растений, называется она Бодын-инли, что в переводе значит: дух покровитель страны» деген дерек келтіреді (15.Бичурин Н.Я.  (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, М.-Л., 1950, т1. с.230-231. Juliеn S. Documents… Vol.3. P.335 // Гумилев Л.Н. Древние тюрки, М., Товарищество «Калашников-Комаров и К˚», 1993, с.75).

Қытай жазбаларындағы деректер Төныкөк  жазуындағы деректерге қарама-қайшы емес. «Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер-су  Жеңіс берген екен» дейді онда. Осы үшеуі түріктерде көп айтылатын құдай-әруақтар (яки тәңірлер). Яғни, үштік құдай, «троица» деуге де болады.

Осындағы Ұмай –  ежелгі түріктердің басты құдайларының бірі. Ол ұлы құдай Тәңірдің (аспанның) (жер кейпіндегі) жұбайы.  Осы екі құдайдың жұптасуынан жердегі тіршілік пайда болған-мыс. Бірақ Ұмай кейін тансформацияға ұшырап, босанатын әйелдердің жебеуші жәрдемшісіне айналған (16. Е.Д.Турсунов. Мифологические и религиозные представления в народном миропонимании // Древнетюрксий фольклор:истоки и становление. Алматы, Дайк-Пресс, 2001, с. 23).

Мысалы, М.Қашқари: «Умайқа табынса, оғул болур. Ұмайға табынса, ұлды болар. (Ұмай – жас нәрестенің өмірге келердегі жолдасы). Кім де кім буаз қатынның босануына көмектесіп, қызмет етсе, ол да ұлды болады. Қатындар оны жақсылыққа жориды» дейді (17.М.Қашқари. Түбі бір түркі тілі. Алматы, Ана-тілі, 1993, 40 б).

Қазақтардың жаңа түскен келінге үйге кірерде отқа май құйғызып: «От ана, Май ана жарылқа!» деп айтқызып жүргеніндегі Май ана осы –   Ұмай.

Ұмайдың тағы қалай құбылғанын Е.Тұрсынов былай деп келтіреді: «...один из мифологических мотивов, связанный с именем Умай, транформировался в легенду о чудесной птице Хумай, из яиц которой вылупляется необыкновенные гончие псы (Құмайдың күшігі)» (Турсунов, с.24)

С.Мұқанов бұл жайында былай дейді: «Жақсы иттер туралы қазақта ертегі, аңыздар көп. Қазақтың ұғымында ең жақсы ит – құмай. Халық аңызында оны иттен емес, «ат-ала-қаз» дейтін қара-ала құстың жұмыртқасынан шығыпты-мыс, дейді. Ол құс қасқыр мен аюдың ескі апандарын немесе таудың үңгірлерін мекендейді. Жұмыртқаларын да сонда салады-мыс және көп емес, екеу-ақ. Соның біреуінен күшік шығады екен. Қайсысынан шығарын білсе, енесі оны уыз күйінде жарып тастайды. Егер жара алмаса, қабыршақтан шыққан күшік көзін аша салысымен-ақ аңға ұмтылады. Әрі жүйрік, әрі күшті болғандықтан арыстан, жолбарыстан бастап алмайтын аңы қалмайды-мыс. Осындай аңыз, ертегі түрінде қиялдан туған «иттің» атын «Құмай» деп атайды (Мұқанов, 88б).

Қазақтың «Аспанда –  Құдай, жерде –  Құмай» деген ескі бір сөзі де тамырын осы аңыздан таратып тұр.

