«Abai.kz» ақпараттық порталы тұрақты түрде жүргізіп келе жатқан интернет-конференцияның кезекті қонағы – белгілі қоғам қайраткері, саясаткер, Қазақстан Ғалымдар одағының Президенті, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, МАГИ, РАЕН, ҚР ҰИА академигі, э.ғ.д., профессор Оразалы Сәбден мырза болды.

Біз қазақ қоғамында қызу талқыланып жатқан әм күн тәртібінде қаралуы тиіс деген бірнеше тақырыпты белгіледік Соның ішінде, Құлдыраған  білім мен ғылымға қалай серпіліс береміз? Қазіргі уақта еліміздің шалғай аудандары менауылдары күйзелісте. Ауылды қалай көтереміз? Егемендік алғалы бері жоғалтқан рухани құндылығымызды қалай жаңғыртамыз? Жер мен тіл мәселелері неге түбегейлі шешілмейді? Кіші кәсіп елге нәсіп пе? Әлем қайда бағыт алды? Қазақстанның жолы қалай болмақ? Мемлекетті қалай дұрыс басқарамыз?

Осы және өзге де өзекті сауалдарға интернет-конференциямыздың қонағы Оразалы Сәбден мырза жауап беруді бастап кетті.

---

Тоғжан 2018-02-03 00:11:39

Амансыз ба Аға! Сізді өзім құрмет тұтам. Менің аулымнан деп мақтанамын. Білім саласындағы реформалар қашан аяқталады? Мені толғандырып жүрген гуманитарлық пəндердің тағдыры.Ешкімге де, университеттерге де керексіз болып қалған пәндер мен мамандардың болашағы қандай болмақ? Осы мәселені оңтайлы шешетін қауқарыңыз бар ма?

-Кеше ғана ғылымды қаржыландыру грантында да үлкен айқай болып жатыр. Ғалымдар арыздарын лауазымды билік жүйелеріне жазуда, әділеттік болған жоқ, балы төмен жобалары да өтіп кеткен. ҰҒК (Ұлттық ғылыми кеңес)-те әділетсіздік, тамыр-таныстық жайлаған деп жатыр. Осы жерде менің айтайын дегенім, гуманитар ғылымдарының ҰҒК (Ұлттық ғылыми кеңес) басшысы етіп, басқа ұлттың адамын қойған. Ғалымдардың сұрағына кім жауап берер екен, ол басшы қазақ тарихын, мәдениетін, әдебиетін, тілін т.б. ерекшеліктерін біледі ме екен? Ол қалай қазақ тілін білмей, қоғамдық ғылымды білмей төрағалық етеді, баға береді? Бұл «нонсенс», басқа кірмейтін жағдай. Сонда министр қайда қарап отыр? Бірақ халық біледі, ол бастықты кімнің қойғанын, кімнің қолында істегенін. Қазақта қолшоқпар деген ұғым осындайдан туған болар! Сонда бізде толып жүрген небір академиктердің, ғылым докторларының арасынан бір қазақ ғалымы табылмағаныма? Ар намыс қайда?, Нағып гуманитар ғылымдарының ҰҒК (Ұлттық ғылыми кеңес) басшысы етіп кеше ғана ҚР мемлекеттік сыйлығына ие болғандар академиктер К. Байпақов, А. Кошанов, Б.Көмеков т.б. мықты ғалымдарды неге қоймасқа? Үкіметтің ВНТК-сі қайда қарап отыр?

Осы небір қоғамдық ғылымдағы жобаларды билік шетелге ғылыми сараптамаға жіберді. Оған енді жұмыссыз қалатын ғалымдардың аузынан жырып, қыруар ақша төледі. (Мемлекеттік құқық-қорғау органдарының құлағына алтын сырға.) Өздеріңіз ойласаңыздаршы, мысалы өтпеген академик А.Қошановтың «Түркістанды жаңғырту» жобасына шетелдіктер қалай жоғары баға қояды және т.б. солай. Өздері руханияттан жұрдай болып жатқан дамыған мемлекеттер біздің рухани байлығымыз көтерілгенін қолдайды ма сонда? Бұны, қазақша айтқанада, бассыздық деп айтады.

Менім ойымызша үкімет қытайдағыдай қоғамдық ғылымдарды өз құзырына алу керек. Оларды шетелге сараптамаға бермей, Мемлекеттік тапсырыс ретінде қаржыландыру керек.  Біз қоғамдық ғылымдар бір жағынан іргелі ғылыммен айналыссақ, екінші жағынан қазақ мемлекетінің идиологиясын жасауға тікелей ат салысып жүрміз. Қоғамдық ғылымдағы институттардың жағдай кәзір мүшкіл. Жалпы конкурсқа берген жобалардың әр институттан 3-4ақ өткен. 90% жобалар өтпей қалған деген сөз. Мұндай жағдай бұрын сонды болған емес! Үкімет пен парламент Егер ғылым керек болса, осындай келенсіздіктерге тез араласып бір шешім табуы керек.  Ғалымдардың төзімі таусылуда.

Ассалаумағалейкум ,Оразалы аға! Сұрағым: Казіргі уақыт бізге ұлт ретінде жер тақырыбы ма актуальды әлде тіл мәселесі ме? Латын әліпбиіне апостроф калғаны жөн бе?

-Бұл сұрақтарға басқа жауаптар да бар. Солардан табарсыз. Әрине қазіргі жағдайда ұлт ретінде қалыптасуда бізге ең керегі тілде, жерде. Себебі былтыр-бұрынғы жылы жер мәселесі қазақ елі үшін түбегейлі болса, қазір тіл мәселесі болып тұр. Бұларға көзқарасымызды Қазақстан ғалымдар одағы тікелей араласып көрсетуде. Латын әліпбиі тұралы ғалымдар, тіл мамандары жасаған  біздің жобамызда апостров жоқ. Бұл жерде біз тіл атасы А.Байтұрсыновтың және де академиктер Ә.Қайдар мен Р.Сыздықованың бастама кеңесін алып жасадық.

Мұрат Балтабай 2018-02-02 23:07:41

Армысыз? Оразәлі Сәбден мырза. Сіз экономист сіз ғой, Е ?! Осы экономия ілімінің жағдайына қалай қарайсыз? Әлем дағдарысын экономияның дағдарысы деп те айтады екен, халықарада. Сонымен халықарада, экономия академия қауымдарда Reconsidering Economics науқаны болып жатыр екен. Бұдан хабарыңыз бар ма? Біз де соған кірісу керек шығар? Қазақтың ұлттық экономия ілімі деген дүние керек бе, бола ала ма?! 

-Әлем дағдарысы тек экономикалық дағдарыс емес. Бұл жүйелі проблема. Керек болса бұл рухани дағдарыс. Себебі, дамыған мемлекеттер (G8) тек баюды ойлап, руханиятты артта қалдырды. Экономикаға келетін болсақ, ол тек бай-қуатты болуға ғана емес, ізгілікті қоғам құруға жұмыс істеу керек. Мұны Скандинавия елдерінде  әлеуметтік инновация дейді. Мысалы, біз ЖІӨ есептегенде, осы әлеуметтік факторларды есепке алмаймыз. Жалпы экономикалық теория жүйесіне де күрделі өзгерістер керек. Осы себептен жылда экономика саласынан берілетін Нобель сыйлығының иегерлері де қатаң сынға ұшырауда.

