«جاس الاش» گازەتىندە «مەملەكەتتىلىك جانە مەملەكەتشىلدىك» اتتى ماقالاما قاتىستى ءتۇرلى وي، پىكىرلەر كەلىپ ءتۇستى. كوپشىلىگى ماقالاداعى ايتىلعان ويلارىما قاتىستى وڭ پىكىرىن جازىپ، قولداۋىن بىلدىرۋدە. سونىمەن قاتار سىن پىكىرلەر دە ايتىلدى. ءتىپتى، ماقالاداعى كەيبىر تەزيستەرىمەن كەلىسپەيتىندىگىن ايتىپ، قارسى پىكىر بىلدىرگەندەر دە بولدى. كەيبىر ارىپتەستەرىم، سول سىن پىكىرلەردى كورىپ، «وقىدىڭىز با، نە ويلايسىز، نەگە ولاي جازدى ەكەن؟» دەپ دۇرلىگىپ، ءتىپتى كۇدىكتەنىپ، «ادەيى سىزگە بىرەۋ قارسى ۇيىمداستىرىپ، جازدىرتىپ وتىرعان شىعار» دەپ فەيسبۋكتەگى پاراقشامدا جەكەگە شىعىپ، وزدەرىنشە الاڭداعانداي بولىپ، ال شىن مانىسىندە، ەكى ورتاعا شي جۇگىرتكەندەي كورىنەدى.

ال مەن شىنىمدى ايتسام، رەنجىمەك تۇگىل، سونداي سىن پىكىرلەردىڭ كەلىپ تۇسكەنىنە قۋاندىم. دەمەك كولەمدى ماقالا بولسا دا، جۇرتشىلىق قىزىعىپ، اياعىنا دەيىن وقىپ، ءاربىر سويلەمدى تالداپ، ساراپتاۋعا تىرىستى.

جاقىندا «ازاتتىق راديوسىنىڭ» تۆ-پروديۋسسەرى قاسىم امانجول سۇحبات بارىسىندا وسى ماقالامداعى كەيبىر تەزيستەرگە قاتىستى ناقتى دايەكتى سۇراقتارىن قويىپ، ءبىراز جاقسى پىكىرتالاس بولدى. ياعني، ماقالاداعى ويلار وقىعان ادامدى بەي-جاي قالدىرمادى. باسقا ويلارعا تۇرتكى بولدى. وسى ماقالا ارقىلى كوزدەگەنىم دە سول بولاتىن. قايتا ماقالا جاريالانعان كۇنى، الەۋمەتتىك جەلىدەگى دوستارىم مەن ارىپتەستەرىمنىڭ قولداۋ ءبىلدىرىپ، ءبولىسىپ جاتقانىن كورىپ، ۋايىمداپ قالعانىم راس – ءبارى تەك ماقتاپ، ارتى ءبىر ديسكۋسسياعا ۇلاسپايتىن قالا ما دەپ. سوندىقتان وسى ماقالاعا قولداۋ بىلدىرگەندەرگە دە، ونى سىناپ جازعاندارعا، اتاپ ايتقاندا، دينا ەلگەزەك، دارحان ومىربەك، سانات سۇگىرالى سياقتى ارىپتەستەرىمە، جالپى بارلىق وقىرماندارعا العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.

مەنىڭ ىزدەگەنىم سىزدەر ەدىڭىزدەر – وقيتىن، جاني اشيتىن تۇلعالار. سوڭعى جىلدارى ءبىز فەيسبۋك پەن ينستاگرامدا شاعىن، قىسقا، شولاق پوستتار جازۋمەن اۋەستەنىپ، ۇلكەن جانە تەرەڭ ديسكۋسسيالاردان الىستاپ كەتتىك.

