كوپتاڭىرشىلدىكتەن بىرتاڭىرشىلدىككە قالاي وتتىك؟
ەسكى شۋمەر، ۇندىەۋروپا، التاي تىلدەرىندە ءتاڭىر دەگەن ءسوز «اسپان، اسپان دەنەسى» دەگەن ماعىنا بەرگەن (1.پەنسيلۆانسكي سلوۆار شۋمەرسكوگو يازىكا. قاراڭىز:http: // psd.museum. upenn 2. Dolgopolski, Aron. Nostratic Dictionary. Long-range etymologies, Nostratic etymology. قاراڭىز: http://starling.rinet.ru 3.ستاروستين س. ا. التايسكايا پروبلەما ي پرويسحوجدەنيە ياپونسكوگو يازىكا. موسكۆا، 1991. قاراڭىز: http://starling.rinet.ru // ءبارى وسىندا: 4.ازات ابدىسادىر ۋلۋ «تەڭير» (لينگۆيستيچەسكو-يستوريچەسكي اناليز لەكسەمى), «اكي pess» پورتالى، 2.05.2014).
«ءتاڭىر» ءسوزىن بەينەلەيتىن «Diĝir (dingir)» دەگەن پيكتوگرامما ب.ز.د 3000-2500 جج. كەزەڭدەردەگى سىنا جازۋلارىندا ءجيى ۇشىراسقان (پەنسيلۆانسكي سلوۆار شۋمەرسكوگو يازىكا). (1سۋرەتتى قارا).
1 سۋرەت. پيكتوگرامما «Diĝir» (ب.ە.د. 3000-2500 جج.)
ازات ابدىسادىرۇلىنىڭ ايتۋىنشا V-X عاسىرلاردا ەسكى قىرعىز جازۋلارىندا دا «ءتاڭىر» ءسوزى «اسپان، اسپانعا ءتان (نەبەسنىي)» ماعىنالارىن بەرگەن. وعان دالەل تۋۆا رەسپۋبليكاسىندا تابىلعان دەمير-سۋگ جازبا ەسكەرتكىشىندەگى مىنا سوزدەر:
ترانسليتەراتسيا: emzis:ynük:edrŋtkök
ترانسكريپتسيا: KÖK TeŊiRiDE : KÜN aY : eSIZiME
اۋدارما: ۆ نەبە سولنتسە ي لۋنا (وستاليس) بەز حوزياينا!
اسپاندا اي مەن كۇن قاراۋسىز قالدى! (قازاقشا اۋدارما: ا.ق.) (قاراڭىز:5. http://irq.kaznpu.kz // ازات ابدىسادىر ۋلۋ )
اۆتور ابدىسادىرۇلى «كەيىنىرەك ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۋعات ات-تۋرك» سوزدىگىندە «ءتاڭىر» ءسوزى ﻲﺮﻜﻨﺗ – «تانگري» فورماسىندا كەلەدى، قاشقاري ونى «اللاح» دەپ اۋدارعان» دەيدى. وعان دالەل رەتىندە مىنا ءبايىتتى كەلتىرەدى:
ءتۇن كۇن تابۋن تانگريكە بويماگىل،
كوركۋب اڭار ايمانۋ ويناماگىل.
دنەم ي نوچيۋ موليس اللاحۋ ۆسەۆىشنەمۋ، نە بۋد زانوسچيۆىم،
بۋد روبوك ي بويازليۆ پەرەد نيم، نە يگراي (پەرەد نيم).
(جولما-جول اۋدارما: ا.ابدىسادىرۇلىنىڭكى)
ا.ابدىسادىرۇلى م.قاشقاريدىڭ تاعى بىلاي دەگەنىن كەلتىرەدى: «قۇداي ۇرعان كاپىرلەر اسپاندى «ءتاڭرى» دەيدى. ول كوزدەرىنە زور، ۇلكەن كورىنگەن نارسەنىڭ ءبارىن ماسەلەن، بيىك تاۋ، بيىك اعاشتاردى دا «ءتاڭرى» دەيدى. ويتكەنى، سونداي نارسەلەرگە تابىنادى. ولاردىڭ ءبىلىمدار ادامدى تاڭىركەن اتايتىندارى دا سودان شىققان. ولاردىڭ قاتەلىكتەرىنەن ءتاڭىردىڭ ءوزى ساقتاسىن» (قازاقشا ۆاريانتىن كەلتىرگەن، ءبىز – ا.ق) (6. ماحمۇت قاشقاري. تۇرىك سوزدىگى. ءۇش تومدىق، ءۇشىنشى توم، حالىقارالىق «جادىگەر» قورى، الماتى قالاسى، «حانت»، 1998, 505 ب). زەرتتەۋشى ح عاسىردان باستاپ «ءتاڭىر» ءسوزىنىڭ سەمانتيكاسى تۇرىك جەرىندە يسلامنىڭ ورنىعۋىنا بايلانىستى «اللاح» ماعىناسىن بەرەتىن «ءتاڭىر» سوزىنە اۋىسقان دەيدى. «ءتاڭىر» ءسوزى وسى كەزدە «قۇداي»، «جاراتقان»، «ەگە» سوزدەرىمەن قاتار پايدالانىلعان.
ياعني، دەمير-سۋگ جازبا ەسكەرتكىشى مەن قاشقاري سوزدىگىندەگى ءتاڭىر سوزدەرىنىڭ اسپان مەن جەردەي ايىرماشىلىقتارى بار دەگەن ءسوز. ەكەۋىن شاتاستىرۋعا بولمايدى. بۇل تۋرالى ش.ءۋاليحانوۆ بىلاي دەگەن: «...وسنوۆانيا شامانسكوي ۆەرى بىلي بىلي پوكولەبلەنى ماگومەتانسكيم ەدينوبوجيەم. نەبو سليلوس س يدەەي اللاحا... نەبو – تەنگري حوتيا ۆپوسلەدستۆي ي وليتسەتۆوريالوس، نو نيكوگدا نە بىلو بوگوم» (7.چوكان ۆاليحانوۆ. سلەدى شامانستۆا ۋ كيرگيزوۆ // يزبراننىە پرويزۆەدەنيا. موسكۆا، 1986, س.298, 301).
قاشقاري مەن شوقان سياقتى اباي دا قازاقتىڭ كوپتاڭىرشىلدىكتەن بىرتاڭىرشىلدىككە قالاي وتكەنىن بىلاي ايتادى: «سول ۋاقىتتاردا ارابتان بۇل ورتا ازياعا ءدىن يسلامدى ۇيرەتۋشىلەر كوپ اسكەرمەن كەلىپ، حالىقتى جاڭا دىنگە قاراتىپ جۇرگەندەرىندە قۇتايبا اتتى كىسى قاشقارعا شەيىن كەلىپ، حالىقتى يسلامعا كوندىرگەندە، بۇلار دا «مۇسىلمان بولدىق» دەپتى. سويتسە دە، بۇرىننان باقسى-بالگەرگە يلانىپ، وتقا-شىراققا تابىناتىن ادەتتەرىمەن يسلامعا تەز ءتۇسىنىپ كەتە الماپتى. ول كەزدە شالا-پۇلا حات تانىعان كىسىسى بولسا – «ابىز» دەيدى ەكەن. ول «ابىز» دەمەك اۋەلدە شامان دىنىندەگىلەردىڭ ءوز مولداسىنا قوياتىن اتى ەكەن. دۇنيەدە نە نارسەنىڭ سەبەبىنە كوزى جەتپەسە، سول نارسەنى قۇداي قىلىپ تۇر دەپ، ءدىن تۇتىناتۇعىن ادەتتەرىنىڭ سارقىنىن ءبىز دە كەي جەردە كورگەنىمىز بار: كەلىن تۇسكەندە ۇلكەن ءۇيدىڭ وتىنا ماي قۇيىپ، «وت انا، ماي انا، جارىلقا!» دەگىزىپ، باس ۇرعىزعان سەكىلدى، «ولگەن ارۋاققا ارنادىق» دەپ شىراق جاققان سەكىلدى، جازعىتۇرىم، اۋەل بۇلت كۇركىرەگەندە، قاتىندار كومىشىمەن ءۇيدىڭ سىرتىنان ۇرىپ، «ءسۇت كوپ، كومىر از» دەگەن سەكىلدى. بۇعان ۇقساعان كوپ ەدى، قۇدايعا شۇكىر، بۇل كۇندە جوعالىپ بارا جاتقانعا قۇسايدى» (8.اباي قۇنانباەۆ. ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى //شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. رەداكتسياسىن باسقاراعان ءابىش جيرەنشين، الماتى، 1961, 491-492 ب).