Жанашыр 2018-02-02 22:50:45

Оразалы Сәбден аға ауылдардың жүдеу күйде екенін өзіңіз де белісіз деп ойлаймын. Әлеуметтік саладан, бюджет қаржыландыратын орта мектеп пен фельшерлік нүкте ғана қалды. Екіншісі құрдымға құлаудың алдында тұр. Себебі дәрі-дәрмек тапшы. Құрал жабдықтар болса әбден ескірген т.б . Мектеп кабинеттері ата-аналар мен мұғалімдер "ДЕМЕУШІЛІГІМЕН" жыл сайынғы күрделі жөндеуден өтеді. Кабинеттердің ішкі тазалығынан бастап құрал жабдықпен толықтырып, жаңалап отыру кабинет меңгерушілері мұғалімдердің мойынында. Мұғалімнің қалтасына қандай салмақ түсетінін өзіңіз есептей беріңіз. Осында жағайдан құтұлудың жолы қандай? Сізге зор денсаулық тілей отыра, алғысымды білдіремін.

-Әрине бірінші фактор білімнің сапасы. Мұғалімдердің мәртебесін көтеру керек, әсіресе тәрбие жөнінен. Қаражат бөлінуде, бірақ мәселе оның нақты іске асуында қателіктерге жол берілуде. Бұл жерде бір жағынан ата аналар, екінші жағынан жер-жерде құрылған қоғамдық кеңес жұмыстары тиімді болу керек. Қоғамдық бақылаусыз сапа болмайды. Ал жалпы республика деңгейіне келсек білімге бөлінетін қаржы жалпы ішкі өнімге шаққанда бізде 4%-дан аспайды. Біздің есебіміз бойынша 6%-дан кем болмау керек.  Ауыл мектептерінде мұғалімдердің білім сапасын арттыру керек. Кезінде қазақтың бүкіл даралары-даналары ауылдан шыққан.

Мухамед Багдатулы 2018-02-02 22:29:42

Қайырлы күн, Оразалы Сәбденұлы. Өте өзекті тақырыпты қарастырып отырғаныңыз қуанышты. Шынымен, қазірі шалғай ауылдағы оқушылардың білім деңгейі төмен. Оған көптеген себептер бар: әлеуметтік, экономикалық. Бірақ, қуантатыны ауыл жастарының- қазақ тілге деген құрметтін болуы, ана тілді жетік меңгеруі. Сізге мынадай сұрағым бар, ауылдағы білім деңгейін көтеру үшін қандай жолдарды ұсыңасыз? Нені алып, нені қосқанды жөн санайсыз?! Және ағылшын тіліне деген көзқарасыңыз?

-Сұрағыңызға жауап жоғарыда бір сыпыра айтылды. Әсіресе тәрбие, рухани мәселесін көтеру керек. Нақты іс ретінде мектептерде Абайдың толық адам ілімін жүргізу керек. Ағылшын тіліне деген жалпы көзқарасым дұрыс. Ол әлемдік тіл. Бірақ бұны біз үш тілділік деп кәзіргідей науханға айналдырып жібермеуіміз керек. Ұзақ мерзімді жоспарлы түрде іске асыруымыз керек. Бұл тұралы бір жауаптарда айтқам.

Батталов Данабек 2018-02-02 22:23:17

Сәлеметсіздер ме, мені толғандыратыны ол ауылдағы өмірді қалай да жарқын, әрі мәнді қылу үшін не істеуіміз керек? Ауыл атауын жаңа форматқа өткізіп, елдің экономикасына әр ауыл аты шығып, конкуренциялық қарқынмен дамыса екен деген ойым бар! 

-Ауылды дамыту тек ауылдағы тұратындардың ісі болмауы керек. Өкінішке орай егемендік алғалы ең көп күйзеліске ұшыраған ауыл. Ашығын айту керек, Кеңес Одағын да ауыл жақсы дамыды. Кезінде ең бекпен қамтылған небір колхоз, совхоздар, ауыл орталықтары, т.б. жұмыс істеп тұрды. Жол, байланыс, мәдениет ошақтары: кітапхана, мәдениет үйі, спорт кешендері, моншасына дейін бар болатын. Жалпы ауыл жақсы дамып, оның әл-ауқаты, тыныс-тіршілігі, тұрмысы айтарлық тай деңгейде болғандығын өз көзіміз бен көрдік, ауылда өсіп, тәлім-тәрбие алдық. Ауыл қазақ халқының өзегі болды. Жалпы реформаның салмағы ауылға өте ауыр тиіп, ауыл тоқырап қалды. Кейінгі жылдары ауылдың жағдайы жөнделе бастады, қаржы бөлініп инфрақұрылымдар салынды. Әліде атқарылатын істер қыруар көп. Қажеттілерінің бірі ретінде біз ауылды, жергілікті өзін-өзі басқару заңын жасап, қабылдауымыз керек. Міне осы заңда ауылды көтеру мәселелері түбегейлі қаралу керек.  Ал қазір ауылды өзін-өзі басқару мәселесі жергілікті билікті заңының көленкесінен көрінбей отыр. Басқа мемлекеттерде өзін-өзі басқарудың жеке заңы бар.

Арлан 2018-02-02 17:56:45

"Қазмұнайгаз"  компаниясы өз акционерлеріне девидент төлей ме. Неге девидент төлеу кешігіп жатыр.

-ҚазМұнайгаз компаниясы біріншіден Самрұқ Қазына әл-ауқат қорына тиесілі. Екіншіден өзіміз білетіндей жабық форматтағы қор. Үшіншіден ҚазМұнайГаз компаниясы халықтық IPО-бағдарламасына қатыспады. Яғни компанияның акциялары халыққа сатылмады. Тек Қазмұнайгаздың еңшілес компаниясы КАЗТРАНСОЙЛ ғана IPO бағдарламасына қатысты. Ол өз кезегінде мұнай тасымалдау саласымен айналысады. Ағымдағы заңнамаға сәйкес акция иелеріне девидент төлену қажет. Бірақ біз білетіндей мұнай бағасының төмендеуі компания үшін табыстылық деңгейінің төмендеуіне алып келіп жатқан болар. Бұл орайда компания бар қаражатын қайта инвестициялау мақсатында айналымға жіберу керек. Негізінен әрбір сатылған акциядан түскен қаражат бойынша компания акция иелеріне жыл сайынғы есептілік беріп, ақшаның қозғалысы есебін арнайы сайтты мен бұқаралық ақапарат құралдары арқылы жариялау қажет. Себебі ол халықтың қаражаты. Осы жағынан алғанда бізде әлі күнге дейін жариялық жоқ.

калбит 2018-02-02 14:35:11

Ореке . сиздин Орысшаныз кандаи акцентсиз нормально соилеи аласызба ? Казахстанда турасыз гои. Орысша билмеимин деп елестетип коринизши вам существовать нормально не реально если казах Казахстанда без русского языка как баран . вам все закрыто как Индианы в Америке . поэтому я переживаю за вас .заранее спасибо за внимание

-Бір жағынан бұған қарасаңыз күлкілі сияқты,екінші жағынан шындығы да бар. Мен өзімді қазақпын, қазақтың патриотымын деп есептеймін, тілім де, дінім де қазақ, акцентім де – қазақ. Мүмкін біздің ерекшелігіміз осында шығар.

Жекен 2018-02-02 12:46:56

Халықпен санаспай, өз білгендерімен белден баса беретін басшысымақтар өріп кетті. Сіздіңше бүткіл халықты үш тілді етемін деудің қаншалықты қисыны бар?

