Ақида (сенім тіректері) ғылымы - ислам дінінің негізі. Ша­ри­ғатымыз бойынша, ақида дұ­рыс болмаса, жасалған құлшылық-ғи­ба­дат­тар да Алланың құзырында (наза­рын­да) қабыл емес. Мәселен, ақиданы ағаш­тың діңгегі десек, ғибадаттар сол да­рақ­тың бұтақтары іспетті. Сондай-ақ ірге­тассыз ғимарат болмайтыны секілді, ақи­да дұрыс болмаса, жасалған құлшы­лық­тар да орнына бармайды. Осы жайлы Орта Азиялық кемеңгер Аллаяр: «Ақида білмеген шайтанға ерер, ақидасыз мың жыл амал етсе де, жел болып ұшып кетер», - деп аталмыш ілімнің маңызын атап көрсеткен.

Ақида мұсылмандарды дұрыс емес түрлі сенімдерден сақтайды, мұсылман­дар­дың бірлігі мен ынтымағын қамта­масыз етеді.

Сенім барлық илаһи діндердің негізін қалайды, себебі ол уақыттың өтуі, өз­геруі мүмкін болған үкімдерге ұқсамай­ды. Сенім - Адам (ғ.с.) атадан басталып, қиямет күніне дейін өзгермейтін түсінік. Сондықтан, «Әһлі сунна уә-л жамаға» ханафилік, шафиғилік, мәликилік, ханбалилік мәзһабтардың барлығында да сүн­неттік сенім бірдей деп біледі.

Сондықтан болар, Алла елшісі (с.ғ.с.) жиырма үш жылдық пайғамбарлық өмі­рінің алғашқы он үш жылында ақиданы түсіндірген.

Осы ретте айта кетер мәселе, хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың кө­зі тірісінде ел арасында сенім тіректері жайлы келіспеушіліктер болмаған.

Ақида (сенім тіректері) ғылымы - ислам дінінің негізі. Ша­ри­ғатымыз бойынша, ақида дұ­рыс болмаса, жасалған құлшылық-ғи­ба­дат­тар да Алланың құзырында (наза­рын­да) қабыл емес. Мәселен, ақиданы ағаш­тың діңгегі десек, ғибадаттар сол да­рақ­тың бұтақтары іспетті. Сондай-ақ ірге­тассыз ғимарат болмайтыны секілді, ақи­да дұрыс болмаса, жасалған құлшы­лық­тар да орнына бармайды. Осы жайлы Орта Азиялық кемеңгер Аллаяр: «Ақида білмеген шайтанға ерер, ақидасыз мың жыл амал етсе де, жел болып ұшып кетер», - деп аталмыш ілімнің маңызын атап көрсеткен.

Ақида мұсылмандарды дұрыс емес түрлі сенімдерден сақтайды, мұсылман­дар­дың бірлігі мен ынтымағын қамта­масыз етеді.

Сенім барлық илаһи діндердің негізін қалайды, себебі ол уақыттың өтуі, өз­геруі мүмкін болған үкімдерге ұқсамай­ды. Сенім - Адам (ғ.с.) атадан басталып, қиямет күніне дейін өзгермейтін түсінік. Сондықтан, «Әһлі сунна уә-л жамаға» ханафилік, шафиғилік, мәликилік, ханбалилік мәзһабтардың барлығында да сүн­неттік сенім бірдей деп біледі.

Сондықтан болар, Алла елшісі (с.ғ.с.) жиырма үш жылдық пайғамбарлық өмі­рінің алғашқы он үш жылында ақиданы түсіндірген.

Осы ретте айта кетер мәселе, хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың кө­зі тірісінде ел арасында сенім тіректері жайлы келіспеушіліктер болмаған.

Себебі, ол кезде сахабалар арасында әлдебір мәселе туа қалса, Алланың Елшісінен (с.ғ.с.) сұрап, лезде дұрыс жауап алатын. Бірақ Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) дү­ние­ден озған кезеңдерде Ислам діні қа­нат жайып, мұсылмандардың саны кө­бей­іп қалған. Сол уақытта шариғат мә­селелері жөнінде пікір қайшылықтары туындай бастады. Осы сәттерді пай­да­ланғысы келген дін дұшпандары (мажусийлер) мұсылмандардың арасына іріткі салуға барынша тырысты.