گەنەرال-گۋبەرناتور ن.ي. گرودەكوۆتىڭ كىتابىندا دا وسى ايتىلىپ جاتقان نارسەگە قاتىستى جەر بار: «ۆ پرەجنەە ۆرەميا نەۆەستا پري ۆحود ۆ يۋرتۋ، بروسالا سالو ۆ گورۆشىي پو سرەدين وگون، سو سلوۆامي: «وگون – مات، سالو – مات، بلاگوسلاۆي» (وت انا ماي انا دجارىلكا). «ەتوت وبىچاي بىل پري چينگيزحان، كوگدا نە زنالي كنيگ. ەتو دۋرنوي وبىچاي»، گوۆوريت ءبىي» (9.ن.ي.گرودەكوۆ. كيرگيزى ي كاراكيرگيزى سىر-دارينسكوي وبلاستي. توم پەرۆىي. تيپو-ليتوگرافىيا س.ي.لاحتينا، 1889, س.65).
ابدىسادىرۇلى اۋەلگى ءوز ماعىناسىن جوعالتقان ءتاڭىر ءسوزىن وسى كەزدە زورواستريزم دىنىندەگى كوك قۇدايى «اسمان» اۋىستىرعان دەيدى.
پارسىنىڭ اسمان ءسوزى تۇرىكشە – كوك, ورىسشا – نەبو ماعىناسىن بەرەدى.
زەرتتەۋشى تاعى بىلاي دەيدى: «كاك پوكازىۆاەت لينگۆيستيچەسكو-يستوريچەسكي اناليز لەكسەمى «تەڭير»، پريزنانيە لەكسەمى «تەڭ» س سەمانتيكوي «راۆنىي، روۆنيا» ۆ كاچەستۆە ەتيمولوگيچەسكوي بازى لەكسەمى «تەڭير» ياۆلياەتسيا وشيبوچنوي. سوگلاسنو ەتيمولوگيچەسكيم يسسلەدوۆانيام، لەكسەما «تەڭ» ياۆلياەتسيا زايمستۆوۆاننوي لەكسەموي يز كيتايسكوگو يازىكا. ا.فون گابەن، ك.مەنگەس، گ.ديورفەر، م.رەسەنەن ۆىدۆيگايۋت دليا ەتيمولوگيچەسكوي بازى لەكسەمى «تەڭ» كيتايسكۋيۋ فورمۋ 整 – سوۆرەمەننوە چتەنيە [zhěng]، چتەنيە ۆ چجوۋسكۋيۋ ەپوحۋ (س 1045 دو ن. ە. پو 221 دو ن. ە.) – [teŋ] (10.سەۆورتيان ە.ۆ. ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ. وبششەتيۋركسكيە ي مەجتيۋركسكيە وسنوۆى نا بۋكۆى «ۆ»، «گ» ي «د». م.، 1980. س. 191).
ال، ءسابيت مۇقانوۆ بولسا: «جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىندەگى ادامدار بولسىن دامۋدىڭ وسى تومەنگى ساتىسىندا اسپاندى، كۇندى، ايدى، جۇلدىزداردى ءتاڭىرى كورىپ سيىنباعانى جوق. «ءتاڭىرى» دەگەننىڭ ءوزى ەسكى قانجۇت تىلىندە «اسپان» دەگەن ماعىنا بەرەدى. اسپاننىڭ ءتۇسى كوگىلدىر بولعاندىقتان قازاقتار ونى «كوك» دەپ اتادى، «كوك سوققىر» دەگەن قارعىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول ۇعىمنان كەلە جاتىر» دەيدى (11. س.مۇقانوۆ. حالىق مۇراسى. الماتى، قازاقستان، 1974, 33 ب).
بۇل جەردە ءسابيت پەن سەۆورتياننىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلىپ تۇر.
م.مۇقانوۆ: «سول سياقتى اسپان الەمىن «تاڭىرىگە» ساناعان قازاق، كۇندى، ايدى، كەيبىر جۇلدىزداردى ميفكە اينالدىرعان.
مىسالى، كۇن – قازاقتا قاسيەتتى زات. بۇلتتىڭ كۇركىرەۋىن قازاق «كۇن كۇركىرەيدى» دەپ، ونى كۇن ءتاڭىرىنىڭ داۋسىنا بالاعان. «كۇن استىندا كۇنسۇلۋ» ەرتەگىسىنە قاراعاندا، كۇننىڭ دە بوساتپايتىن قىزى بار. «اي استىندا ايسۇلۋ» دا سونداي. شىعىس ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە، اراب پەن تۇركىلەردە، اي قىزىنىڭ اتى زۋھرا. ول، جەر قورلىعىن كورىپ، ايعا قاشقان قىز. «ۇركەر» اتالاتىن شوعىر جۇلدىزدىڭ قىزىن، «جەتى قاراقشى» اتالاتىن جۇلدىزدار قورشاي اڭدىپ، ولاردان قاشقان ۇركەر اسپان بويىندا جىلجىپ قاشىپ جۇرەدى-مىس. «شولپان» دا قىز. ول دا قاشىپ ءجۇرىپ، جىلىنا ءبىر رەت ايدىڭ باۋىرىنا پانالايدى. مۇنى قازاقتار «شولپاننىڭ ايعا توعىسۋى» دەيدى. شولپاننىڭ سەنىمدى ساق كۇزەتشىسى – «تەمىر قازىق». ول ءبىر ورىننان جىلجىمايتىن جۇلدىز. تۇندە جولاۋشىلاعان نەمەسە كوشكەن قازاقتار، جۇرەر جولىن، ۋاقىتىن تەمىر قازىققا قاراپ نەمەسە ۇركەرگە قاراپ ايىرادى.
...ارينە، مۇنداي تۇسىنىكتەردىڭ ءبارى كونە زاماندارداعى العاشقى ادامداردىڭ وزدەرىنىڭ اينالاسىن قورشاعان تابيعاتتىڭ ءبارىن دە «جاندى» دەپ ساناۋىنان تۋعان قيال ەكەنى ءمالىم.
...وسىنداي تۇسىنىكتەردى عىلىم تىلىندە «انيميزم» دەپ اتايدى. «انيما» لاتىن ءسوزى، ول «رۋح»، «جان» دەگەن ۇعىم بەرەدى» (سوندا، 39-40 ب).