«Түрік тайпаларының әрқайсысының әр алуан тәңірлері бартұғын. Ибн Фадланның айтуына қарағанда башқорттардың 12 тәңірі болған. Олар: қыс, жаз, жауын, жел, ағаш, адам, хайуан, су, түн, күндіз, өлім және өмір тәңірлері деп аталған. Осылардың ішінен үшеуі: көк, жер-су және жерасты тәңірі барлығында да кезігуші еді. Тәңірлердің саны мен олардың есімі қауымнан қауымға ауысып тұрған. Мәселен, Байқал жағалауындағы бұряттардың 99 тәңірі бар екен (18.Гумилев, Л.Н. Древние тюрки, Москва, 1993, 81-бет// М.Бұлұтай, 109 б). Алтайлықтар тәңір Үлгеннің  7 немесе 9 ұлы және 9 қызы бар деп сенеді. Радловтың (1837-1918) айтуынша лебед түркілері Үлгеннің  4 ұлы бар деп сенеді. Көптәңірлі түркілерде күн ұрғашы, ай еркек жынысты боп саналған. Шаман йақұттар айдың тұтылуын, айдың кішіреюі деп қабылдаған; үйткені, олардың әфсаналарында аюлар мен қасқырлар айды жеп тауысады деп айтылады. Алтайлық шамандар айдың тұтылуын Елбеген деп аталған құбыжық айды жеген соң болатұғын қорқыныш құбылыс дейді. Сондықтан, шамандар ай тұтылғанда аспанға тас атып, қаңылтыр қағып, айды жеп жатқан құбыжықтарды үркітуге тырысады» (Сонда, 109 б).

Елбеген құбыжық менің есіме әжемнің маған бала күнгі айтқан бір әңгімесін түсіріп отыр. Ол кісі айтушы еді «айда А р с а л а ң  тентек» отырады,  өмірі ауқатқа тоймаған, сол айды жеп тауысады» деп. Мифтің жаны сонша сірі болатынын-ай, сонау Алтай шамандары айтқан әңгіменің Қазығұрт төңірегіндегі біздің ауылда жүргенін қарасаңызшы!

Жоғарыда айтылған үш құдайдың біреуі «Жер-су»  (Иер-суб) туралы Л.Гумилев былай дейді: «...необходимо коснуться культа земных божеств – тосей,  «хозяев природы» – «Алтаев» у коренных алтайцев и «Йер-су» – у пришлых ыркытов  и сойонов (19.Токарев С.А. Пережетки родового культа у алтайцев //Труды Института этнографии АН СССР . М.,1947.Т.1. с.158. Современные алтайские   делят духов на два разряда: тос-духа извечного-существования и яадан (букв. нечто созданное) – души умерших. Религиозное почитание воздается лишь тосям, покойник считается чертом, а разве можно поклоняться черту? (Алтаец Кулязин)// Древние тюрки, с.79».

«Йер-су (бкв. «земля-вода») числится в разряде земных тосей и находит анологию в культе «хозяев» земли, воды, растительности и т.п. У нганасанов хозяин земли Фаннида – злой недоброжелатель, обитающий под дерном и с раскрытой пастью ожидающий умерших людей. Ему приносять в жертву черного оленя (20.Попов А.А.Тавгийцы. М.-Л.,1936,с.51). Йер-су также жестокое божество. В жертву ему приносят серую или рыжую лошадь» (Древние тюрки, с.78-79).

Осындай «Жер-су» сияқты неше  түрлі әруақ құдайлар (яки құдайшықтар)  қазақ халқында да көп болған. Әлі күнге бар. «Киргизы приписывают особенную силу  к и е некоторым стихиям, например огню (который был божеством), некоторым животным, птицам и разным предметам, полезным в их кочевом быту, и воздают им известного рода почет, думая, что исполнение этих почетных обрядов утверждает за ними богатство и счастье – к у т (это слово заключает в себе идею счастья, соединенного с богатством), а неисполнение – бедность и какое-нибудь зло. Предметы, имеющие такую силу к и е, называются к и е л и, а карательная сила – к е с р» (Ч.Валиханов, с.312). Тағы:«Қазақ мифологиясында ертеден келе жатқан нанымдардың белгілері сақталған. Олар: табиғат күштерінің, жаратылыс құбылыстарының жаны бар, олардың бәрі басқаратын иесі бар деп білген. Оларды «киелер» мен «кесірлер» деп екі топқа бөледі. «Киелер» адамдар мен жан-жануарларға жақсылық істейді, «кесірлер» ауру-індет, жұт-апат, пәле-қаза таратып, қаскөйлік істейді, киелер мен кесірлер үнемі күресіп отырады деп білді. Қазақтардың ескілікті нанымында төрт түлік малдың иелері – киелері бар делінеді. Мысалы: қой киесі – Шопаната, жылқы киесі – Қамбарата, түйенің киесі – Ойсылқара, сиырдың киесі – Зеңгі баба, ешкінің киесі – Шекшек ата, егіншіліктің киесі – Диқан баба, т.б. Бұлардың бәрі қолдаушы киелер. Ал төрт түлік малға апат әкеліп, оларды қырғынға ұшырататын  топалаң, қарасан, шелек, мәлік, кемелік, т.б. ауру-індеттер мен жұт апаттары – қаскөйлік істейтін кесірлер. Бұл кие мен кесірлер үнемі күресіп отырады деп таныған. Бұл киелерді шамдандыруға болмайды, шамдандырған адам оның кәріне жолығады. Малды мәпелеп күтпесе, орынсыз жәбірлеп қинаса «мал төркініне жаман болады» деседі»  (21.Қазақтың көне тарихы. Алматы, Жалын, 1993, 373 б).