Сөйтіп, мұсылмандар арасында ақи­да тұрғысында түрлі талас-тартыс, дау-да­майлар етек алды. Бұл жағдайлар мұ­сыл­мандардың иман тұрғысынан әлсі­ре­уіне соқтырып жатты. Осындай бір қиын уақытта «Әһлі сунна уә-л жамаға» сенімін қорғап қалу мақсатында, «калам» (ақида ғылымының екінші атауы) өмірге келді. «Калам» сөзінің сөздік мағынасы сөзбаян, тіл, диалект деген ұғымды, ал, Каламуллаһ сөзі - Алланың сөзі, яғни Құран кәрімді білдіреді. Терминдік жа­ғы­нан калам сөзі - Құран кәрім және хадистерден бұрын айтылып кеткен дә­лел­дерді де аңғартатын, философия жолы­мен нағыз ислам ақидасын дәлелдейтін, ешқандай да күмәнға орын қалдыр­май­тын сенім жайындағы пән.

Умауилер дәуірінде (717-720) Умар ибн Абд әл-Азиз, Зайн әл-Абиддин, Хасан Басри, имам Ағзам (оған Алланың рахымы болсын) «калам» ғылымының алғашқы негізін қалаушылар еді. Имам Ағзам (р.а.) алғашқылардың қатарында ақида ғылымындағы маңызы зор «Әл-фиқһ әл-акбар» («Үлкен фиқһ») атты кітабын жарыққа шығарды. Ол уақытта ақида (калам) ғылымы фиқһ ғылымынан бөлінбеген-ді. Ол кейін жалған сенімге сүйенген топтар көбейген соң, өз алдына бөлініп, Тәпсір және Хадис сияқты негізгі ғылымдар қатарына қосылды.

Бұл ғылымның негізін қалаушылар ислам әлемінің шоқ жұлдыздары самар­қан­­дық имам Әбу Мансур әл-Матуриди және ирактық имам Әбу-л Хасан әл-Ашғарилер болды. Ақидамен қатар хадис және фиқһ ғылымдарының өркен­де­уіне үлкен үлес қосқан, Ханафи мазһа­бы­ның фиқһ мәселелеріне қаныққан ға­лым Әбу Мансур әл-Матуриди өз тәлім­герлігінде «Әл-фиқһ әл-акбар» («Үлкен фиқһ») кітабына сүйенген.

Ислам әлеміндегі ақида мәселесінде талас күшейген заманда имам Матуриди мұсылмандар арасына жік салғалы тұр­ған теріс ағымдарға қарсы өзінің ұшқыр білімділігімен, аят, хадистерден алынған дәлелдерге сүйеніп, өте маңызды мәсе­ле­лерді дұрыс шеше білді. Мұсылман­дарды теріс пиғылды ағымдар жетегінен қорғады. Осылайша ислам ақидасын бір жүйеге түсіргені үшін имам әл-Мату­ри­ди «Мусаххиху-л ақидати-л муслимин» («Мұсылмандардың ақидаларын түзету­ші») және «Ағламу-л һуда» («Тура жолды білуші») деген атаққа ие болды.

Сондықтан мұсылмандар сенім мә­се­лесінде ақида ғылымының негізін қала­ған осы екі ұлы ғалым - имам Әбу Мансур әл-Матуриди мен имам Әбу-л Хасан Ашғаридің мәзһабтарын ұстанады. Қа­зіргі таңда дүниежүзі мұсылмандарының үштен екісі имам әл-Матуридидің ақи­да­сына, ал бір бөлігі имам Ашғари ақида­сы­на сүйеніп, ғибадат жасайды. Аллата­ға­ла «Ниса» сүресінің 115-аятында: «Кім­де-кім тура жол (һидаят) анық бол­ғаннан кейін Пайғамбарға (с.ғ.с.) қарсы келсе, әрі мұсылмандардан басқа біреулерге ерсе, біз оны өзі жүріп бара жатқан қисық жолымен жүруіне мүмкіндік береміз, ал ақыретте оны тозақта азаптаймыз. Тозақ неткен жаман жер», - делінген.