شوقان ايتادى: «ن ە ب و – ەتو ۆىسوچايشەە بوجەستۆو ۆ شامانستۆە. كوك-تەنگري – سينەە نەبو. ۋ كيرگيزوۆ پەرۆوە پريلاگاتەلنوە (كوك) وزناچاەت ۆيديموە، پرەدمەتنوە، ا سۋششەستۆيتەلنوە (تەنگري) وبراششەنو ۆ سينونيم... (اللاحا) ي كۋدايا (حۋدا). ۆپروچەم، ۆ وتدالەننىح كراياح ستەپەي، ناپريمەر ۆ ديكوكامەننوي وردە، ەششە جيۆەت ۆىراجەنيە ك ۋ ك ە-ت يا ن گ ر ي ۆ ۆيدە نابوجنوگو ۆوسكليتسانيا يلي پريزىۆانيا. سلوۆو ت ە ن گ ر ي ەششە پري چينگيس-حانە ماگومەتانە پەرەۆوديلي سلوۆوم اللا، ا ەۆروپەيتسى – سلوۆوم dues تاك ونو بىلو ۆ شامانستۆە بليزكو ك يدەە ۆسەموگۋششەگو سۋششەستۆا، ا ۆ مالوي بۋحاري ي تەپەر كيتايسكوە ت يا ن پەرەۆوديات پەرسيدسكي سلوۆوم ح ۋ د ا – بوگ.
نەبو بىلو سۆوبودنو ۆ سۆويح پوستۋپكاح، ونو ناگراجدالو ي كارالو. وت ەگو ۆولي زاۆيسەلو بلاگوپولۋچيە ليۋدەي ي نارودوۆ. ۆىراجەنيا «تەنگري-دجارىلكاسىن» (دجارىلكاماك) – دا ناگراديت تەبيا نەبو، «كوك سۋككان» (پروكلياتىي نەبوم) ي «كۋك سۋككىر» (پۋست نەبو پوكاراەت) پوكازىۆايۋت يح شامانسكوە پرويسحوجدەنيە. دجارىلكاماك يمەەت وچەۆيدنوە سحودستۆو س دجارلىك (مونگولسكوە دزارليك) – يزياۆلەنيە ۆولي ي س مونگولسكيم دزاياگا – ۆوليا نەبا، سۋدبا» (چ.ۆاليحانوۆ، س.306-307).
انيميزم – رۇحقا قۇلدىق ۇرۋ ءدىنى. ياعني، دۇنيەنى ءارتۇرلى ارۋاق بيلەيدى دەگەن سەنىم. بۇل سەنىم بويىنشا – ادام، تاۋ-تاس، وزەن، كول، بۇلاق، جان-جانۋار، قۇس، اي، كۇن، جۇلدىز، اسپان، اعاش، وسىمدىك ت.ب. سوعۇرلى بارلىق نارسەنىڭ ءوز ارۋاعى بولادى دەپ سەنەدى. ادامدار ارۋاقتارعا نەگە قۇلدىق ۇرعان؟ سەبەبى، ارۋاقتار وزدەرىنشە ءتىرى ادامدارعا پايدا، زيان تيگىزە الادى دەپ سەنگەن. مىسالى: «ارۋاقتىڭ ماڭگىلىگىنە سەنگەن تۇرىك قاعاناتى كەزىندە وتۇگەن جەرى «بۇدۇن ينلي»، ياعني «حالىقتىڭ قورعاۋشى ارۋاعى» دەگەن اتپەن اتالاتۇعىن» (12.م.بۇلۇتاي. اتا-بابا ءدىنى؟ تۇركىلەر نەگە مۇسىلمان بولدى؟ الماتى، ءبىلىم، 2000, 100 ب). «توبا داۋلەتىن قۇلاتقان جۋان-جۋاندار (اۋارلار) تۋرالى قىتاي دەرەكتەرىندە ولاردىڭ بەتى-قولدارىن جۋمايتىنى، كيىمدەرىنىڭ وتە لاس ەكەنى، ۇيتكەنى، ولاردىڭ سۋعا تابىناتىنى جازىلعان» (13.تاnyu,. Hikmet Turklerin Dini Tarihcesi, Istanbul-1998, 21-بەت // سوندا، 102 ب). «كوپتاڭىرلى حالىقتاردىڭ بارلىعىندا دەرلىكتەي تاۋ كۋلتى نانىمى بار. ماسەلەن بۇتقاقۇل مۇڭعۇلدار بۋرقان قالدىن تاۋىنا سيىناتىعۇن. بۇرقان مۇڭعۇلشا بۇددا دەگەن ءسوز. قازىرگى مۇڭعۇل تىلىندە ءتاڭىر، قۇداي دەگەن ماعنادا دا قولدانىلادى. دەمەك، بۇرقان قالدىن ءتاڭىردىڭ تاۋى دەگەن ءسوز بوپ شىعا كەلەدى (14. لۋۆساندانزان، التىن شەجىرە، ونەر، الماتى، 1998, 15-ب // سوندا، 102 ب).
اتاقتى اريستوتەل باستاعان فيلوسوفتار دا ءبارى شەتىنەن ارۋاقشىل بولعان. ولاردا «ميروۆايا دۋشا» (الەمدىك رۋح، الەمدىك ارۋاق) دەگەن تۇسىنىك بار. گيلوزويزم دەگەن فيلوسوفيا تابيعاتتىڭ جانى بار دەيدى. ناتۋرفيلوسوفيانىڭ كوسەمى فالەس ماگنيتتىڭ دە جانى (ارۋاعى) بار، ويتكەنى ول تەمىردى وزىنە تارتادى دەگەن. جالپى، فەتيشيزم (پۇتقاقۇلدىق), ناتۋريزم (تابيعاتقا تابىنۋ), توتەميزم (جاڭاعى گيلوزويزم) – ءبارىنىڭ ءتۇبى ءبىر – ارۋاققا سىيىنۋدان شىعىپ جاتقان نارسەلەر. ء(تىپتى، اسپاننان كىتاپ تۇسكەن حريستياندىق ءدىننىڭ ءوزى اكە، ۇل، قاسيەتتى رۋح دەگەن ءۇش تاڭىرلىك سەنىمگە اينالىپ، بۇ دىنگە دە ارۋاق تۇسىنىگى ارالاسىپ وتىر).
تۇرىكتەردىڭ ءدىنى تۋرالى ل.ن.گۋميلەۆ: «ۆەيشۋ» وتمەچاەت سلەدۋيۋششيە وبريادى تيۋركيۋتسكوي رەليگي: «1) ۆحود ۆ ستاۆكۋ (حانا) س ۆوستوكا يز بلاگوۆەنيا ك سترانە سولنەچنوگو ۆوسحوجدەنيا; «2) ەجەگودنو سو ۆسەمي ۆەلموجامي پرينوسيت جەرتۆۋ ۆ پەششەرە پرەدكوۆ; 3) ۆ سرەدنەي دەكادە پياتوي لۋنى سوبيراەت پروچيح ي پري رەكە پرينوسيت جەرتۆۋ دۋحۋ نەبا; 4) ۆ 500 لي وت دۋگين نا زاپادە ەست ۆىسوكايا گورا، نا ۆەرشينە كوتوروي نەت ني دەرەۆەۆ، ني راستەني، نازىۆاەتسيا ونا بودىن-ينلي، چتو ۆ پەرەۆودە زناچيت: دۋح پوكروۆيتەل سترانى» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى (15.بيچۋرين ن.يا. (ياكينف) سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا، م.-ل.، 1950, ت1. س.230-231. Juliەn S. Documents… Vol.3. P.335 // گۋميلەۆ ل.ن. درەۆنيە تيۋركي، م.، توۆاريششەستۆو «كالاشنيكوۆ-كوماروۆ ي ك˚»، 1993, س.75).