Тағы бір ескеретін жайт жоғарыда біз Гумилевтің «Вэйшу» деген ескі Қытай жылнамаларынан түріктердің діні туралы келтірген дерегін пайдалансақ, қытайдың «Суйшу» деген жылнамасынан (VІІІ ғ.)  ол тағы ежелгі түріктердің діні туралы: «Почитают чертей и духов и верят колдунам» деген дерек айтады ( Гумилев Л.Н., с.75). Бұған таң қалуға болмайды. Өйткені әруақ жүрген жерде сиқыр жүреді. Неге? Өйткені, әруаққа сыйынған халық  сиқырға жүгінбей тұра алмайды. Себебі, олардың адамның шамасы жетпейтін істерді сиқырдың күшімен шешкісі келген.  Пал ашу, үкінің қауырсынын тағу, түрлі тұмарлар жасау, ағаштарға жалбыратып мата байлау, қойдың кәрі жілігін босағаға ілу сияқты («По повьерю киргизов, локтевая кость в виде человека стережеть скот от воров и глазам воров представляется в виде человека ( Ч.Валиханов, с.331) т.б.  нәрселер осы сенімдерден шығып жатыр.  «Абульгазы говорит, что турки (тюрки) имели камень, называемый яда или джада, посредством которого могли пройзводит дождь, гром и молнию... Киргизы всякое чародейство и колдовство называют джаду... К джаду прибегали обыкновенно ревнивые  жены, и мы знаем по преданию, много киргизов, умерших якобы от джаду. Чтобы обворожить, заставить кого-нибудь любить себя, или, как говорят киргизы, «вскружить голову», прибегают к разным заговорам... Большей частью заговоры делают на сахаре или изюме, который потом дают кому надо. Чародейство, колдовство у киргизов носит разные названия: во-первых, арбау...

Киргизы употребляют еще персидское слово   с и х р   и  от него  с и х р ч и – колдовство (колдун)» (Ч.Валиханов, с.308).

Әруаққа табынған анимистік түсініктегі қоғамда ең жарамды жандар (востребованный)  – әр түрлі бақсы-балгер, сиқыршы, жәдігөйлер деуге болады. т.б. Олар сол қоғамдағы силы, игі жақсылар мен көсемдер қатарында  орын алатыны ақиқат.

Біздің мақаламызға қатысты  ақын Олжас Сүлейменовтың  әйгілі «АЗиЯ» атты кітабында «Тенгрианство»  атты бір тарауша бар.  Онда ол былай дейді: «Есть день, который  должен быть отмечен на календаре тюркологии красным числом, – 25 ноября.

Первым в мире узнал, что у кочевых тюрков была своя письменность, датский рунолог Вильгельм Томсен. 25 нября 1893 года ему удалось выделить из текстов орхонских надписей первое слово – тенгри. Этом словом открылась новая глава история азиатских скифов. Этим волшебным словом  для меня открылась еще одна глава, повествующая о шумере-тюркских контактах.

...О новейших религиях написаны библиотеки. Иудаизм, христианство, буддизм, мусульманство – стали осознанными понятиями даже для тех, кто при чтении газетных шапок шевелит губами. Двухтысячелетие убедило нас в том, что все веры, предшествовавшие последним, – суть язычество и суеверие, умственные извращения далеких предков.

Термин «тенгрианство» не появлялся до сих пор в научной литературе.