-Шыныда да шенеулік басып кеткен заман болды, сөзім дәлел болуы үшін айтайын, мысалы шетелде басқару жүйесі 6-7 буын болса – бұл тиміді басқа болады дейді, одан асып кетсе, тиімсіз. Ал бізде болса, 12-13 буыннан асып тұр. Өздеріңіз санай беріңіздер: министр, жауапты хатшы, 4-5 министр орынбасарлары, комитет төрағалары, олардың орынбасарлары, департамент басшылар мен орынбасарлары, басқарма басшылар мен орынбасарлары, бас сарапшы, сарапшылар, жай сарапшылар, оған қоса облыстар, әкімшіліктерде толып жатыр. Қазір ақша жоқ дейміз, кем дегенде 30% қысқартуға болады деп ұсыныс берген болатынмын.

Ал үш тілге келетін болсақ, бұл стратегиялық мақсат дұрыс, бірақ қадам-қадаммен жасалуы керек. Бізде тек есеп беру, билікке жағыну мақсатында асығыстық жасап жатырмыз. Бірақ мысал, дүниежүзіндегі ең дамыған мемлекеттің бірі Жапонияда 11 жасқа дейін баланың буынын бекітеді: тәрбиеге, мәдениетке, сол ұлттың тіліне, тарихына, салт- дәстүріне, әдеп-ғұрпына үйретіп, патриотық сезімді жүрегіне оялатып, миына қондырып барып басқа тілге үйретеді. Осыдан-ақ шешім шығаруға болады. Осындайда, біздің министрлеріміз бір күндік сияқты болып көрінеді. Бәрібір халық олардан ертең сұрайтының естен шығармасын. Жылдар өтер, жүйе өзгерер, еліміздің дамуына жаңа серпіліс болар. Ал жіберген түбегейлі қателіктері үшін халықтың алдын жауап беретін уақыты келеді.

мәлік 2018-02-02 12:20:18

Ореке, өткенде сіздердің латын жазуына байланысты хаттарыңыз шықты. Екі хат жаздыңыздар ғой. Академиктердің хатына Нұрекең жақтан жауап бар ма? Латын жазуы керек пе озі бізге латыннан не ұтамыз не ұтыламыз?

-Қазақстан ғалымдар одағының атынан біртоп академик, профессор тіл мамандарының хатына нақты жауап алған жоқпыз. Тек хат түсті деген хабар келді. Апострофпен жазған нұсқаның практикалық іске асуы қиын екенін тіл мамандары көріп, ғалымдар одағына өтініш білдіргеннен кейін біз осы мамандардан жұмысшы тобын құрып, екі ай көлемінде терең ізденіс жасап, латын әліпбиінің жаңа жобасын (апострофсыз) ұсынған болатынбыз. Ел білу үшін, келесідей мамандарға ризашылығымызды білдіреміз. Олар: жұмысшы тобының жетекшілері – академик Қайдар Ә., Сыздықова Р., мүшелері – академик Қошанов а., Жарықбаев Қ., Ғаббасов С., ф.ғ.д. профессорлер - Сулейменова Э., Уәли Н., Жанұзақ Ә., Бөлекбаев Ә., Алдаш А., Базарбаева З., Күдеринова Қ., Рысалды Қ., Каленова Г., Қапалбеков Б. Жалпы көпшілік қолдауда.

Оразалы профессор!!! Қазақстан Республикасында соңғы кездері үлкен мәселеге айналған Жер мәселесі қандай дәрежеде шешілуі қажет? Оны шетелдік компанияларға жалға беру немесе сату мәселесі ел экономикасына елеулі пайда әкелмейтіні белгілі ғой. Қазіргі Қазақстандағы ауылшаруашылығына (мал шаруашылығына) негізделген жерлерде қайтадан Агрокешендер (бұрынғы КССРО - дағыдай совхоздар) құрып, олардың барлығы дерлік мемлекеттік болса, мемлекеттен қажетті субсидия мен басқа да көмек алатындай қылып құрылса, осы даулы болған Жер мәселесі тыйылар ма еді? Сіз, қалай ойлайсыз? Шет ел компаниялары қызығатын бірде-бір бос жатқан жер телімдерін қалдырмай, барлығына Агрокешендерді орналастырса қалай болар еді? Бұдан 15-жыл бұрын осы сайтта, қазақтың бір азаматы (есімін ұмытып отырмын) "Қазақстанның аудан орталықтарынан басқарылатын Агробанк ашып, ауылшаруашылығына ғана жұмыс жасайтын дербес қаржы институтын қалыптастыру керек" дегені бар еді.

-Жалпы сұрағыңыз және ойыңыз дұрыс. Бірақ нарық заманында барлығы мемлекеттік болуы мүмкін емес. Агробанк ашу туралы идеяны менде талай жыл бұрын айтқан болатынмын. Себебі, билікке тиімдісі екі ортада делдал буындары көп болса, тендер болса.

Ал енді менің жер мәселесі туралы түбегейлі ойымды «Абай және қазақ елінің болашағы» атты кітабымның «Жер игеру өзекті проблема, Қазақстың коды жер» деп аталған бөлімінде 82-87 беттерде толыққанды айтылған. Онда тың жерді игеру арқылы қазақ елін жаңа белеске көтеру, еркін экономикалық аймақ жасау, жастар кооперациясын құру, Израильдің дүниежүзіне белгілі тәжірибесін пайдаланып Кибустар жасалсын, «Қазақ өрісі» деген бағдарлама, «Ауылға асар» және т.б. жобалары берілген. Негізгі  ұсынысым,  жерді щетелдіктерге жалға бермей, Қазақстан азаматтарына сатпай, 49 жылға тек ҚР азаматтарына ғана жалға беру арқылы кооперациялау туралы заңды және басқа да тетіктерді іске қосып жерді тиімді пайдалануға болады.  Егер осылар жасалса, мыңдаған жастар жұмыспен қамтамасыз етілер еді. Бұл ойымды Елбасы мен Үкіметке де жіберген болатынмын. Ауылға көмек тек ауылдағылардың еншісі болмауы керек. Уақытысында нанды да, майды да, етті де қаражатты да бүкіл қазақ даналараы да, балалары да ауылдан тасыды. Енді ауылға бет бұратын уақыт келді. Ауылға асар дегенім осы. Толығырақ төменде айтылады.

БОТАГӨЗ, ҚОСТАНАЙ 2018-02-02 11:06:18

Оразалы мырза, қалай ойлайсыз халықтың пікірімен санаспай Конституцияға енгізілген өзгерістерді қалай қалпына келтіруге болады, ол үшін не істеу керек? Нәтиже көрсетпеген, коррупцияны жеңбек түгел, сол күресті жүргізе алмаған, халықтың сенімін ақтамаған, қарапайым халықтың жалақысы мен тұрмыс-тіршілігіне бет бұрмаған билік өз жеңілісі мен кемшілін біле тұра, неге кетпейді, қалай ойлайсыз? Сонда олардың қолдарынан түк келмесе де, бәрі өлгенше отыра бере ме, күніміз не болады, қазақ Жерінің асты мен үстіндегі байлықтарын жеке бизнестеріне айналдырып алған жоқ па, солар? Ел мен жер тағдырына байланысты үрей мен қорқыныш та жоқ емес, сұрақ көп, бірақ осы сауалдарыма Сізден жауап күтемін.

-Сұрақтарыңыз өте ауқымды, кейбір жерлеріне басқа сұрақтарға жауап берілгенде толығырақ айтылады(сұрақтар қайталанып жатыр). Қысқаша айтсам, Елбасы былтыр жылдың басында Конституциялық реформалары, биліктің тепе-теңдігін сақтау, Парламенттің статусын көтеру туралы өз ұсыныс-тапсырмаларын берген болатын. Экономика жағынана қарасақ,біраз істер жасалып жатыр. Оның ішінде Үкіметке «Қазақстанның ұлттық технологиялық бастамасы» деп аталатын Елді үшінші жаңғырту жөніндегі 2025 жылға дейінгі дамудың стратегиялық жоспары әзірленуде.