قىتاي جازبالارىنداعى دەرەكتەر تونىكوك جازۋىنداعى دەرەكتەرگە قاراما-قايشى ەمەس. «ءتاڭىرى، ۇماي، قاسيەتتى جەر-سۋ جەڭىس بەرگەن ەكەن» دەيدى وندا. وسى ۇشەۋى تۇرىكتەردە كوپ ايتىلاتىن قۇداي-ارۋاقتار (ياكي تاڭىرلەر). ياعني، ۇشتىك قۇداي، «ترويتسا» دەۋگە دە بولادى.
وسىنداعى ۇماي – ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ باستى قۇدايلارىنىڭ ءبىرى. ول ۇلى قۇداي ءتاڭىردىڭ (اسپاننىڭ) (جەر كەيپىندەگى) جۇبايى. وسى ەكى قۇدايدىڭ جۇپتاسۋىنان جەردەگى تىرشىلىك پايدا بولعان-مىس. بىراق ۇماي كەيىن تانسفورماتسياعا ۇشىراپ، بوساناتىن ايەلدەردىڭ جەبەۋشى جاردەمشىسىنە اينالعان (16. ە.د.تۋرسۋنوۆ. ميفولوگيچەسكيە ي رەليگيوزنىە پرەدستاۆلەنيا ۆ نارودنوم ميروپونيماني // درەۆنەتيۋركسي فولكلور:يستوكي ي ستانوۆلەنيە. الماتى، دايك-پرەسس، 2001, س. 23).
مىسالى، م.قاشقاري: «ۋمايقا تابىنسا، وعۋل بولۋر. ۇمايعا تابىنسا، ۇلدى بولار. (ۇماي – جاس نارەستەنىڭ ومىرگە كەلەردەگى جولداسى). كىم دە كىم بۋاز قاتىننىڭ بوسانۋىنا كومەكتەسىپ، قىزمەت ەتسە، ول دا ۇلدى بولادى. قاتىندار ونى جاقسىلىققا جوريدى» دەيدى (17.م.قاشقاري. ءتۇبى ءبىر تۇركى ءتىلى. الماتى، انا-ءتىلى، 1993, 40 ب).
قازاقتاردىڭ جاڭا تۇسكەن كەلىنگە ۇيگە كىرەردە وتقا ماي قۇيعىزىپ: «وت انا، ماي انا جارىلقا!» دەپ ايتقىزىپ جۇرگەنىندەگى ماي انا وسى – ۇماي.
ۇمايدىڭ تاعى قالاي قۇبىلعانىن ە.تۇرسىنوۆ بىلاي دەپ كەلتىرەدى: «...ودين يز ميفولوگيچەسكيح موتيۆوۆ، سۆيازاننىي س يمەنەم ۋماي، ترانفورميروۆالسيا ۆ لەگەندۋ و چۋدەسنوي پتيتسە حۋماي، يز يايتس كوتوروي ۆىلۋپلياەتسيا نەوبىكنوۆەننىە گونچيە پسى (قۇمايدىڭ كۇشىگى)» (تۋرسۋنوۆ، س.24)
س.مۇقانوۆ بۇل جايىندا بىلاي دەيدى: «جاقسى يتتەر تۋرالى قازاقتا ەرتەگى، اڭىزدار كوپ. قازاقتىڭ ۇعىمىندا ەڭ جاقسى يت – قۇماي. حالىق اڭىزىندا ونى يتتەن ەمەس، «ات-الا-قاز» دەيتىن قارا-الا قۇستىڭ جۇمىرتقاسىنان شىعىپتى-مىس، دەيدى. ول قۇس قاسقىر مەن ايۋدىڭ ەسكى اپاندارىن نەمەسە تاۋدىڭ ۇڭگىرلەرىن مەكەندەيدى. جۇمىرتقالارىن دا سوندا سالادى-مىس جانە كوپ ەمەس، ەكەۋ-اق. سونىڭ بىرەۋىنەن كۇشىك شىعادى ەكەن. قايسىسىنان شىعارىن بىلسە، ەنەسى ونى ۋىز كۇيىندە جارىپ تاستايدى. ەگەر جارا الماسا، قابىرشاقتان شىققان كۇشىك كوزىن اشا سالىسىمەن-اق اڭعا ۇمتىلادى. ءارى جۇيرىك، ءارى كۇشتى بولعاندىقتان ارىستان، جولبارىستان باستاپ المايتىن اڭى قالمايدى-مىس. وسىنداي اڭىز، ەرتەگى تۇرىندە قيالدان تۋعان «ءيتتىڭ» اتىن «قۇماي» دەپ اتايدى (مۇقانوۆ، 88ب).
قازاقتىڭ «اسپاندا – قۇداي، جەردە – قۇماي» دەگەن ەسكى ءبىر ءسوزى دە تامىرىن وسى اڭىزدان تاراتىپ تۇر.
«تۇرىك تايپالارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ءار الۋان تاڭىرلەرى بارتۇعىن. يبن فادلاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا باشقورتتاردىڭ 12 ءتاڭىرى بولعان. ولار: قىس، جاز، جاۋىن، جەل، اعاش، ادام، حايۋان، سۋ، ءتۇن، كۇندىز، ءولىم جانە ءومىر تاڭىرلەرى دەپ اتالعان. وسىلاردىڭ ىشىنەن ۇشەۋى: كوك، جەر-سۋ جانە جەراستى ءتاڭىرى بارلىعىندا دا كەزىگۋشى ەدى. تاڭىرلەردىڭ سانى مەن ولاردىڭ ەسىمى قاۋىمنان قاۋىمعا اۋىسىپ تۇرعان. ماسەلەن، بايقال جاعالاۋىنداعى بۇرياتتاردىڭ 99 ءتاڭىرى بار ەكەن (18.گۋميلەۆ، ل.ن. درەۆنيە تيۋركي، موسكۆا، 1993, 81-بەت// م.بۇلۇتاي، 109 ب). التايلىقتار ءتاڭىر ۇلگەننىڭ 7 نەمەسە 9 ۇلى جانە 9 قىزى بار دەپ سەنەدى. رادلوۆتىڭ (1837-1918) ايتۋىنشا لەبەد تۇركىلەرى ۇلگەننىڭ 4 ۇلى بار دەپ سەنەدى. كوپتاڭىرلى تۇركىلەردە كۇن ۇرعاشى، اي ەركەك جىنىستى بوپ سانالعان. شامان ياقۇتتار ايدىڭ تۇتىلۋىن، ايدىڭ كىشىرەيۋى دەپ قابىلداعان; ۇيتكەنى، ولاردىڭ ءافسانالارىندا ايۋلار مەن قاسقىرلار ايدى جەپ تاۋىسادى دەپ ايتىلادى. التايلىق شاماندار ايدىڭ تۇتىلۋىن ەلبەگەن دەپ اتالعان قۇبىجىق ايدى جەگەن سوڭ بولاتۇعىن قورقىنىش قۇبىلىس دەيدى. سوندىقتان، شاماندار اي تۇتىلعاندا اسپانعا تاس اتىپ، قاڭىلتىر قاعىپ، ايدى جەپ جاتقان قۇبىجىقتاردى ۇركىتۋگە تىرىسادى» (سوندا، 109 ب).
ەلبەگەن قۇبىجىق مەنىڭ ەسىمە اجەمنىڭ ماعان بالا كۇنگى ايتقان ءبىر اڭگىمەسىن ءتۇسىرىپ وتىر. ول كىسى ايتۋشى ەدى «ايدا ا ر س ا ل ا ڭ تەنتەك» وتىرادى، ءومىرى اۋقاتقا تويماعان، سول ايدى جەپ تاۋىسادى» دەپ. ءميفتىڭ جانى سونشا ءسىرى بولاتىنىن-اي، سوناۋ التاي شاماندارى ايتقان اڭگىمەنىڭ قازىعۇرت توڭىرەگىندەگى ءبىزدىڭ اۋىلدا جۇرگەنىن قاراساڭىزشى!