Самая древняя религия на планете, оформившаяся как философское учение уже в 4 тысячелетии до рождения христианского бога, ставшая матерью семитских и индоиранских религий, заметно повлиявшая на древнеегипетские культы, – тенгрианство уже давно ждет своих исследователей. Оно заготовило ответы и для теологов, и для атеистов из общества  «Знание». Насколько бы легче было  разбираться археологам в черепках, если бы в библиотеках выдавали обширную материалам и мыслям книгу «Тенгрианство» (22.О.Сулейменов. Тенгрианство//АЗиЯ, Алма-Ата, Жалын, с.567).

О.Сүлейменовтің кейбір пікірлерін құптай  отырып, оның «О новейших религиях» және «самая древняя религия на планете» деген жерлеріне келісе алмаймыз. Өйткені, ақиқатында әлемдегі ең ескі дін ол «тенгрианство» емес, Ислам (һәм жаңа дін де сол). Одан кейін, «тенгрианство» (тәңіршілдік) деген дін емес. Өйткені:«Кейбіреулердің «тәңір діні» (орысша тенгрианство дегеннен алса керек) деп айтып жүргені дұрыс емес. Дұрысы «тәңірлер нанымы» болмақ, үйткені, бұ жерде бір тәңір туралы сөз болып тұрған жоқ; көк тәңір, жер тәңір, күн тәңір, ай тәңір, су тәңір т.т. көптеген тәңірлер болғандықтан  бұл «идолизмнің» баламасы бола алады. Тенгрианство деген сөздің өзі «тәңіршілік» дегенге, яғни бірден көп тәңірге саяды. Бұл манихейшілдік ұғымның ежелгі аспан культімен араласқан формасы» (М.Бұлұтай, 2б). «...көне түрік жазуларында қолданылған және «аспан» мағынасындағы «тәңір» сөзінен дін жасағысы келетіндердің мақсатын түсіну қиын. Көне түрік тілінде «Құдай» мағынасын беретін «Чалаб» деген сөз де болған. Енді осыған қарап «чалабизм» деген дінді біздің ойшылдар (!) тауып жатса таң қалмаңыз. Орыстардың христиандықтан бұрынғы дәуірден келе жатқан «Бог» сөзіне қарап «Богизм», фарсилардың «Хұда» сөзінен «хұдаизм», қытайлардың «аспан»  дегенді білдіретін «Тянь» сөзінен «тяньизм» діндерін қолдан жасау қаншалықты бекер болса, «тәңір» сөзіне қарап «тенгризм» (аспаншылдық) деген бұрын-соңды болмаған, пайғамбары, кітабы жоқ нәрсені дін етіп шығару да соншалықты бекер болмақ. Біздегі кейбір дүмшелер не діннің тарихын білмей, не философиясын білмей, әйтеуір «тенгризм», «тенгрианство» деп байбалам сала береді» (23.М.Бұлұтай.Бурханизм туралы шындық, Алматы, Арыс, 12 б).