Бұл аяттың мазмұнын кез келген ақ­ыл-ой, парасаты бар адам түсіне алады. Сол үшін Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә, Алла менің білімімді арттыруыңмен бірге, ақыл-парасат, түсінікті қоса бер», - деп дұға жасап, әрі үмбеттеріне солай дұға жасауды өсиет еткен. Өйткені, адам­зат баласының білімі болғанымен, сол білімді түсінетін ақыл-парасаты, тү­сі­нігі болмаса, онда мұнан жаман нәрсе жоқ. Аллатағала «Бақара» сүресінің 269-ая­тын­да: «Алла өзі қалаған пенделеріне даналықты береді (Пайғамбарлықты немесе Құран ғылымын). Кімге сол даналық берілген болса, демек оған көп жақсылық берілгені. Бұл үгіт-насихаттан тек ақылды пенделер ғибрат алады», - делінген.

Демек, ақыл-парасат, түсінік дегеніміз - ұлы қасиет, сол арқылы адамзат баласы Құран, хадис ғылымдарын мең­ге­ріп, олардан дұрыс үкім шығара біліп, әрбір аят және хадистің маңыздылығын, терең мағынасын түсіну қабілетіне ие бола алады. Аллатағала өзінің ұлы нығ­меті болған даналықты барлық пенделеріне емес, тек қана өзі жақсы көрген, өзі қалаған пенделеріне ғана береді.

Әбу Мансур Мұхаммед ибн Мұхам­мед - ислам дінінің ақида саласында мол мұра қалдырған ұлы имамдардың бірі. Ол мұсылман ғұламалары арасында «Аләмул Һуда (Һидаят туы), Имаму-л һуда (Һидаят көшбасшысы), Имаму-л-му­такаллимин (Каламшылар имамы) сын­ды лақап аттарымен кеңінен танылған. Ғалымның т­уылған жылы ту­ра­лы нақты мәлімет сақтал­маған. Дегенмен оның шамамен 852 жылдары дүниге келгендігі туралы болжам да бар.

Имам әл-Матуриди Саманидтер әулеті билік құрған, Ислам ғылымы өр­кендеген ке­зеңде Самар­қанд ма­ңындағы Матурид қа­ла­шы­ғында өмір сүрді. Бұл өл­ке Қа­рахан хан­ды­ғы кезінде Мауа­ран­наһр қа­рамағына енді.

Имамның ұлтын да тарих­шылар дөп басып дәл айта ал­майды. Бір деректер оны түркі тектес халықтарға жатқызса, ек­інші бір еңбектерде ол мә­ди­нелік атақты Әбу Аййуб Халид ибн Зайд ибн Кулайб әл-Ансари әулетінен, яғни арабтардан шық­қан деп тұжы­рым­дайды. Кей­бір отбасылардың Мәди­надан Самар­қандқа келіп қо­ныс­танғаны туралы мағ­лұ­мат осы пікірді қуаттайды. Имам­ның есімі Камал ад-Дин әл-Баязи еңбе­гінде (1687 қ.б.) «әл-Имам Әбу Мансур Мұ­хам­мед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-Ма­туриди әл-Әнсари» деп берілуі осыдан.

*   *   *

Әбу Мансұр әл-Матуриди фиқһ­ты (заң ғылымын), яғни ша­ри­ғат қағидаларын Самарқанд­та­ғы Ханафи мәзһабының фиқһ ғалым­да­рынан үйренді. Кейінірек өзі де осында фиқһ және калам ілімдерінен дәріс берді. Әл-Матуридидің көзқарастары алғаш­қы­да тек Мауараннаһр елдеріне ғана тара­ды. Ол кезеңде бұл өлке фиқһ пен хадис ғалымдарының нағыз пікірталас ала­ңы­на айналған болатын. Пікірталас көбі­не­се Ханафи және Шафиғи мәзһабтары өкіл­дері арасында өрбіді. Пікірталас­тар­дың қызықты өтетіні сонша - небір басынан қайғы арылмаған адамдар келіп, фақиһтердің (мұсылман заңгерлерінің) сөз сайыстарын тыңдағанда, ғажайып рухани нәр алып, дерттерінен кәдімгідей айығып кететін. Сонымен бірге Мұғта­зи­ла ағымының өкілдері мен фақиһ (заң­гер) хадисшілер ұдайы калам іліміндегі мәселелер бойынша өзара тартысатын. Имам әл-Матуриди жастайынан осындай ақыл мен пікірталасы мол ортада өсті. Ол фиқһ мәселелері бойынша Ханафи мәзһабын ұстанды. Сонымен қатар калам іліміндегі тақырыптар бойынша да шығармалар жазды.