جوعارىدا ايتىلعان ءۇش قۇدايدىڭ بىرەۋى «جەر-سۋ» (يەر-سۋب) تۋرالى ل.گۋميلەۆ بىلاي دەيدى: «...نەوبحوديمو كوسنۋتسيا كۋلتا زەمنىح بوجەستۆ – توسەي، «حوزياەۆ پريرودى» – «التاەۆ» ۋ كورەننىح التايتسەۆ ي «يەر-سۋ» – ۋ پريشلىح ىركىتوۆ ي سويونوۆ (19.توكارەۆ س.ا. پەرەجەتكي رودوۆوگو كۋلتا ۋ التايتسەۆ //ترۋدى ينستيتۋتا ەتنوگرافي ان سسسر . م.،1947.ت.1. س.158. سوۆرەمەننىە التايسكيە دەليات دۋحوۆ نا دۆا رازريادا: توس-دۋحا يزۆەچنوگو-سۋششەستۆوۆانيا ي ياادان (بۋكۆ. نەچتو سوزداننوە) – دۋشي ۋمەرشيح. رەليگيوزنوە پوچيتانيە ۆوزداەتسيا ليش توسيام، پوكوينيك سچيتاەتسيا چەرتوم، ا رازۆە موجنو پوكلونياتسيا چەرتۋ؟ (التاەتس كۋليازين)// درەۆنيە تيۋركي، س.79».
«يەر-سۋ (بكۆ. «زەمليا-ۆودا») چيسليتسيا ۆ رازريادە زەمنىح توسەي ي ناحوديت انولوگيۋ ۆ كۋلتە «حوزياەۆ» زەملي، ۆودى، راستيتەلنوستي ي ت.پ. ۋ نگاناسانوۆ حوزياين زەملي فاننيدا – زلوي نەدوبروجەلاتەل، وبيتايۋششي پود دەرنوم ي س راسكرىتوي پاستيۋ وجيدايۋششي ۋمەرشيح ليۋدەي. ەمۋ پرينوسيات ۆ جەرتۆۋ چەرنوگو ولەنيا (20.پوپوۆ ا.ا.تاۆگيتسى. م.-ل.،1936,س.51). يەر-سۋ تاكجە جەستوكوە بوجەستۆو. ۆ جەرتۆۋ ەمۋ پرينوسيات سەرۋيۋ يلي رىجۋيۋ لوشاد» (درەۆنيە تيۋركي، س.78-79).
وسىنداي «جەر-سۋ» سياقتى نەشە ءتۇرلى ارۋاق قۇدايلار (ياكي قۇدايشىقتار) قازاق حالقىندا دا كوپ بولعان. ءالى كۇنگە بار. «كيرگيزى پريپيسىۆايۋت وسوبەننۋيۋ سيلۋ ك ي ە نەكوتورىم ستيحيام، ناپريمەر وگنيۋ (كوتورىي بىل بوجەستۆوم), نەكوتورىم جيۆوتنىم، پتيتسام ي رازنىم پرەدمەتام، پولەزنىم ۆ يح كوچەۆوم بىتۋ، ي ۆوزدايۋت يم يزۆەستنوگو رودا پوچەت، دۋمايا، چتو يسپولنەنيە ەتيح پوچەتنىح وبريادوۆ ۋتۆەرجداەت زا نيمي بوگاتستۆو ي سچاستە – ك ۋ ت (ەتو سلوۆو زاكليۋچاەت ۆ سەبە يدەيۋ سچاستيا، سوەدينەننوگو س بوگاتستۆوم), ا نەيسپولنەنيە – بەدنوست ي كاكوە-نيبۋد زلو. پرەدمەتى، يمەيۋششيە تاكۋيۋ سيلۋ ك ي ە، نازىۆايۋتسيا ك ي ە ل ي، ا كاراتەلنايا سيلا – ك ە س ر» (چ.ۆاليحانوۆ، س.312). تاعى:«قازاق ميفولوگياسىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان نانىمداردىڭ بەلگىلەرى ساقتالعان. ولار: تابيعات كۇشتەرىنىڭ، جاراتىلىس قۇبىلىستارىنىڭ جانى بار، ولاردىڭ ءبارى باسقاراتىن يەسى بار دەپ بىلگەن. ولاردى «كيەلەر» مەن «كەسىرلەر» دەپ ەكى توپقا بولەدى. «كيەلەر» ادامدار مەن جان-جانۋارلارعا جاقسىلىق ىستەيدى، «كەسىرلەر» اۋرۋ-ىندەت، جۇت-اپات، پالە-قازا تاراتىپ، قاسكويلىك ىستەيدى، كيەلەر مەن كەسىرلەر ۇنەمى كۇرەسىپ وتىرادى دەپ ءبىلدى. قازاقتاردىڭ ەسكىلىكتى نانىمىندا ءتورت تۇلىك مالدىڭ يەلەرى – كيەلەرى بار دەلىنەدى. مىسالى: قوي كيەسى – شوپاناتا، جىلقى كيەسى – قامباراتا، تۇيەنىڭ كيەسى – ويسىلقارا، سيىردىڭ كيەسى – زەڭگى بابا، ەشكىنىڭ كيەسى – شەكشەك اتا، ەگىنشىلىكتىڭ كيەسى – ديقان بابا، ت.ب. بۇلاردىڭ ءبارى قولداۋشى كيەلەر. ال ءتورت تۇلىك مالعا اپات اكەلىپ، ولاردى قىرعىنعا ۇشىراتاتىن توپالاڭ، قاراسان، شەلەك، مالىك، كەمەلىك، ت.ب. اۋرۋ-ىندەتتەر مەن جۇت اپاتتارى – قاسكويلىك ىستەيتىن كەسىرلەر. بۇل كيە مەن كەسىرلەر ۇنەمى كۇرەسىپ وتىرادى دەپ تانىعان. بۇل كيەلەردى شامداندىرۋعا بولمايدى، شامداندىرعان ادام ونىڭ كارىنە جولىعادى. مالدى ماپەلەپ كۇتپەسە، ورىنسىز جابىرلەپ قيناسا «مال توركىنىنە جامان بولادى» دەسەدى» (21.قازاقتىڭ كونە تاريحى. الماتى، جالىن، 1993, 373 ب).