Ал саясатқа келсек, 2025 жылға дейінгі саяси реформа жасаудың бағдарламасы керек деп ойлаймын. Бұл туралы ешқандай сөз жоқ. Мен біраз жыл бұрын экономика - бірінші, саясат- екінші деген ұстанымға дұрыс қарамайтындығымды айтқам да, жазғам да. Менің ойымша, саяси реформа да, экономикалық реформа да қатар жүру керек. Сонда ғана демократиялық жүйе қалыптасады. Бұл туралы нақты ұсыныстарым «Абай және қазақ елінің болашағы» атты кітабымның он бірінші сөзінде толыққанды жазылған. Ашық сатылымда кітап дүкендерінде бар. Бұл жерде, әсіресе, бірпалаталық Парламентке өту, ашық, таза сайлау, көп партиялы Парламент сияқты нақты ұсыныстар бар. Осындай түбегейлі саяси реформа жасағанда ғана сіздің көптеген сұрақтарыңызға жауап табылады.

Аман 2018-02-02 12:37:07

Күні кеше шыққан іргелі ғылыми зерттеулерді қаржыландыру бойынша Ұлттық ғылыми кеңестің шешімімен көптеген ғалымдар келіспейтіндігін айтты. Оның себебі неде? Қазіргі біздің ғылымның жағдайы қалай өзі?

-Cебебін Тоғжанның жауабын берген кезде айттым. Шындығында егемендік алғалы ғылымға қиянат жасалуда. Ғалымдар өлместің күнін көріп келеміз. Оның дәлелі, егер ғылымға берген қаржының көлемі 1991 жылы жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 0,68%-ын құраса, ал қазір небәрі 0,14%. Өсудің орнына 4,25 есе кеміген. Бұл ғылымның дамуына кері әсерін тигізбей ме? Мұндайда Абайдың мына сөздерін келтірмеске болмас:

Қайғы шығар ілімнен,

Ыза шығыр білімнен.

Қайғы мен ыза қысқан соң,

Зар шығады тілімнен.

ногайбек 2018-02-02 12:18:30

Оразалы мырза, Қазақстан ғалымдары қазір жақсы жағдайда жұмыс жасап жатқан жоқ. Менше ғалымдарға приоритет берілуі керек. ол қандай приоритет болуы керек?

-Ғалымдардың соңғы үміті кешегі БҒМ жариялаған іргелі ғылым гранттарына қатысуынан да түк шықпады. Мыңдаған ғалымдардың жобаларын өткізбеген БҒМ шенеуніктері, ННС өз білгендерін істеп, балы төмен болса да бірең сараң ғалымдарға беріп бүкіл ғылым саласын күйзеліске ұшыратып отыр. Бұл министрліктегі әділетсіздіктерді, заң бұзушылықты көптеген ғалымдар БАҚ-қа  жазуда, Жоғары лауазымды билікке, Үкімет, Парламент, Бас прокуратура, Сыбайлас жемқорлықпен күрес агенттігі және тағы басқаларға   шағым айтуда. Бұлардың біразы Қазақстан Ғалымдар одағына да келіп түсті, олар тиісті жеріне жіберілді де. Бірақ одан ештеңе шыға қоймас? Міне осылай «қасысаң қаның шығады, қасымасаң жаның шығады»,-дегеннің жағдайында ғалымдар күйзелісте отыр.

Шетелде қалай деген сұрақ туады. Біз дүниежүзіндегі бәсекелестігімізді ғылымға берген қаражатпен есептесек (шетелде солай), көп артта қалып отыр екенбіз. Бізде ғылымға бөлінетін қаржы дамыған елдермен салыстырғанда 20-25 есе аз. Оларда жалпы  ішкі  өнімге  (ЖІӨ) шаққанда 3-4%. Көп мақтанбай-ақ, осыдан-ақ біздің экономикамыздың төмен екендігін білуге болады. Осындай мүшкіл жағдайда отырып, бізде қалайша дүниежүзілік деңгейдегі ғалымдар шықпады деп айта аламыз?!

Жалақы жағына келсек 50-ақ мың алатын кіші ғылыми қызметкерді былай қойғанда, ғылым докторының айлығының өзі компания күзетшісінің айлығыңдай-ақ. Яғни кейбірі «мардымсыз жалақымен инемен құдық қазғандай етіп бар өмірін ғылымға арнағанша, күзетші болып істейін, басымды қатырмағаным дұрыс» деп жүргендер де жеткілікті.

Ғылымға қалай серпіліс береміз?

Мемлекет ғылымға серпін беретін кандидаттық, докторлық қорғауларды, ғылыми кеңестерді жауып тастады. Ал бұл жүйе бізден басқа ТМД мемлекеттерінде сақталып қалды. Оған балама ретінде ашылған магистр мен РҺD арқылы ғылыми ізденіспен айналысатын маман дайындау ісі сын көтермейді, сапасы өте төмен. Егер шынын айтсақ, осы күнге дейін ғылымды әлі де болса көкке көтеріп келген билік емес, жеке патриот ғалымдар бар.

XXI ғасырда ғылым мен жоғары технологияның рөлін ескере отырып, осы салада мемлекеттік орган құрған жөн (Мемлекеттік комитет немесе Агенттік) және де АҚШ- тағыдай ұлттық ғылыми қор қажет. Қазір не көп, академик көп; не көп, академия көп. Олардың елге беріп отырған пайдасы шамалы. Осылардың басын біріктіріп, бір Мемлекеттік– қоғамдық ұлттық академия құру керек. Ғылымы терең, білімі қоғам талабына сай тұрған мемлекет те жоғары, асқақ, биік деңгейде болады. Дамыған елдердегідей Президенттің басқаруымен ғылым мен техника жөніндегі Жоғарғы Консультативті Кеңес ашу қажет.

Ол халықаралық деңгейде бәсекелестікті күшейтеді. Әсіресе ғылымы, білімі күшті үлкен аймақтарда кластерлік ғылыми-инновациялық орталықтар ашудың маңызы зор.        Халықаралық деңгейдегі жеке ғалымдардың ғылыми мектептерін ашып, оларға жағдай жасау керек. Өйткені мемлекет экономикасының дұрыс дамуы үшін, кем дегенде ғылымға ЖІӨ-нің 1,5 пайызын бөліп, ал үдемелі дамуы үшін 3-4 пайызға жеткізу керек. Халықаралық деңгейде ғалымдардың мектептерін ашып, жалақыны еселеп көтеру де ләзім.

Қайраь 2018-02-02 23:39:00

Ассаламуалейкум аға! Қазақ халқының бойында бір ұлттық толымсыздық күйі {национальная неполноценность} бар сияқты көрінеді. Ғылым мен білім,өнер мен технология еуропалықтар мен жапон,қытай жəне тб деген пікір қалыптасып қанымызға сіңіп қалған тəрізді. Ұлттық рух пен озық технологияны ұштастырудың қандай жолдарын,амал тəсілдерін ұсынар едіңіз?