Оның калам ілімінде қолданған әдістерінің имам Әшғаридің түсіндіру тәсілдерінен өзіндік айырмашылығы бар еді. Десек те, оның сенім тұрғысындағы көптеген пікірлері мен ой-тұжырымдары Әшғари мәзһабымен үйлесетін. Ханафи мәзһабы ғұламалары имам әл-Мату­ри­ди­дің көзқарастары имам Ағзам Әбу Ха­ни­фаның сенімдік пікірлерімен ұштаса­ты­нын айтады. Имам Ағзам адамзат тари­хында шариғат және пәтуа мәселелері бой­ынша үкім беруде заңғар тұлға сана­лады. Ол ақида (сенімдік) мәселелері бой­ынша ғалымдармен пікір сайысу мақ­сатымен Басра қаласына жиырма екі рет сапар шеккен имам Ағзамның өмірін зерттеушілер оның ақида мәселелерімен шұғылдануы фиқһ саласына біржола бет-бұруынан бұрын болғандығын айтады. Оның сенім тұрғысындағы шығарма­ла­ры сол дәуірдегі кейбір Исламды күй­рет­пек болған топтарға қарсы бағытталды. Яғни, ол сол кезеңде туындаған сенімдік мәселелерге орнықты жауап беріп, Ис­лам­ға қарсы ұйымдастырылған шабу­ыл­дарға тойтарыс беріп отыратын.

Имам Ағзам сенім негіздері бойынша трактаттар жазды. Бұл трактаттардағы мағ­лұматтардың имам Әбу Ханифаға қатысты екендігі даусыз. Имам Ағзам­ның сенім негіздері тұрғысында жазған төмендегідей шығармалары мұра болып қалды: 1. «Әл-Фиқһу-л әкбар» - «Үлкен фиқһ»; 2. «Әл-Фиқһу-л әбсат» - «Кеңей­тіл­ген фиқһ»; 3. «Рисалату Әби Ханифа ила Осман әл-Уатти» - «Әбу Ханифаның Осман әл-Уаттиге хаты; 4. «Уасияту Әби Ханифа ли-тилмизиһи Йсуф ибн Халид әс-Самти» - Әбу Ханифаның шәкірті Йусуп ибн Халид ас-Самтиге өсиеті; 5. «Китабу-л илми; барран уа бахран, шар­қан уа ғарбан, буғдан уа қурбан» - «Құ­р­лық­тағы, теңіздегі, шығыстағы, батыс­та­ғы, ал­ыстағы, жақындағы ғылымдар кітабы».

Бұл трактаттардағы сенімдік көз­қа­рас­тардан имам Ағзамның ой-пікірлері екені анық аңғарылады. Аталған ту­ын­ды­ларда Аллатағаланың сипаттары, иман ақиқаттары, Алланы ақылмен немесе на­қылмен (аят және хадистер) тану керектігі, жақсылық пен жамандықтың жара­ты­луы, тағдыр және өзге де сенім мәсе­лелері қарастырылған. Сол дәуірдегі Ирақ шариғат ғалымдарының көшбас­шы­сы болған имам Ағзамның бұл шы­ғар­малардағы көзқарастарын имам әл-Ма­туридидің сенімдік тұрғыдағы көзқа­растарымен салыстырып көрер болсақ, бірізділік пен біртектілікті аңғару қиын емес. Осы себептен де, зерттеушілер екі ғұламаны бір-бірінен ажыратпайды. Имам Әбу Ханифа «Ақиданың» негіздерін айтып кетсе, имам әл-Матуриди сол негіздерді кеңінен тарқатып, егжей-тегжейіне дейін түсіндірген.

Имам әл-Матуриди өз шығарма­ла­рын­да имам Ағзамның кітаптарын қол­дан­ғандығы анықталды. Имам әл-Ма­ту­риди ол кітаптарды ұстаздары Әбу На­сыр Ахмад ибн Аббас әл-Бәйади, Ахмад ибн Исқақ әл-Жүржани және Насыр ибн Йахия әл-Балхилердің көмегімен үйрен­гендігі, ал олардың Әбу Сүлейман Мұса әл-Жүржаниден дәріс алғандығы, әл-Жүр­жани болса, бұл ілімді ұстазы Мұ­хаммед ибн аш-Шайбаниден алғандығы көптеген тарихи шығармаларда айтылған.