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت جوعارىدا ءبىز گۋميلەۆتىڭ «ۆەيشۋ» دەگەن ەسكى قىتاي جىلنامالارىنان تۇرىكتەردىڭ ءدىنى تۋرالى كەلتىرگەن دەرەگىن پايدالانساق، قىتايدىڭ «سۋيشۋ» دەگەن جىلناماسىنان ء(Vىىى ع.) ول تاعى ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ ءدىنى تۋرالى: «پوچيتايۋت چەرتەي ي دۋحوۆ ي ۆەريات كولدۋنام» دەگەن دەرەك ايتادى ( گۋميلەۆ ل.ن.، س.75). بۇعان تاڭ قالۋعا بولمايدى. ويتكەنى ارۋاق جۇرگەن جەردە سيقىر جۇرەدى. نەگە؟ ويتكەنى، ارۋاققا سىيىنعان حالىق سيقىرعا جۇگىنبەي تۇرا المايدى. سەبەبى، ولاردىڭ ادامنىڭ شاماسى جەتپەيتىن ىستەردى سيقىردىڭ كۇشىمەن شەشكىسى كەلگەن. پال اشۋ، ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىن تاعۋ، ءتۇرلى تۇمارلار جاساۋ، اعاشتارعا جالبىراتىپ ماتا بايلاۋ، قويدىڭ كارى جىلىگىن بوساعاعا ءىلۋ سياقتى («پو پوۆەريۋ كيرگيزوۆ، لوكتەۆايا كوست ۆ ۆيدە چەلوۆەكا ستەرەجەت سكوت وت ۆوروۆ ي گلازام ۆوروۆ پرەدستاۆلياەتسيا ۆ ۆيدە چەلوۆەكا ( چ.ۆاليحانوۆ، س.331) ت.ب. نارسەلەر وسى سەنىمدەردەن شىعىپ جاتىر. «ابۋلگازى گوۆوريت، چتو تۋركي (تيۋركي) يمەلي كامەن، نازىۆاەمىي يادا يلي دجادا، پوسرەدستۆوم كوتوروگو موگلي پرويزۆوديت دوجد، گروم ي مولنيۋ... كيرگيزى ۆسياكوە چارودەيستۆو ي كولدوۆستۆو نازىۆايۋت دجادۋ... ك دجادۋ پريبەگالي وبىكنوۆەننو رەۆنيۆىە جەنى، ي مى زناەم پو پرەدانيۋ، منوگو كيرگيزوۆ، ۋمەرشيح ياكوبى وت دجادۋ. چتوبى وبۆوروجيت، زاستاۆيت كوگو-نيبۋد ليۋبيت سەبيا، يلي، كاك گوۆوريات كيرگيزى، «ۆسكرۋجيت گولوۆۋ»، پريبەگايۋت ك رازنىم زاگوۆورام... بولشەي چاستيۋ زاگوۆورى دەلايۋت نا ساحارە يلي يزيۋمە، كوتورىي پوتوم دايۋت كومۋ نادو. چارودەيستۆو، كولدوۆستۆو ۋ كيرگيزوۆ نوسيت رازنىە نازۆانيا: ۆو-پەرۆىح، ارباۋ...
كيرگيزى ۋپوترەبليايۋت ەششە پەرسيدسكوە سلوۆو س ي ح ر ي وت نەگو س ي ح ر چ ي – كولدوۆستۆو (كولدۋن)» (چ.ۆاليحانوۆ، س.308).
ارۋاققا تابىنعان انيميستىك تۇسىنىكتەگى قوعامدا ەڭ جارامدى جاندار (ۆوسترەبوۆاننىي) – ءار ءتۇرلى باقسى-بالگەر، سيقىرشى، جادىگويلەر دەۋگە بولادى. ت.ب. ولار سول قوعامداعى سيلى، يگى جاقسىلار مەن كوسەمدەر قاتارىندا ورىن الاتىنى اقيقات.
ءبىزدىڭ ماقالامىزعا قاتىستى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ايگىلى «ازيا» اتتى كىتابىندا «تەنگريانستۆو» اتتى ءبىر تاراۋشا بار. وندا ول بىلاي دەيدى: «ەست دەن، كوتورىي دولجەن بىت وتمەچەن نا كالەندارە تيۋركولوگي كراسنىم چيسلوم، – 25 نويابريا.
پەرۆىم ۆ ميرە ۋزنال، چتو ۋ كوچەۆىح تيۋركوۆ بىلا سۆويا پيسمەننوست، داتسكي رۋنولوگ ۆيلگەلم تومسەن. 25 نيابريا 1893 گودا ەمۋ ۋدالوس ۆىدەليت يز تەكستوۆ ورحونسكيح نادپيسەي پەرۆوە سلوۆو – تەنگري. ەتوم سلوۆوم وتكرىلاس نوۆايا گلاۆا يستوريا ازياتسكيح سكيفوۆ. ەتيم ۆولشەبنىم سلوۆوم دليا مەنيا وتكرىلاس ەششە ودنا گلاۆا، پوۆەستۆۋيۋششايا و شۋمەرە-تيۋركسكيح كونتاكتاح.
...و نوۆەيشيح رەليگياح ناپيسانى بيبليوتەكي. يۋدايزم، حريستيانستۆو، بۋدديزم، مۋسۋلمانستۆو – ستالي وسوزناننىمي پونياتيامي داجە دليا تەح، كتو پري چتەني گازەتنىح شاپوك شەۆەليت گۋبامي. دۆۋحتىسياچەلەتيە ۋبەديلو ناس ۆ توم، چتو ۆسە ۆەرى، پرەدشەستۆوۆاۆشيە پوسلەدنيم، – سۋت يازىچەستۆو ي سۋەۆەريە، ۋمستۆەننىە يزۆراششەنيا دالەكيح پرەدكوۆ.
تەرمين «تەنگريانستۆو» نە پوياۆليالسيا دو سيح پور ۆ ناۋچنوي ليتەراتۋرە.
سامايا درەۆنيايا رەليگيا نا پلانەتە، وفورميۆشاياسيا كاك فيلوسوفسكوە ۋچەنيە ۋجە ۆ 4 تىسياچەلەتي دو روجدەنيا حريستيانسكوگو بوگا، ستاۆشايا ماتەريۋ سەميتسكيح ي يندويرانسكيح رەليگي، زامەتنو پوۆلياۆشايا نا درەۆنەەگيپەتسكيە كۋلتى، – تەنگريانستۆو ۋجە داۆنو جدەت سۆويح يسسلەدوۆاتەلەي. ونو زاگوتوۆيلو وتۆەتى ي دليا تەولوگوۆ، ي دليا اتەيستوۆ يز وبششەستۆا «زنانيە». ناسكولكو بى لەگچە بىلو رازبيراتسيا ارحەولوگام ۆ چەرەپكاح، ەسلي بى ۆ بيبليوتەكاح ۆىداۆالي وبشيرنۋيۋ ماتەريالام ي مىسليام كنيگۋ «تەنگريانستۆو» (22.و.سۋلەيمەنوۆ. تەنگريانستۆو//ازيا، الما-اتا، جالىن، س.567).