Олжастың «Термин «тенгрианство» не появлялся до сих пор в научной литературе» деп  қапа болып отырғаны енді түсінікті болды ғой дейміз. Өйткені, өзі жоқ нәрсеге ол бар болмады деп өкпе артудың  керегі бар ма? Яғни, көне түріктер «тәңіршілдік» (тенгрианство) дінінде емес (мысалы: «Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер-су» сынды Һәм т.б. әртүрлі) көп тәңіршілдік дінінде болған десек дұрыс болады. Бұған қатысты көптеген деректер келтірілді. «Тарихи деректемелерге сүйене отырып, Орталық Азия аумағында болған кейбір басты инаныштарды, діндерді атайтұғын болсақ, олар мыналар; рұхқақұлдық (анимизм), табиғатқа табыну (көк нанымы, тәңірлер нанымы, шаманизм), бұтқақұлдық (паганизм,  идиолизм, фетишизм, тотемизм), отқақұлдық (зороастризм-зәрдүшт діні-мәжусилік), йаһұдилік (иудаизм-жөһит діні), бұддизм, манихеизм, христиандық және Исламият» (М.Бұлұтай, 2-3 б). Бұл көне түріктердің жүріп өткен діни сенім сүрлеу жолдары. Тек, бұл тізбектің басына Исламды қою керек, өйткені, Адам ата мен Хауа ананың діні – Ислам еді. Яғни, түріктер де осы екі жұптан тараған ұрпақ болған соң олардың да ең алғашқы һәм ең ескі діні де – Ислам болғаны анық. Артынан түрлі адасу жолына түсіп, ақырында VII ғ. бастап өзінің ақиқат ата дініне оралған. Яғни, көптәңіршіл әртүрлі діндерден бір тәңіршіл Ислам дініне қайта  оралған. Құдайдың да жөні осы. Осы жәйтті түсіну үшін Құран Кәримдегі   пайғамбарлар тарихымен таныс болу керек. Өйткені, Құран Кәримдегі   пайғамбарлар тарихы – адамзат тарихының негізгі діңгегі боп табылады. Оны білмеген адам тарихты дұрыс тани алмайды. Ендігі бір мәселе, ақиқаттан ауытқыған қаншама діндердің тарихын қарап отырсақ мынаны байқаймыз: олардың әралуан болып, әртүрлі теріс жолдарға түсу себебі, тәңірді тануға байланысты қателіктерден екендігін көреміз. Осы мақалада біз біраз көне түріктердің сол тәңірді танудағы ақиқаттан ажыраған әртүрлі кезеңдегі түрлі наным-сенімдерін қарастырып өттік.  Енді еңбек барысында ежелгі ескі түріктер сияқты бүгінгі олардың ұрпақтары (әсіресе кеңестік атеизм қамауында болған) – жаңа түріктер  шатаспасын деп сол тәңірді  дұрыс тану үшін ақиқат хабар бере кетейік деген ойда отырмыз. Ол үшін біз шын Тәңірдің кім екенін айтып, Өзін адамдарға таныстырған Құран-Кәримдегі (Құранның 3/1 тең) 112. Әл-Ихлас сүресін   келтіріп кетпекпіз:

 Қайырымды, ерекше Мейірімді Аллаһтың атымен.

Ихлас – бір нәрсені тазарту, пәк тұту дегенді білдіреді.

«Убай ибн Қағб (Аллаһ оған разы болсын) айтады: «Мүшріктер Пайғамбарымызға (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын): «Бізге Раббыңды сипаттап бер» дегенде, Аллаһ Тағала осы сүрені түсірді.

Ғалымдар айтады: «Ихлас» сүресі Құранның үштен біріне тең келуі – басқа бірде-бір сүреде табылмайтын  «ас-Самад» есімі осы сүреде келгені үшін, сондай-ақ, «әл-Ахад» есімі де осындай». Және мынадай пікір де айтылған: «Құранның үштен бірі – үкімдер, тағы үштен бірі – уәделер мен қорқытулар, қалған үштен бірі – есімдер мен сипаттар. Ал, «Ихлас» сүресі осы үштіктердің біреуін – есім-сипаттарды қамтыған».

1.(Ей, Мұхаммед!) Айт: «Ол Аллаһ – Ахад (Жалғыз).

Икрима айтады: «Яһудилер: «Біз Аллаһтың баласы Узәйірге құлшылық етіп, табынамыз», христиандар: «Біз Аллаһтың баласы Иса Мәсіхке құлшылық етеміз», мәжусилер (отқа табынушылар): «Біз Күн мен Айға табынамыз» дегенде, Аллаһ Тағала Өз Елшісі Мұхаммедке (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын): «Құл һуаллаһу ахад» сүресін түсірді. Яғни, Ол – Аллаһ – Жалғыз, Бір Өзі, Оның ешқандай теңдесі де, серігі де, уәзірі де, ұқсасы да жоқ. Және бұл есім Аллаһтан басқа ешкімге еш уақытта айтылмайды. Өйткені, Ол – бүкіл есім сипаттары мен іс-әрекеттерінде кемел» (Ибн Кәсир).

Ей, Мұхаммед(Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын)! Раббың туралы сұрайтындарға айт: «Менің Раббым – Одан басқаға табынуға болмайтын Жалғыз Тәңір. Ол Өз затында да, сипаттарында да, іс-амалдарындада да жалғыз. Мұның бәрінде Оның ешқандай  теңдесі де, ұқсасы да жоқ. Өйткені, Ол – бүтін  барлықтың Жаратушысы және Иесі. Жаратылғандар еш уақытта Жаратушысы сияқты бола аламайды. Аллаһтың басқа құлшылық етуімізге лайық ешкім де, еш нәрседе жоқ!» (Джәзәири).