Ханафи мазһабының үлкен ғалымда­ры­ның бірі Захид әл-Кәусари «Иша­ра­ту-л Марам» атты төлтумасының кіріспесінде: «Мауараннаһр өлкесі бидғат пен бұзықтықтан ұзақ, тыныш ел еді. Сүн­нет­ті берік ұстанып, оның үкімдерін ұр­пақтан ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырған. Ендігі жерде имам, ғалым Әбу Мансур әл-Матуриди шығып, әрбір мә­селеге жеке-жеке тоқталып, олардың ара-жігін ажыратып, айқын дәлелдермен шегелеп, нақтылау жұмыстарын жүргіз­ді. Ол үкімдерді шариғаттан алатын жә­н­е өз кезегінде ақылмен ойлауды да қолданатын», - дейді.

Осы шығарманың тағы бір жерінде имам әл-Матуридидің имам Ағзамның еңбектерін жеке-жеке қарастырып, тү­сін­дірме жасағандығы да келтірілген. Бұдан имам әл-Матуридидің имам Ағзамның сенімдік көзқарастарын тереңдете зерттегендігін аңғарамыз.

Имам әл-Матуридидің ақида іліміне қосқан ең үлкен үлесі сенім мәселе­ле­ріне шариғат негіздерін бұзбай, ақыл мен қисын арқылы дәлел келтіруге болатындығын көрсетуі.

Имам әл-Матуриди сенім негіздеріне байланысты бірқатар еңбектер қалдыр­ды. Олардың қатарында мына туынды­лар­ды атап көрсетуге болады: 1. «Китабу тауили Құран» - «Құранның астарлы һәм ауыс­палы мағыналарын жору кіта­бы»; 2. «Китабу маъхази-ш шарайғ» - «Шариғаттың қайнар көздері кітабы»; 3. «Китабу-л жадал» - «Пікіртартыстар кі­та­бы»; 4. «Ки­табу-л усул фи усули-д-дин» - «Дін негіздері кітабы»; 5. «Ки­та­бу-л мақалат фи-л калам» - «Ақидаға қа­тысты мақалалар кітабы»; 6. «Китабу-т таухид» - «Таухид кітабы»; 7. «Радду ауайли-л адилла ли-л Кағби» - «Қағ­би­дің алғашқы дәлелдеріне жауап»; 8. «Рад­ду таһзиби-л жадал ли-л Кағби» - «Қағбидің пікіртартысына тойтарыс»; 9. «Китабу радди усули-л хамса» - «Бес негізге жауап кітабы»; 10. «Радду китаби-л Имама» - «Имамдық кітабына жауап»; 11. «Ар-Рад ала-л Карамит» - «Карамия ағымына жауап».

Сондай-ақ имам әл-Матуридидің имам Ағзамның «әл-Фиқһу-л акбар» атты шы­ғар­масына түсіндірме жазғаны да айтылады.

*   *   *

Имам әл-Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сү­­­­ріп, бір бағытта еңбек еткен. Бірақ имам Әшғари исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен бірге күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғ­та­зи­ла мәзһабының отаны еді. Мұғтазила мәз­һабының өкілдері мен фикһ-хадис ғұла­малары арасындағы қақтығыстың май­даны осы Ирак өңірі болатын. Ал әл-Матуриди өмір сүрген Мауараннаһр өл­кесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері арасындағы пікірталастан біршама ұзақ болатын.

Дегенмен Маймун, Муғтасым, Уасиқ секілді халифалардың дәуірінде Мұғ­та­зи­литтік сенімнің мемлекеттік идео­ло­гия­ға айналуына байланысты, олардың пікірлері халифаттың барлық өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр өлкесінде Мұғта­зи­ла мәзһабы басым күшке ие бол­мағанмен, олардың пікірлерін уағыз­дау­шы­лар бірлі-жарым болса да бар еді. Имам әл-Матуриди Мұғтазила мәзһабының ондай өкілд­е­рі­мен пікір талас жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари мен имам әл-Матуридидің пікірталас майдандары бір бол­ған­дық­тан, олардың ортақ ұста­ным­дары ғана емес, шари­ғат­ты түсіндіру тәсілдері де бір-біріне ұқсайтын. Десек те, екі имамның пікірталастағы кейбір әдістемелік ерекшеліктері мен ұстаным­дағы айырмашы­лықтары болды. Бірақ зерт­теу­шілердің көпшілігі имам әл-Ма­туриди мен имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық өз­гешелік болмағандығын білдіреді. Мысалы, Шейх Мұ­хам­мед Аб­дуһ имам Әшғари мен имам әл-Мату­ри­дидің ара­сындағы ерекшеліктер үл­кен қарама-қайшылық туғыз­бай­тынын айтқан.