-Қайрат інім! Біз өзімізді кемітудің жөні жоқ. Ата бабаларымыз сақ, ғұн, түрік қағанаты, хандықтар үлкен империя болғанымыз әлемге белгілі. Өкінішке орай сол империялық амбициямызды көрсете алмай келеміз. Бұған ХХІ ғасырда әлемдік кризистен шығу жолында жаңа мүмкіндік туып отыр. Оның себебі мынада, аса дамыған мемлекеттер G8 тек баюды ойлап біз сияқты дамып келе жатқан мемлекеттерді әр түрлі жолмен қанап, руханияттан қол үзіп бара жатыр. Міне біз осы жерде өзіміздің рухани құндылықтарымызды қайта жаңғыртуымыз керек. Қазірде 200 млн. астам халқы бар жалпы түркі дүниесіне рухани серпіліс беретін жобалар керек. Менің ойымша руханият пен ХХІ ғасырдың озық технологиясын меңгерген ел алға кетеді. Сол себептен де Түркістанды рухани жаңғырту «Ұлы жібек жолында  "ТҮРКІСТАН ӨҢІРІ" жаңа рухани-технологиялық кластерін құру» жобасын, қаржы-экономикалық есебімен қоса 5-6 жыл бұрын жасап, билік жүйесіне ұсынған болатынмын....!

Бектурганова Макпал 2018-02-02 21:43:52

Қайырлы кеш, құрметті Оразалы Сабден мырза! Сізді қазақ халқына шынайы жаны ашитын тұлға ретінде танимын. Сонын ішінде қазақ жастарының болашағына бей-жай қарамайтын қоғам қайраткерсіз. Жастар демекші, шетелде жұмыс бабымен немесе басқа да себептермен қалып қоятын және озінің Отанына, туған жеріне оралғысы келмейтін жастар туралы қандай пікір айта аласыз? Неліктен қазіргі жастардың патриоттық сана-сезімі төмен? Бұндай жағдайлардың орын алуына кім кінәлі? Жастардың Отанын сүюін және құрметтеуін арттыру үшін қандай іс-шаралар қолдану керек? Назарыңызға рахмет!

-Осы сұрақтар көптен бері менің де көкейімде жүр. Сөзім дәйекті болу үшін Сізге бір мысал келтірейін. Жаздағы демалыста белгілі университет проректоры және жұбайымен дастархандас болдық. Ұл мен қызым екеуі де Америкада деді. Менің қашан қайтады деген сұрағыма «Қызымыз оқи тұрсын, сонда 10 жыл істеген балама сен қайт, еліңе орал, патриоты бол, қызмет ет» деген сөзіме балам «папа, қазірше ертерек» деп, ә дегенде қарсы болып, кейін біздің анасы екеуміздің көңілімізді қимай келіп еліміздегі ең атақты компаниялардың біріне өте жауапты қызметте істеді. Айлығы да өте жоғары болды. 3 айдан кейін баламыз паспортын столға қойып, мені қайта АҚШ-қа қайтуға рұқсат беріңіздер немесе мына жұмыста түрмеге отыруым мүмкін деді. Біз ләжіміз жоқтан рұқсат еттік, ол қайта сол компаниясына оралып 15 000$ айлығымен жұмыс істеуде. Әрине баламызды түсінеміз, қайтудың уақыты келер деген сөзі күнде есімізде.

Әрине бұл мысал емес, біздің шетелде небір мықты, білікті, білімді азаматтарымыз көп. Оларды кіналауға болмайды. Неге сен еліңе келмейсің, патриоты болмайсың, пайдаң шетелге тиюде т.б. Бұл сұрақты біз өзімізге қоюымыз керек. Шешу жолдарын іздеуіміз керек. Өкінішке орай біз 26 жыл егемендігімізде нарық жүйесі деп, бірінші экономика деп идеологияға (тәрбие, мәдениет, ғылым, білім,дін) ерекше мән бермедік. Жастар саясаты да тиімді болмады. Қазір әсіресе ауыл жастарының жағдайы қиын, қалада да көріп жүрміз. Қаракөздеріміздің көбісі базар-ошардың арасында жүр. Жастардың басын біріктіретін, мүмкіндігінше барлық жағдай жасайтын, Қазақстанға сала аралық мемлекеттік жастар комитеті немесе агенттік керек. Қазір олардың тағдыры шашырап, әр министрлікте, ведомства, әкімшілікте жүйесіздеу болуда. Түбі қазақ елін биікке көтеретін жастарымыз билікке келер.

Назгуль 2018-02-02 21:31:07

Ағылшын тілін 5 жыл шет тілдер университетінде оқып шала пұшық әрең қатемен сөйлейтін ағылшын тіл мұғалімдері шығатын, соған карағанда математика физика химия биология (Science ) деген пәнді бір қысқа курсден ағылшынша бірнеше сөз үйренген мұғәлімдер қалай үйретпек? Сонда, балалардың білім сапасы қалай болмақ?

-Ойыңыз өте орынды. Бұл салаларды қазір ағылшын тіліне үйретудің қажеті жоқ. Ағылшын тіліне өту Жапониядағы сияқты кезең-кезеңмен болу керек. Жауап бар.

Тәкен Молдақынов 2018-02-02 21:04:52

Жалпы бізде - қазақта осы заман биігінен қарағанда көзге ілінер ҒЫЛЫМ бар ма? Кешегі Қаныш, Әлкей бастаған дүрмекті айтпай-ақ қоялық. Өткен жылғы мемлекеттік марапатпен аталып өткен жұмыстарға көз қарасыңыз қалай: Осы мемлекеттік сыйлықты барлық сала бойынша 5 жылда бір беріп отырсақ халықтың да қаржысын үнемдер едік, дәмелілер арасында іштей алға ұмтылу пайда болар еді. Академиялар - аты бар, президенті бар, бухгалтериясы бар, керемет ғимараты бар, бір-ақ, заты жоқ неге көбейіп кетті? Ғалымдар одағы немен айналысады? Сіз академигі болып саналатын мекемелердің атынан ат үркуі мүмкін, ал экономикаға жасаған ыкпалы қай деңгейде?

-Егеменді елімізге Кеңестер Одағынан үлкен мәдениетпен қатар, ғылыми-техникалық потенциал өтті. Сол уақыттағы Ұлттық ғылым академиясы деңгейі  жағынан  Кеңестер  Одағында 3-ші орында еді. Қазақ ССР-ның 29 ғалымы Лениндік және Сталиндік, кейінірек мемлекеттік сыйлықтардың лауреаттары болды, көптеген жаңалықтар ашты. Мұны ұмытпауымыз керек. Кеңестік жылдар тұсында халықаралық және дүниежүзілік деңгейдегі ғалымдар шықты. Олар: Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, М.Айтқожин, С.Зиманов, Д.В.Сокольский, Ә.Марғұлан, А.И.Бараев, Г.Н.Щерба, У.Ахметсафин, Ө.Сұлтанғазин, Ө.Жолдасбеков, т.б.

Мемлекеттік сыйлыққа келетін болсақ, бұл да кейінгі жылдары билік жүйесінің құзырына көшкен. Сол үміткерлерден кімді өткіземіз десе, соны өткізетін заман болды. Жасырын дауыс дегеніміз фикция. Мысалы өткенде эксперттердің белгілеген рейтинг бойынша алда тұрған ғылыми жұмыстар өтпей, рейтингі төмен жұмыстар өтіп кетті. Бұл парадокс.  Сіздің айтып отырғаныңыз орынды.

Шынында да не көп, академиялар, академиктер де көп, шетелге шыққанда ұяласың. Менің ойымша, осылардың барлығының басын қосып, Қазақстанда бір Мемлекеттік – қоғамдық академия құру керек. Осындай шешім болса, біз де Қазақстан Ғалымдар одағы қарсы емеспіз. Осындайда кеше ғана өмірде өткен  академик С.Зимановтың үлкен  жиында сөйлеген сөзі есіме түседі. «Қазір бізде Қ.Сәтпаев құрған академия жоқ, тек қана жәй қоғамдық ұйым. Оның мемлекетімізге берер тиімділігі де жоқ т.б. деген болатын.