2. Аллаһ – ас-Самад (Мұқтажсыз, ал барлық жаратылыс Оған мұқтаж).

Ибан Аббас (Аллаһ оған разы болсын): «ас-Самад – бүкіл  жаратылғандар өз қажеттері мен бар шаруаларында Оған мұқтаж болатын Зат. Ол – Өз мырзалығында кемел болған Мырза, Өз беделділігінде кемел болған Беделді, Өз ұстамдылығында кемел болған Ұстамды, Өз даналығында кемел болған Аса Дана. Ол – даңқ пен шарапаттың барлық түрлерінде кемел. Міне, осы – Аллаһ Тағала. Осылар – Оның сипаттары. Бұл сипаттар Одан басқаға еш уақытта тән болмайды. Оның теңдесі жоқ. Оған ұқсас ешнәрсе жоқ. Бір Өзі, Бәрін Бағындырушы Аллаһ кемшілік атаулыдан Пәк!».

Рабиғ ибн Әнәс: «ас-Самад –  Ол тумаған және туылмаған» деді. Сонда ол кейінгі аятты бұл аяттың тәпсірі етті. Бұ не деген керемет тәпсір!  (Ибн Кәсир).

Бір топ ғалымдардың айтуынша, «ас-Самад» – әу бастан бар болған және бұдан былай да мәңгі бар болушы» (Қуртуби).

3. Ол тумаған және туылмаған,

Аллаһ Тағала: «Ол – аспандарды және жерді жоқтан бар Етуші. Оның жұбайы болмаса, Оның баласы қалайша болады?!  Сондай-ақ, Ол әрбір нәрсені жаратты және Ол – барлық нәрсені Білуші (6.Әл-Әнғам Шаруа малдары, 101)

Осы аяттағы «ләм йәлид» (тумаған) деген сөзде үш адасқан топқа: мүшріктерге, яһудилерге және христиандарға тойтарыс беріледі. Өйткені, мүшріктер Аллаһтың пенделері боп табылатын  періштелерді әйел тегіне жатқызып, оларды «Аллаһтың қыздары»  деді. Яһудилер Узәйірді, ал христиандар Иса Мәсіхті «Аллаһтың ұлы» десті. Сонда Аллаһ Тағала «ләм йалид уә ләм йулад» сөзімен олардың сөздерін де, өздерін де теріске шығарды. Өйткені, Аллаһ Тағала – әуелден бар, Одан бұрын еш нәрсе болған емес. Ендеше, қалайша Ол туылған болады (Ибн Усәймин).

4. Әрі Оған ешкім тең емес.

Аллаһ Тағаланың есім-сипаттарында да, іс-қимылдарында да бірде біреу Оған ешқашан тең бола алмайды (А.Сағди)» (24.Құран-Кәрим. Мағыналар және түсіндірмелерінің (тәпсірінің)  аудармасы. Алматы, ХАҚ, 2013, 753 б; 25. Қасиетті Құран. Отызыншы пара (тәфсир), Шымкент, Асқаралы, 2011, 352-356 б).

Міне, осы Құдай –  нағыз Құдай ағайын! Олай болса біз бекерге әруақ пен Құдайды шатастырып  босқа шаршамайық! Тәңір жайлы шын танымды біз тек, қазір, аспаннан түскен, со түскен күйі бүлінбеген қасиетті кітап Құран Кәримнен ғана алуымыз керек. Сонда ғана, біз Жаратушының бізге бұйырған даңғыл жолында түсе аламыз. Сонда ғана біз, әртүрлі өтірік құдайлардан санамызды тазартып, әрі-сәрі күйден құтыламыз һәм жүрек тыныштығына ие боламыз. Ал, жүрек тыныштығына ие болсақ, онда табанымызды жер бетінде алаңдамай нық басатын боламыз! Ақиқатында, біздің негізгі айтпақ болған ойымыз да  осы еді.

Ақжол ҚАЛШАБЕК, М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің доценті Филология ғылымдарының кандидаты

Abai.kz