Бірақ екі имамның калам іліміне қатысты көзқарас­та­рына келер болсақ, олардың пікірлерінде азды-көпті айыр­ма­шылық ба­рын байқаймыз. Екі имам да Құран Кә­рімді зерттеу барысында ақыл мен қи­сын­ға мейлінше арқа сүйе­ген. Олардың бірі екіншісіне қа­ра­ғанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла­та­ғала­ны Құран, хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам әл-Матуриди имам Ағ­зам­ның жо­лын ұстанып, Алла­ны ақыл­мен тануға көбі­рек бейімділік танытты.

Әшғарилік пен Матури­ди­ліктің ара­сын­дағы ең басты өзгешеліктер мыналар:

• Имам әл-Матуриди Алла пендесі­не күші жетпейтін нәр­се­ні жүктемейді және оны кү­ші жетпейтін іске жауапты қыл­­майды. Себебі, Құранда: «Алла кісіге шамасы келмейтінді жүк­темейді...» дейді. («Бақара» сүресі, 286-аят). Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін.
• Имам әл-Матуриди адамның ақы­лы­мен Алланың бар және бір екенін білуі парыз десе, имам Әшғари парыз емес деді. Әл-Матуриди бойынша діни үгіт-насихат болсын-болмасын адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен мұн­дай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды. Әшға­ри­лер бойынша діни үгіт-насихат жасалма­ған жердегі адамдар Алланы ақылымен тау­ып, оған иман келтіруге міндетті емес.
• Имам әл-Матуриди «иман кемімейді де артпайды да» десе, имам Әшғари «иманның кемуі де, кемелденуі де мүм­кін» деді.
• Имам әл-Матуриди қазір мүмін болған адамды мұсылман дейміз, бірақ та өлер алдында кәпір болса, күпірлікке кірген болып табылады десе, имам Әшғари күпірлікпен өлген адам өмір бойы кәпір болған болып саналады дейді. Өмірінің соңында мүмін болып өлген адамға да осылай (өмір бойы мүмін болған) дейміз деді.
• Имам әл-Матуриди: «Иншалла мү­минмін» деуге болмайды (бұлай деу өзі­нің иманына шүбә келтірушілік) десе, имам Әшғари бұлай деп айтуға болады деп ұқты. (Осы себептен де Матуридия мәзһабындағылар: «дінің не?» деп сұ­ра­ғандарға, «Әл-хамдулиллаһ, мұсылман­мын» деп жауап береді. Ал, Ашғария мәзһабындағылар: «Иншалла мұсылман­мын» деп жауап береді.
• Имам әл-Матуриди «иман мен Ислам» бір десе, имам Әшғари «екеуі екі басқа нәрсе, Ислам сеніммен бойұсыну болса, иман сенімін амалмен дәлелдеу» деп білді.
• Әшғарилер жан алқымға келгенде жасалған тәубе қабыл емес десе, Матуридилер мұндай тәубенің қабыл екендігін білдіреді. Бірақ жан алқымға келгендегі иманның жарамсыздығын айтады.
• Әшғарилер бойынша бір нәрсенің жақсы немесе жаман екенін ақыл біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігі Алланың әмірі мен ты­й­ымдары нәтижесінде анықталады.
• Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір нәрсенің жақсы болғандығы үшін әмір етіп, жаман болған нәрсеге тыйым салған.
• Әшғарилер бойынша Алланың жа­са­ғандарынан себеп іздестірілмейді және бір хикметпен байланысы да жоқ. Өйт­ке­ні, Алла жасағандарынан жауапты емес.
• Матуридилер бойынша Алланың жасаған нәрселерінің бір хикметі бар және себепке сүйенеді. Өйткені, Алла­ның әрбір ісінде бір хикмет бар. Ол бәрін біледі және Хаким.
• Имам Әшғари Аллатағала адам­дар­ға дінді түсіндіруші пайғамбарлар жіберу уәжіп емес десе, имам әл-Матуриди пайғамбарлардың жіберілуі Алланың хикмет сипатының қажеттерінен деді.