Біздің одақ академик деген ғылыми атақ бермейміз, ондай мансаптап аулақпыз. Біз ұлкені болсын, кішісі болсын ғалымдардың құқығын қорғаймыз. Мысалы кеше Мемлекеттік грантты бөлу бойынша келеңсіздіктер бойынша мәселелерді көтеріп, ұсыныстарды тиісті жерлерге жібердік. Латын әліпбиі туралы тіл мамандарынан жұмысшы тобын құрып, екі ай бойы латын әліпбиінің жаңа жобасын жасап, Елбасына, Үкімет, Парламент, БАҚ-на жібердік. Оған қоса Қазақстан тағдырына тікелей әсер ететін Жер, Тіл, Ғылым, рухани мәселелеріне біз Қазақстан Ғалымдар одағы әр уақытта өз ұстанымымызды  көрсетіп келеміз

Жанар 2018-02-02 20:46:02

Кеш жарық! Неге ҚР Үкіметі мен компаниялар қазақтанның ғалымдарына сенімсіздікпен қарайды? Соның кесірінен шетел ғалымдарының берген ұсыныстарына құлақ түреді жəне қанша ақша сұраса да дайын. Отандық ғалымдардың ішінде мықты ғалымдар көп. Бірақ сұраныс жоқ. Не істеу керек деп ойлайсыз?

-Шетелге еліктеп, шетелге жем болуды қою керек. Мұны жоғарыда айтқанмын. Мен айтар едім өз елінің ғылымын, ғалымдарын қолдамаған билік шетелге бағынышты,  дамымай қаламыз. Мұндай билік ұзаққа шаба алмайды. Сол Сіз айтып отырған халықаралық деңгейдегі мықты ғалымдардың мектебін ашып, қоғамдық қаржы беру керек. Мысалы, Сталиннің ізімен неге М.Өтелбаев, А.Жұмаділдаев, Б.Мұқашев, С.Әдекеновтың т.б.мектептерін ашпасқа?

Кешіріңіз, айтпаса сөз атасы өлеті деген, осы жерде айтуға тура келіп тұр. Менің жетекшілігіммен жасалған «4-тік спиральмен Мемлекетті басқарудың жаңа парадигмасы: мемлекет, ғылым, бизнес және қоғамның қажеттілігі» атты әлімдік деңгейдегі жобам жақсы бал (24) алса да кеше ғана мемлекеттік грантқа өткізбей тастады. Дәл осы атта МГУ –де халықаралық конференцияда жасалған менің баяндамама Нобель сыйлығының иегері Саймон Кузнецтің алтын медалі берілді. Мына сайттан көруге болады:  http://www.inform.kz/ru/kazahstanskiy-akademik-nagrazhden-v-moskve-zolotoy-medal-yu-laureata-nobelevskoy-premii-saymona-kuzneca_a3091946  Мұны бүкіл қазақстан халқы естіді. Енді мұның ақ-қарасын аш, дүниежүзілік жоба біздің билікке керегі жоқ, бұл ғылымға жасаған қиянат деп кімге айта аламын? Барлығы белгілі, Сіздерде білесіздер.  Менде азамат ретінде Сіздерге сұрақ берейін, мұндай сұмдықтың шешімі қайда?

Дана К 2018-02-02 18:10:50

Сәлеметсіз бе?! Қазіргі отандық ғылымның дамуына қарап, болашақта қандай болжам жасайсыз? Ондағы жас ғалымдардың оны қалай болмақ? Отандық ғылымның болашағы бар ма? Жас ғалымдардың статусы қашан көтеріледі және ол үшін мемлекет қандай шара қолдануы қажет? Назарыңызға рахмет!

Ұлы Абай айтпақшы бұлай кете берсек, болашағымыз бұлыңғыр.

Көк тұман алдыңдағы келер заман,

Үмітті сәуле етіп көз көп қадалған.

Көп жылдар, көп күнді айдап келе жатыр,

Сипат та, сурет те жоқ, көзім талған.

Өз елінің ғылымын, ғалымдарын қолдамаған билік шетелге бағынышты,  дамымай қаламыз.

Жас ғалымдарды қолдау қорын жасап, мектебін ашу керек. Өкінішке орай біз 26 жыл егемендігімізде нарық жүйесі деп, бірінші экономика деп идеологияға (тәрбие, мәдениет, ғылым, білім,дін) ерекше мән бермедік. Жастар саясаты да тиімді болмады. Қазір әсіресе ауыл жастарының жағдайы қиын, қалада да көріп жүрміз. Қаракөздеріміздің көбісі базар-ошардың арасында жүр. Жастардың басын біріктіретін, мүмкіндігінше барлық жағдай жасайтын, Қазақстанға сала аралық мемлекеттік жастар комитеті немесе агенттік керек. Қазір олардың тағдыры шашырап, әр министрлікте, ведомства, әкімшілікте жүйесіздеу болуда. Түбі қазақ елін биікке көтеретін жастарымыз билікке келер.

Амантай 2018-02-02 17:24:54

Ореке, ширек ғасырдан астам уақыт мемлекеттік тілдің көсегесі көгермей, өз ел, жерінде, тәуелсіз елінде басы босағадан оза алмай отырғанына сіз бен біздер, дәлірек айтсақ тек қазақ өзі ғана кінәлі емес пе? Біз неге өзбектен де, қырғыздан да, кеңес бұғауынан босаған өзге елдердің бәрінің соңында қалдық. Не жетті қазаққа? Тектіліктен жұрдай, намыссыз, рухсыз, жігер, қайратсыз, "өлген" қазақты тірілтетін жол бар ма? Әрбір ана тілін білетін қазақ тек мемлекеттік тілде сөйлесе, тіпті орысша сөйлегендерге де мемлекеттік тілде жауап қайтарса тіл мәселесі өзінен-өзі шешілмес пе еді? Бұл жерде биліктің безбүйректігі туралы айтпай-ақ қояайын. Қаржы саласын, авто-көлік саласын толық мемлекеттік тілге көшіру керек. Мемлекеттік тілге қатысты сіздің уәжіңіз, ойыңыз, пікір, ұсынысыңыз қалай? Біз қазақтар өз елімізде осылай қорланып, көш соңында қыңсылаған күшік сияты қашагғы жүре бермекпіз? Бұл бірінші сұрағым. Екінші , шет елдерде тұратын арманы қазақстанға жету болып, елден бір жақсы хабар күтіп отырған, бірақ өздігінен көшіп келе алмайтын, жағдай-шамасы жоқ, кедейленген, көп балалы мыңдаған отбасы, қара ормандай қазақ бар. Қазақтың шынайы жан ашыры қазақ ғана. Еліміз азат, жеріміз ұлан ғайыр бола тұра неге шеттегі қара көз бауырларымызды көшіріп алудан бас тартып отырмыз. Шеттегі 5 млн-ның ар жақ бері жағындағы қазақтың елге оралуға ынталыларын көшіріп алуға қазақстанның әлеуеті жетеді. Өкінішке орай көш негізінен тоқтатылды. Үкіметтің бүгінгі көші-қон тұғысындағы ұстанымы « көңілі қалмасын, көйлегі тозбасын деген» шылбыр қашаған, алдамшы саясат ғана. Бұл Қазақстан жалпы қазақи қоғамнан бас тартып отырғандығын білдірмей ме?