و.سۇلەيمەنوۆتىڭ كەيبىر پىكىرلەرىن قۇپتاي وتىرىپ، ونىڭ «و نوۆەيشيح رەليگياح» جانە «سامايا درەۆنيايا رەليگيا نا پلانەتە» دەگەن جەرلەرىنە كەلىسە المايمىز. ويتكەنى، اقيقاتىندا الەمدەگى ەڭ ەسكى ءدىن ول «تەنگريانستۆو» ەمەس، يسلام ء(ھام جاڭا ءدىن دە سول). ودان كەيىن، «تەنگريانستۆو» (تاڭىرشىلدىك) دەگەن ءدىن ەمەس. ويتكەنى:«كەيبىرەۋلەردىڭ «ءتاڭىر ءدىنى» (ورىسشا تەنگريانستۆو دەگەننەن السا كەرەك) دەپ ايتىپ جۇرگەنى دۇرىس ەمەس. دۇرىسى «تاڭىرلەر نانىمى» بولماق، ۇيتكەنى، بۇ جەردە ءبىر ءتاڭىر تۋرالى ءسوز بولىپ تۇرعان جوق; كوك ءتاڭىر، جەر ءتاڭىر، كۇن ءتاڭىر، اي ءتاڭىر، سۋ ءتاڭىر ت.ت. كوپتەگەن تاڭىرلەر بولعاندىقتان بۇل «ءيدوليزمنىڭ» بالاماسى بولا الادى. تەنگريانستۆو دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «تاڭىرشىلىك» دەگەنگە، ياعني بىردەن كوپ تاڭىرگە سايادى. بۇل مانيحەيشىلدىك ۇعىمنىڭ ەجەلگى اسپان كۋلتىمەن ارالاسقان فورماسى» (م.بۇلۇتاي، 2ب). «...كونە تۇرىك جازۋلارىندا قولدانىلعان جانە «اسپان» ماعىناسىنداعى «ءتاڭىر» سوزىنەن ءدىن جاساعىسى كەلەتىندەردىڭ ماقساتىن ءتۇسىنۋ قيىن. كونە تۇرىك تىلىندە «قۇداي» ماعىناسىن بەرەتىن «چالاب» دەگەن ءسوز دە بولعان. ەندى وسىعان قاراپ «چالابيزم» دەگەن ءدىندى ءبىزدىڭ ويشىلدار (!) تاۋىپ جاتسا تاڭ قالماڭىز. ورىستاردىڭ حريستياندىقتان بۇرىنعى داۋىردەن كەلە جاتقان «بوگ» سوزىنە قاراپ «بوگيزم»، فارسيلاردىڭ «حۇدا» سوزىنەن «حۇدايزم»، قىتايلاردىڭ «اسپان» دەگەندى بىلدىرەتىن «تيان» سوزىنەن «تيانيزم» دىندەرىن قولدان جاساۋ قانشالىقتى بەكەر بولسا، «ءتاڭىر» سوزىنە قاراپ «تەنگريزم» (اسپانشىلدىق) دەگەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان، پايعامبارى، كىتابى جوق نارسەنى ءدىن ەتىپ شىعارۋ دا سونشالىقتى بەكەر بولماق. بىزدەگى كەيبىر دۇمشەلەر نە ءدىننىڭ تاريحىن بىلمەي، نە فيلوسوفياسىن بىلمەي، ايتەۋىر «تەنگريزم»، «تەنگريانستۆو» دەپ بايبالام سالا بەرەدى» (23.م.بۇلۇتاي.بۋرحانيزم تۋرالى شىندىق، الماتى، ارىس، 12 ب).
ولجاستىڭ «تەرمين «تەنگريانستۆو» نە پوياۆليالسيا دو سيح پور ۆ ناۋچنوي ليتەراتۋرە» دەپ قاپا بولىپ وتىرعانى ەندى تۇسىنىكتى بولدى عوي دەيمىز. ويتكەنى، ءوزى جوق نارسەگە ول بار بولمادى دەپ وكپە ارتۋدىڭ كەرەگى بار ما؟ ياعني، كونە تۇرىكتەر «تاڭىرشىلدىك» (تەنگريانستۆو) دىنىندە ەمەس (مىسالى: «ءتاڭىرى، ۇماي، قاسيەتتى جەر-سۋ» سىندى ءھام ت.ب. ءارتۇرلى) كوپ تاڭىرشىلدىك ءدىنىندە بولعان دەسەك دۇرىس بولادى. بۇعان قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلدى. «تاريحي دەرەكتەمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ورتالىق ازيا اۋماعىندا بولعان كەيبىر باستى ينانىشتاردى، دىندەردى اتايتۇعىن بولساق، ولار مىنالار; رۇحقاقۇلدىق (انيميزم), تابيعاتقا تابىنۋ (كوك نانىمى، تاڭىرلەر نانىمى، شامانيزم), بۇتقاقۇلدىق (پاگانيزم، يديوليزم، فەتيشيزم، توتەميزم), وتقاقۇلدىق (زورواستريزم-ءزاردۇشت ءدىنى-ماجۋسيلىك), ياھۇديلىك (يۋدايزم-ءجوھيت ءدىنى), بۇدديزم، مانيحەيزم، حريستياندىق جانە يسلاميات» (م.بۇلۇتاي، 2-3 ب). بۇل كونە تۇرىكتەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءدىني سەنىم سۇرلەۋ جولدارى. تەك، بۇل تىزبەكتىڭ باسىنا يسلامدى قويۋ كەرەك، ويتكەنى، ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ ءدىنى – يسلام ەدى. ياعني، تۇرىكتەر دە وسى ەكى جۇپتان تاراعان ۇرپاق بولعان سوڭ ولاردىڭ دا ەڭ العاشقى ءھام ەڭ ەسكى ءدىنى دە – يسلام بولعانى انىق. ارتىنان ءتۇرلى اداسۋ جولىنا ءتۇسىپ، اقىرىندا VII ع. باستاپ ءوزىنىڭ اقيقات اتا دىنىنە ورالعان. ياعني، كوپتاڭىرشىل ءارتۇرلى دىندەردەن ءبىر ءتاڭىرشىل يسلام دىنىنە قايتا ورالعان. قۇدايدىڭ دا ءجونى وسى. وسى ءجايتتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قۇران كاريمدەگى پايعامبارلار تاريحىمەن تانىس بولۋ كەرەك. ويتكەنى، قۇران كاريمدەگى پايعامبارلار تاريحى – ادامزات تاريحىنىڭ نەگىزگى دىڭگەگى بوپ تابىلادى. ونى بىلمەگەن ادام تاريحتى دۇرىس تاني المايدى. ەندىگى ءبىر ماسەلە، اقيقاتتان اۋىتقىعان قانشاما دىندەردىڭ تاريحىن قاراپ وتىرساق مىنانى بايقايمىز: ولاردىڭ ءارالۋان بولىپ، ءارتۇرلى تەرىس جولدارعا ءتۇسۋ سەبەبى، ءتاڭىردى تانۋعا بايلانىستى قاتەلىكتەردەن ەكەندىگىن كورەمىز. وسى ماقالادا ءبىز ءبىراز كونە تۇرىكتەردىڭ سول ءتاڭىردى تانۋداعى اقيقاتتان اجىراعان ءارتۇرلى كەزەڭدەگى ءتۇرلى نانىم-سەنىمدەرىن قاراستىرىپ وتتىك. ەندى ەڭبەك بارىسىندا ەجەلگى ەسكى تۇرىكتەر سياقتى بۇگىنگى ولاردىڭ ۇرپاقتارى (اسىرەسە كەڭەستىك اتەيزم قاماۋىندا بولعان) – جاڭا تۇرىكتەر شاتاسپاسىن دەپ سول ءتاڭىردى دۇرىس تانۋ ءۇشىن اقيقات حابار بەرە كەتەيىك دەگەن ويدا وتىرمىز. ول ءۇشىن ءبىز شىن ءتاڭىردىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ، ءوزىن ادامدارعا تانىستىرعان قۇران-كاريمدەگى (قۇراننىڭ 3/1 تەڭ) 112. ءال-يحلاس سۇرەسىن كەلتىرىپ كەتپەكپىز:
قايىرىمدى، ەرەكشە مەيىرىمدى اللاھتىڭ اتىمەن.
يحلاس – ءبىر نارسەنى تازارتۋ، پاك تۇتۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
«ۋباي يبن قاعب (اللاھ وعان رازى بولسىن) ايتادى: «مۇشرىكتەر پايعامبارىمىزعا (اللاھتىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «بىزگە راببىڭدى سيپاتتاپ بەر» دەگەندە، اللاھ تاعالا وسى سۇرەنى ءتۇسىردى.
عالىمدار ايتادى: «يحلاس» سۇرەسى قۇراننىڭ ۇشتەن بىرىنە تەڭ كەلۋى – باسقا بىردە-ءبىر سۇرەدە تابىلمايتىن «اس-ساماد» ەسىمى وسى سۇرەدە كەلگەنى ءۇشىن، سونداي-اق، «ءال-احاد» ەسىمى دە وسىنداي». جانە مىناداي پىكىر دە ايتىلعان: «قۇراننىڭ ۇشتەن ءبىرى – ۇكىمدەر، تاعى ۇشتەن ءبىرى – ۋادەلەر مەن قورقىتۋلار، قالعان ۇشتەن ءبىرى – ەسىمدەر مەن سيپاتتار. ال، «يحلاس» سۇرەسى وسى ۇشتىكتەردىڭ بىرەۋىن – ەسىم-سيپاتتاردى قامتىعان».