Негізінен екі ғұлама да өз пікірлеріне Құран Кәрім және ақыл мен қисын тұрғысынан нақты дәлелдер келтіре алған. Осылардың кейбіріне тоқталып өтсек, Имам әл-Матуридидің пікірінше, пайғамбардың ер адам болуы міндетті. Имам әл-Матуриди өз пікіріне Құран Кәрімнен мынандай дәлел келтірді:

1. «(Мұхаммед с.а.с.) сенен бұрын да уахи етіп тек ер адамдарды ғана елші жібердік. Егер білмесеңдер, білім иелерінен сұраңдар» («Нахыл» сүресі, 43-аят).

2. «Сенен бұрын да кенттердің хал­қынан өздеріне уахи етіп, ер адамдарды ғана жібердік» («Юсуф» сүресі, 109-аят).

3. «Сенен бұрын да өздеріне уахи етіп, ер адамдарды ғана жіберген едік» («Әнбия» сүресі, 7-аят). Сондай-ақ ға­лым­ның пікірінше, халиф, әкім, әмірші, қолбасы және қазының да әйел затынан тағайындалғаны дұрыс емес. Себебі, әйел затының нәзіктігі бұл міндетті көте­ре алмайды. Бірақ әйел адам фәтуа бере алады деді. Ал имам Әшғаридің көз­қа­расы бойынша, пайғамбар әйел затынан да келуі мүмкін. Оның дәлелі ретінде Құ­ран Кәрімнің мына аяттарын ұсына­ды: «Біз Мұсаның анасына уахи еттік» («Таһа» сүресі, 38-аят), «Мұсаның ана­сы­на: «Оны еміз де, оған бір нәрсе болады деп қорықсаң, онда оны дарияға салып жібер. Қорықпа да күйінбе! Расында оны саған қайтарамыз да оны пайғамбарлардан қыламыз» деп уахи еттік» («Қасас» сүресі, 7-аят). Бұл ойдың иелері осы аяттардың әйел затына да Алладан уахи түсетінін білдіретіндігін, ал уахидің келуі пайғамбарлық белгілерінің бірі екендігін айтқан. Сондай-ақ имам Әшғари ұстанымы әйел адам фәтуа бере беретіндігін, әкім және дін уағызшысы да бола алатындығын алға тартқан. Себебі, жақсылыққа шақырып, жамандық­тан тыю олардың да парызы.

Имам Әшғари осы пікірінің негізінде Құранда аттары аталған Мәриям, Әсия, Сара, Хажар, Хабба және Мұсаның ана­сын пайғамбар болуы ықтимал деп пай­ым­дады. Имам әл-Матуридидің Әшғари се­німіндегілердің жоғарыдағы дәлел­дері­не келіскісі келмеді. Имам әл-Ма­ту­риди «...Мұсаның анасына уахи түсір­дік» аятын пайғамбарларға берілетін уахи емес, Мәриям анамызға түскен иләһи аян деп ұққан жөн екендігін білдірді. Мұнда Алла бір пайғамбарды өмірге әкелу үшін оның анасына періште жіберіп отыр. Сол секілді «Мұсаның (а.с.) анасына уахи жібердік» деген аятта да Мұса пайғамбардың (а.с.) анасына бір періште жіберген болуы мүмкін деп ой түйеді. Имам Әшғари да әл-Матуридидің бұл пікіріне қарсы мынадай уәж айтты: «Мариям анамызға Жәбірейіл періште жіберілген, бұл періште тек пайғам­бар­лар­ға уахи түсіруші екендігі белгілі. Олай болса, Мариям анамыз - пайғамбар».