-Менің ойымша, әрине, ең алдымен әрбір адам өз ана тілін жақсы білуі керек. Тіл – ұлттың жаны. Ал екінші әлемдік нарық экономикасының тілі – ағылшын тілін білу қажет. Үшінші ─ компьютер, интернет тілі, бағдарлама жасау тілі. Тілдерді игеру арқылы қоғамды ізгілендіру жолына аяқ басқанымыз жөн. Егемендігімізді алғалы 26 жыл болса да, мемлекеттік тіл өз мәртебесіне ие бола алмай келеді. Ол үшін Мемлекеттік тіл «Қазақ тілі» туралы арнайы заң қабылдау қажет. Ондай заң тек бізде ғана жоқ. Мұны халықаралық деңгей таразысына салып қарасаңыз, “Қандай елміз?” деген сұрақ тумай ма? Мұндайда «қазақ тілін өзімізден, қазақтан қорғау керек» деген сөз сұранып тұрған жоқ па? Кезінде М.Шаханов, С.Ғаббасов, А.Осман, Д.Көшім бастаған бір топ тіл жанашырлары «Мемлекеттік тіл туралы жаңа заңның» жобасын жасап, Елбасына жіберген болатынбыз (2011 ж). Мәдениет министрлігінен әйтеуір бір жауап ретінде қағаз келді. Ең бастысы – қазақ халқының бірлігін қалыптастыру үшін мемлекеттік тілді өз тұғырына қондыру қажет. Өйткені ана сүті бой, ана тілі ой өсіреді. Бұл көптілділік белең алған бүгінгі таңда бала алдымен ана тілінде білім алуы  керек  деген ұстанымды күшейтуді білдіреді. Қазір үш тіл білуіміз керек, көп тіл білуіміз керек деп ұрандаудамыз. Бұл арқылы жекелеген адамдар өскенімен, ұлт өспейтіні белгілі. Сондықтан бастауыш сыныпта ағылшын тілін меңгертуді доғарып, қазақ тілін - тарихын, мәдениетін, Абай тілін, жүйелі түрде меңгерту қажет. Ары қарай Жапондар сияқты 11 жастан-ақ басқа тілдерді игерсекте жетер. Сонда ғана Абай тілімен, мәдени- тарихымызбен рухтанған жас қазақты шетелдің идеологиясына қызықтыра алмайсын. Біздің артықшылығымызда осында. Ана тілі ар үшін, тіршілік үшін қажет. Ал тұрған еліңнің, яғни мемлекеттің тілі бірлік үшін керек.

Шетел қазақтарының болашақ тағдырына алаңдағаныңызға ризашылығымды білдіремін. Бұл мәселелер кеше ғана астанадағы Елбасының қатысуымен өткен Дүниежүзі қазақтар құрылтайында айтылды. Менде қатысып, шетелден келген біраз қандастарымызбен сөйлестім. Әрине келем деген қандастарымыздың ата жұртына келгені дұрыс. Бұл туралы Парламенттік тыңдау жасап, заң қабылдау керек, есік әр уақытта ашық болу керек. Бірақ менің ойымша Сіз айтпақшы 5 млн.қазақтың барлығын көшіріп алып келу шартты емес. Мысалы армян халқының шетелдегі диаспорасы сол шетелде бизнесін жасап отырып, еліне көмектесуде. Біздің Үкімет шетелдегі қазақтарға білім, ғылым, бизнесті істеуге және оны Қазақстанға трансферт жасауына тікелей көмектесуі керек. Керек болса бірге жобалар жасауы керек. Өкінішке орай олай болмай тұр.

Найманбек (Сингапор жақтан) 2018-02-02 17:04:32

Рахмет сізге. Сұрағым: Мына қазіргі замандағы ҒЫЛЫМ деген нәрсеге қалай сенесіз әрі қалай қарайсыз? ол сенімді нәрсеме өзі, алде бір алдамшы ма? Қазіргі замандағы адамзат сенген мына ҒЫЛЫМ деп атын қойып алған нәрсе түбінде соларды құрдымға алып бара жатқан жоқпа? Адамзат сол ҒЫЛЫМ дегеніне сүйеніп жасаған озық от-нұр қарулары азамтты бір-бірін қырғындап жоқ етудың алдында ғана тұрған жоқпа, тек бір шайтанның келіп олардың ҒЫЛЫММЕН жасаған от қаруларына сіріңкке тұтатуын ғана күтіп тұрғандай сезілмейме сізге? Егер осыған келіссеңіз Қазақстанда ҒЫЛЫМды дамытудың не керегі бар? Рахмет. Найманбек (Сингапор жақтан).

-Бұл ойыңызға келіспеймін. Сіз Сингапурда тұрып, оның дамығанын көріп, қалай бұлай айта аласыз? Ғылым дегеніміз екі жағы да өткір қанжар. Ғылым өркениетті жасайды да, ал басқа ниетке пайдалансаң өркениетті жояды да. Бізде де Сіз сияқтылар бар. Жақында біздің билік жүйесіндегі лауазымды бір азамат айтыпты: «бізге ғылымның не керегі бар, шетелден трансферт арқылы ала салайық»,-деп. Оған да, Сізге де беретін жауабымды қайталаймын. Өз елінің ғылымын, ғалымдарын қолдамаған билік шетелге бағынышты,  дамымай қаламыз.

АУЫЛЫМ 2018-02-02 16:19:53

Сәлеметсіздерме, көкей тесті мәселе ауылды көтеру, өзімнен бастайын мен ауылың баласымын, неліктен мен ауылда қалмадым өйткені мен ауылда біріншіден жұмыс жоқ екенін білемін, екіншіден қанша жұмыс жақсы жасасамда 50 - 70 мың теңге алатынымды тағы білемін, мемлекет тарапынан ауылды көтереміз деген бағдарламма қандай бағытта жұмыс жасап жатқаннын білмедім, жақсы суармал, егіндік жерлер аренда ға берілген немесе меншікте. Қаладан 40 қадам шыққан адам бірден ақ түсінеді халықтын жағдайы қалай екенін, мектептерде білімді ұстаздар тапшы, жақсы мамандар жетіспейді, биліктегілерге ешқандай сенім жоқ, неліктен екенін өзіңіз де жақсы түсінесіз. Ауылдың жағдайын ауыл адамы ғана біледі, ауылдан шыққандар ғана кішігірім көмек көрсетіп жүр.

-Осы сұрағыңа толығырақ жауап берейін. Бәріміз де ауылдан шықтық қой. «Қазақтың жаманшылыққа үйір бола беретұғынының бір себебі – жұмысының жоқтығы»,-дейді Абай. Егер егін салса, саудаға салынса, қолы тиер ме еді?

Қазіргі ауылдың жағдайын қысқаша айтсақ, жұмыссыздық көп. Статистика жүргізу үшін мен аудандарды, оңтүстік облыстарды аралап, бұған көз жеткіздім. Егер ауылда жұмыспен қамтылған мұғалімдер мен дәрігерлер, әкімшілік және шаруа қожалықтары қызметкерлерін алып тастасақ, жұмыссыздық саны шыға келеді. Көбінесе ауыл жастары жұмыссыз. Жазда 2-3 ай қалаға барып, әр жерде істейді, күзде қайтып келіп жұмыссыз отырады. Олардың бұдан соң жаман жолға түспейтініне кім кепіл? Қыздардың тағдыры одан да қиын, айтуға да ұяласың, жүрегің ауырады. Кейінгі кезде қазақ жастарының арасында баратын жері, басатын тауы болмағандықтан наркомания, ұрлық, мал ұрлау, бұзақылық, суицид көбейіп барады.  Жұмыссыздықтың  салдарынан кейбір жастарымыз шет елде діни экстремизм, терроризм, камикадзе, жиһадқа бару жолына түсуде. Осының барлығы жұмыссыздықтың салдары емес пе?

Ауылды қалай дамытамыз?