1.(ەي، مۇحاممەد!) ايت: «ول اللاھ – احاد (جالعىز).
يكريما ايتادى: «ياھۋديلەر: «ءبىز اللاھتىڭ بالاسى ۋزايىرگە قۇلشىلىق ەتىپ، تابىنامىز»، حريستياندار: «ءبىز اللاھتىڭ بالاسى يسا ماسىحكە قۇلشىلىق ەتەمىز»، ماجۋسيلەر (وتقا تابىنۋشىلار): «ءبىز كۇن مەن ايعا تابىنامىز» دەگەندە، اللاھ تاعالا ءوز ەلشىسى مۇحاممەدكە (اللاھتىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «قۇل ھۋاللاھۋ احاد» سۇرەسىن ءتۇسىردى. ياعني، ول – اللاھ – جالعىز، ءبىر ءوزى، ونىڭ ەشقانداي تەڭدەسى دە، سەرىگى دە، ءۋازىرى دە، ۇقساسى دا جوق. جانە بۇل ەسىم اللاھتان باسقا ەشكىمگە ەش ۋاقىتتا ايتىلمايدى. ويتكەنى، ول – بۇكىل ەسىم سيپاتتارى مەن ءىس-ارەكەتتەرىندە كەمەل» (يبن كاسير).
ەي، مۇحاممەد(اللاھتىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن)! راببىڭ تۋرالى سۇرايتىندارعا ايت: «مەنىڭ راببىم – ودان باسقاعا تابىنۋعا بولمايتىن جالعىز ءتاڭىر. ول ءوز زاتىندا دا، سيپاتتارىندا دا، ءىس-امالدارىندادا دا جالعىز. مۇنىڭ بارىندە ونىڭ ەشقانداي تەڭدەسى دە، ۇقساسى دا جوق. ويتكەنى، ول – ءبۇتىن بارلىقتىڭ جاراتۋشىسى جانە يەسى. جاراتىلعاندار ەش ۋاقىتتا جاراتۋشىسى سياقتى بولا الامايدى. اللاھتىڭ باسقا قۇلشىلىق ەتۋىمىزگە لايىق ەشكىم دە، ەش نارسەدە جوق!» ء(دجازايري).
- اللاھ – اس-ساماد (مۇقتاجسىز، ال بارلىق جاراتىلىس وعان مۇقتاج).
يبان ابباس (اللاھ وعان رازى بولسىن): «اس-ساماد – بۇكىل جاراتىلعاندار ءوز قاجەتتەرى مەن بار شارۋالارىندا وعان مۇقتاج بولاتىن زات. ول – ءوز مىرزالىعىندا كەمەل بولعان مىرزا، ءوز بەدەلدىلىگىندە كەمەل بولعان بەدەلدى، ءوز ۇستامدىلىعىندا كەمەل بولعان ۇستامدى، ءوز دانالىعىندا كەمەل بولعان اسا دانا. ول – داڭق پەن شاراپاتتىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەمەل. مىنە، وسى – اللاھ تاعالا. وسىلار – ونىڭ سيپاتتارى. بۇل سيپاتتار ودان باسقاعا ەش ۋاقىتتا ءتان بولمايدى. ونىڭ تەڭدەسى جوق. وعان ۇقساس ەشنارسە جوق. ءبىر ءوزى، ءبارىن باعىندىرۋشى اللاھ كەمشىلىك اتاۋلىدان پاك!».
رابيع يبن ءاناس: «اس-ساماد – ول تۋماعان جانە تۋىلماعان» دەدى. سوندا ول كەيىنگى اياتتى بۇل اياتتىڭ ءتاپسىرى ەتتى. بۇ نە دەگەن كەرەمەت ءتاپسىر! (يبن كاسير).
ءبىر توپ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، «اس-ساماد» – ءاۋ باستان بار بولعان جانە بۇدان بىلاي دا ماڭگى بار بولۋشى» (قۋرتۋبي).
- ول تۋماعان جانە تۋىلماعان,
اللاھ تاعالا: «ول – اسپانداردى جانە جەردى جوقتان بار ەتۋشى. ونىڭ جۇبايى بولماسا، ونىڭ بالاسى قالايشا بولادى؟! سونداي-اق، ول ءاربىر نارسەنى جاراتتى جانە ول – بارلىق نارسەنى ءبىلۋشى (6.ءال-انعام شارۋا مالدارى، 101)
وسى اياتتاعى «ءلام ءياليد» (تۋماعان) دەگەن سوزدە ءۇش اداسقان توپقا: مۇشرىكتەرگە، ياھۋديلەرگە جانە حريستياندارعا تويتارىس بەرىلەدى. ويتكەنى، مۇشرىكتەر اللاھتىڭ پەندەلەرى بوپ تابىلاتىن پەرىشتەلەردى ايەل تەگىنە جاتقىزىپ، ولاردى «اللاھتىڭ قىزدارى» دەدى. ياھۋديلەر ءۋزايىردى، ال حريستياندار يسا ءماسىحتى «اللاھتىڭ ۇلى» دەستى. سوندا اللاھ تاعالا «ءلام ياليد ءۋا ءلام يۋلاد» سوزىمەن ولاردىڭ سوزدەرىن دە، وزدەرىن دە تەرىسكە شىعاردى. ويتكەنى، اللاھ تاعالا – اۋەلدەن بار، ودان بۇرىن ەش نارسە بولعان ەمەس. ەندەشە، قالايشا ول تۋىلعان بولادى (يبن ءۋسايمين).
- ءارى وعان ەشكىم تەڭ ەمەس.
اللاھ تاعالانىڭ ەسىم-سيپاتتارىندا دا، ءىس-قيمىلدارىندا دا بىردە بىرەۋ وعان ەشقاشان تەڭ بولا المايدى (ا.ساعدي)» (24.قۇران-كاريم. ماعىنالار جانە تۇسىندىرمەلەرىنىڭ ء(تاپسىرىنىڭ) اۋدارماسى. الماتى، حاق، 2013, 753 ب; 25. قاسيەتتى قۇران. وتىزىنشى پارا ء(تافسير), شىمكەنت، اسقارالى، 2011, 352-356 ب).
مىنە، وسى قۇداي – ناعىز قۇداي اعايىن! ولاي بولسا ءبىز بەكەرگە ارۋاق پەن قۇدايدى شاتاستىرىپ بوسقا شارشامايىق! ءتاڭىر جايلى شىن تانىمدى ءبىز تەك، قازىر، اسپاننان تۇسكەن، سو تۇسكەن كۇيى بۇلىنبەگەن قاسيەتتى كىتاپ قۇران كاريمنەن عانا الۋىمىز كەرەك. سوندا عانا، ءبىز جاراتۋشىنىڭ بىزگە بۇيىرعان داڭعىل جولىندا تۇسە الامىز. سوندا عانا ءبىز، ءارتۇرلى وتىرىك قۇدايلاردان سانامىزدى تازارتىپ، ءارى-ءسارى كۇيدەن قۇتىلامىز ءھام جۇرەك تىنىشتىعىنا يە بولامىز. ال، جۇرەك تىنىشتىعىنا يە بولساق، وندا تابانىمىزدى جەر بەتىندە الاڭداماي نىق باساتىن بولامىز! اقيقاتىندا، ءبىزدىڭ نەگىزگى ايتپاق بولعان ويىمىز دا وسى ەدى.
اقجول قالشابەك، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ-ءنىڭ دوتسەنتى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
Abai.kz