Екі имамның арасында пікір тарты­сын тудырған мәселелердің тағы бірі Алланың заты мен сипатымен астасып жатты. Имам әл-Матуриди Алланың за­ты мен сипаты бір деп білді. Ал Имам Әш­ғари оларды екі басқа нәрсе деп ұқ­ты. Екі имам да күн мен күннің шапағын мысал ретінде келтіреді. Имам әл-Ма­ту­риди Алланың заты күннің өзі болса, Алланың сипаттары күннің шапағы. Күн­нің шапағы күннен шығады. Күн бол­маса шапақ болмайды. Демек екеуі бір нәрсе деп түсінді. Ал имам Әшғари Алланың заты күн бола қойсын. Алла­ның сипаттары күннің шапағы деп алалық. Бірақ шапақ дәл күннің өзі секілді емес. Күн де дәл шапақ секілді емес. Демек Алланың заты мен сипаты бір емес деп білді. Сондықтан әшға­рит­тер Алланың құдірет, қалау, ілім, хай (мәң­гі тірі), есту, көру, калам (сөйлеу) секілді сипаттары бар, бірақ Алланың бұл сипаттары затынан мүлде басқа деп сенді.

Ал матуридиттер Алланың бұндай си­паттары бар, бірақ Алланың бұл си­пат­тарын Оның затынан бөліп қарас­тыр­ма­ған жөн деген ұстанымда болды.

Имам әл-Матуридидің тағы бір өзге­ден ерекше пікірі - қиямет күні Алла­та­ғаланың дидары көріне ме, көрінбей ме деген мәселе. Шындығында, Құран Кә­рім­де: «Қиямет күні кейбір жүздер жар­қы­рап, Раббыларына қарайды» («Қия­мет» сүресі, 22-аят) деп бұйырылып, ақы­рет күні кейбір жүздердің Оған қа­рай­­тын­дығы айтылған. Имам әл-Мату­ри­ди Құранда баяндалғанындай, қиямет күні Алланың дидары көрінеді деп сенді.

Имам әл-Матуриди Алланың көрінуі, бұл қиямет күніне тән ерекше жағдай. Ақыретте Алла көрінсе, онда Ол заттан және мекеннен тұрады деп ойлау - бұл дүниелік көзқарас. Ал қиямет күнгі жағ­дай­дың қалай болатындығы бізге беймә­лім. Сондықтан Құранда қиямет күні Алланың көрінетіндігі туралы анық ай­тылса, біз бұған сенуге тиістіміз деген ұстанымда болды. Әрі бізге білінбейтін нәрселер жайында пікір айтпау туралы Құран Кәрімнің: «Өзің білмеген нәрсе­нің соңына түспе. Расында, құлақ, көз және жүрек - барлығы да сұралады» («Исра» сүресі, 36-аят) деген аятын негізге алды.

Имам әл-Матуридидің пікірлері үл­кен күнә жасаған адамның ақыреттегі жағ­дайы қалай болады деген мәселе тө­ңірегінде де шоғырланды. Ислам ғұла­ма­ларының көпшілігі Аллаға иман келтірген адамның мәңгілік тозақта қалмай­тын­дығына сенген. Ал харижиттер үл­кен-кіші күнә істеген адамды мүминдік санаттан шығарып, кәпірлер қатарына қосқан.

Имам әл-Матуриди бұл жөніндегі ой­ын былайша сабақтайды: «Күнәһар мұ­сыл­мандардың ақыреттегі жағдайын Алла­ға қалдырғанымыз жөн. Егер Алла қаласа рахым етіп, күнәһар пендесін кешіреді. Қаласа күнәсіне қарай азап­тай­ды. Бірақ Өзіне иман келтірген адамды тозақта мәңгі азаптамайтыны анық. Осы­лай ойлағанда адам «үміт» пен «қор­қы­ныш» арасында күн кешеді. Себебі, Алла кішкентай бір күнә үшін рахым етпей, пендесін азаптауы немесе үлкен күнә жасаған пендесін кешіруі мүмкін. Алла Құран Кәрімде: «Алла өзіне ортақ қос­қанды жарылқамайды да, бұдан өзге күнә жасаушыларды кешіреді. Кімде-кім Аллаға серік қосса, расында, үлкен күнә жасаған болады» («Ниса» сүресі, 48-аят) деп Өзіне серік қосушыларды ғана кешірмейтінін айтқан.

Һижра жыл санауымен ІІІ-ІV ғасыр­ларда ислами ойды мазалаған осындай мә­селелер жайында имам әл-Мату­ри­ди­дің жалпы көзқарастары осылар.

Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ, бас мүфти, шейх, Қазақстан мұсыл­­­­ман­дары діни басқармасы және Орта Азия мүфтилер кеңесінің төрағасы.

http://www.egemen.kz/309817.html