Ауылда 45%, яғни 8 млн-нан астам халқымыз тұрады, оның көбі өзіміздің қаракөздер. «Ауылына қарап азаматын таны»,-дейді қазақ. Ауылға бара қалсақ, ұяламыз.  Ұсақ  шаруа қожалықтарына қолдағы көптеген жеке жер телімдерін игеруге жаңа техника, технология жетіспейді. Олар ірі шаруашылықтармен бәсекеге түсе алмайды, өнімдері өтпейді, өтсе де арзан бағаға сұрайды. Сондықтан ұсақ шаруа қожалықтарын біріктіріп, ауылшаруашылығын кооперациялау қажет және ол үшін «кооперация туралы» заңды тезірек іске асыру керек. Әр ауданда бір немесе екі техникалық сервис орталықтарын құру және ауыл шаруашылығын жаңаша ұжымдастыру қажеттілігі туындауда. Ал оның негізі – кооперация. Бұл жерде тікелей мемлекеттік қолдау қажет. Сол құрған кооперацияда, орталықтарда Үкіметтің үлесі 20- 30%-ға дейін болуы мүмкін. Ең бастысы – ауылшаруашылығы өндірісіне субсидиялар мен арзан несиелердің көптеп бөлінуін, олардың жергілікті жерге жетуін қадағалау керек. Сонда ғана инвестиция тиісті жерге салынады, жұмыс орны көбейіп, ауыл серпіліс алатын болады.

Ауылда тұтыну кооперацияларын құра отырып, қосымша инвестиция тарту, тауар өндіру, өңдеу жұмыстарын жандандыру қажет. Бұған АҚШ, Канада, Еуроодақ елдерінің тәжірибелері дәлел бола алады. Озық шетел  мемлекеттеріндегідей,  бізде де «білімді  технологиялық  ауылдар  керек».  Оны  «Жа-  ңа ауыл» деп те атауға болады. Оларды біз Шортандыда, Алматы маңындағы КИЗ бен КНИИТЖ агроқалашықтарында, т.б жерлерде құруымызға болады. Мысалы, Сингапур елінің ауылшаруашылық өнімдер өндірісіндегі заманауи технология- ларға негізделген 10 ғылыми-өндірістік паркін құру бағдарла- масын пайдалануға болады. Онда әртүрлі бағыттағы шамамен 500 ферма сыйыстыруды көздеген 1,7 мың га жер бөлінген. «Жаңа холдингтер құру».

Егер осылай есепсіз пайдалана берсек, 40-50 жылдан кейін мұнай-газ қазба байлықтары бітеді. Біз ұрпаққа не қалдырамыз? АҚШ-тың мұнай, газ, т.б қазба- байлықтарын зерттей отырып, болашағын ойлағандықтан оларды шетелден сатып алуда. Ал біздің Үкімет неге осы жағын ойламайды? Сонда біздің немерелеріміз: «сіздер өркениетке не жасадыңыздар деп сұрақ қоймай ма»? Жалпы біздің негізгі

«брендіміз» мұнай-газ емес (мүмкін олар шенеуніктердікі шығар), ол – ғасырлардан бері келе жатқан атакәсіп ─ мал мен егін өнімдері. Қалай айтсаңыз да бізді шетел аграрлы мемлекет деп түсінеді. Өткен ғасырдың 90-жылдарының басында ауыл- шаруашылығы табысының көлемі, жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) шаққанда, 27-29%-ға дейін баратын, ал қазір бар болғаны 5%. 20%-ға дейін өсірген жағдайда әлдеқайда тиімді болар еді.

Қазір  бізде  азық-түлік,  ет   пен   сүттің   шамамен   40%- ы шеттен келеді. Керісінше, біз сатуымыз керек емес пе? Қазақстан осынша байлығымен атакәсібіміз – малмен елімізді қамтамасыз ете алмаса, болашағымыз қандай болмақ? Сол себептен Қазақстанда «Мал өнімдері» және «Астық» холдингтерін құруды мемлекет қолға алуы керек. Тез арада дүниежүзінде алдыңғы орын алуға бар күшті жұмсап, ауылды да жоғалтып алмаудың амалдарын іздеген жөн. Біздің ел мал өнімдерін дамытудың жолын біледі. Кезінде Тұрар Рысқұлов РСФСР Совнаркомы төрағасының 11 жыл бойы орынбасары болып тұрғанында, Сталинге: «Жолдас Сталин, ет-валюта. Мал өнімдерін дайындап, Еуропаға ет сатып, одан түскен қаражатқа өндірісте істейтін маман-инженер даярлайық» деген. Осы сөздің мәні қазір де маңызды. Кеңестер Одағы тұсында Қазақстан сыртқа 300 мың тоннадан астам жоғары сапалы мал өнімдерін шығарғанын ескерсек, бүгіннен бастап мал шаруашылығын жандандыруды жолға қою қажет, ертең кеш болады.

Әлі де болса біз дүниежүзінде ауылшаруашылық  өнім- дері арқылы бәсекеге түсе аламыз. Себебі әлемде алдағы 30 жылда ауылшаруашылық өніміне 2 еседен көп сұраныс туады, ал су тапшылығы 50-60%-ға дейін өседі. Осы мүмкіндіктерді пайдаланған дұрыс.

Төре 2018-02-02 16:15:03

Оразалы Сәбден мырза, менің ойымша ертеректе қазақтың санын көбейтуге біздің шешелеріміз, негізінен бәйбішелер емес, ТОҚАЛ - шешелеріміздің қосқан үлесін ешім жоққа шығара алмайды. Оған мысал жетерлік. Сол үшін қазіргі қазақ, біздің бұрынғы тоқал-аналарымызға қарыздар. Сондықтан оларға алғысымыз шексіз. Тоқал болу қорлық емес! Қазақтың санын көбейту үшін қазір не істеу керек деген өткір мәселе алдымызды тұр. Мына менің пікір - сұрағым оғаштау болсада айтайын. 1. Тоқал алуды заңдастыру керек. Екінші, 4-5 бала туған аналарға тегін пәтер беру керек және оларға көп балалы ана ретінде көптеген жеңілдіктер қарастырылуы қажет деп ойлаймын. Осыған қалай қарайсыз? Марқұм Иманды болғыр! менің шешем қыздаға "бас-басыңа бай жоқ!", деп қалжыңдаушы еді. Сол қалжың дұрыс сияқты ... "кәрі" қыздардың саны жылдан-жылға қарқынды өсуде. Рахмет!

-Мұндай деликатный сұраққа үлкен жауапкершілік керек. Ол заман басқа заман, казіргі заман басқа. Тоқал деген мәселеге өз басым қарсымын. Ал қазақтың санын көбейтуге ат салысамын. Біз қазба байлығы жағынан әлемдегі ең бай елдердің біріміз. Неге кедей тұруымыз керек? Бар болғаны 18 млн.халықпен мұндай қыруар байлықты ұстап тұру қиын. Өкінішке орай солай болып та жатыр. Сондықтан біздің мемлекетіміздің ең үлкен басымдылығы халық санын көбейту керек. Ол үшін жаңа өмірге келген балаға Ресей мен Белоруссиядағы сияқты 10 000$ (3 000 000 теңге) беру керек. Неге осыны халқын жақсы көретін біздің билік жасамайды. Ақшаны қайдан алатынын мен ақ айтып берейін. Көп балалы жанұяға пәтер беру жағын жергілікті әкімдер шешу керек, парламентте заң қабылдаса дұрыс болар еді.

(Жалғасы бар)

Редакциядан: Интернет-конференцияға сауал жолдау ертең аяқталады. Енді тек спикер Оразалы мырзаның берген жауаптарына қатысты өз ой-пікірлеріңізді білдірулеріңізге болады.  

Abai.kz