سوندىقتان وسى ماقالانى جاريالاعانداعى ءبىر ماقساتىم – باياعى ءداستۇردى جاڭعىرتسام دەگەنىم ەدى. بىرقاتار دوستارىم «قايتەسىڭ الەك بولىپ، ونداي كولەمدى دۇنيەنى قازىر كوپ وقىمايدى، ءبارى تەك ۆيدەو قارايدى» دەپ ەسكەرتكەن، بىراق سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىز ونىڭ ءبارىن جوققا شىعاردى.

ەندى سول ايتىلعان سىن پىكىرلەرگە كەلسەك، وكىنىشتىسى، كوپشىلىگى ەموتسيالىق جاۋاپتار «مەملەكەت 30 جىلدا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتپەدى، بيلىك مەملەكەتتىڭ الەۋەتىن ارتتىرا المادى، كەرىسىنشە، ءبارى تونالدى، قيرادى، جوعالدى، مەملەكەت دەگەن اتى بولماسا، قالعانى بوس اڭگىمە» دەگەندەي، اۆتورلاردىڭ كوبىسى بيلىككە ءوز رەنىشتەرىن ايتۋمەن عانا شەكتەلدى.

شىن مانىسىندە، ماقالا بيلىكتىڭ جەتىستىكتەرى جونىندە ەمەس ەدى. ماقالادا بيلىكتى ماقتاۋ مەن اقتاۋ ماقساتى بولمادى. بىراق بيلىكتى كىنالايمىز دەپ مەملەكەتتى ءتىپتى جوققا شىعارماۋ قاجەت دەگەنىم راس. ونى تاعى دا قايتالاپ ايتىپ، جازۋعا دايىنمىن. بيلىكتى قولدايسىزدار ما، قولدامايسىزدار ما، ول سىزدەردىڭ جەكە شارۋالارىڭىز، قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ ەلدە ساياسي پليۋراليزم ورنىقتى، اركىم قانداي ساياسي كوزقاراس ۇستانعىسى كەلەدى، ءوز ەركى. الايدا، بيلىكتى سىنايمىز دەپ مەملەكەتتى دە قوسا مويىنداماۋ قاۋىپتى لوگيكا.

بيلىك پەن مەملەكەت تەڭ ۇعىم ەمەس، ونى ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى ايىرا الماي وتىرعاندارى ءتىپتى قىزىق. بيلىك اۋىسۋ مۇمكىن، اۋىسىپ جاتىر، ءالى تالاي اۋىسار، بىراق مەملەكەت قالا بەرەدى. نەگىزى، ونى ماعان بيلىكتىڭ وكىلىنە، قوعام قايراتكەرلەرى ايتۋ قاجەت، ال ءبىزدىڭ جاعدايدا، كەرىسىنشە، سونداي قاراپايىم قاعيداتتى مەن ايتىپ تۇسىندىرۋمەن الەك بولۋدامىن.

جانە دە ماقالاعا قاتىستى جازىلعان كەيبىر سىن پىكىرلەردە سول ماقالاداعى ويلار قايتالانىپ جاتادى، مۇنى ماقالامدى تولىق وقىماعان نە دۇرىس تۇسىنبەگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. مىسالى، دينا بىلاي دەپ جازادى – «مەملەكەتشىلدىك دەگەنىمىز بيلىكتى قولداۋ عانا ەمەس، ەل تاعدىرىنا الاڭداۋ. وپپوزيتسيالىق باعىتتاعى حالىقتى مەملەكەتشىل ەمەس دەپ ايتىپ تاعۋعا بولمايدى! ولار دا ءوز ەلىن سۇيگەندىكتەن، مەملەكەتشىل بولعاندىقتان ەل تاعدىرىنا پوفيگيزممەن قاراي المايدى. مەملەكەتشىلدىكتىڭ كريتەريى مانسابى بار نە جوق دەگەن ولشەممەن ولشەنبەيدى!».

دۇرىس! بىراق ءدال سول وي ماقالانىڭ وزىندە ايتىلادى ەمەس پە؟ «بيلىكتەگىنىڭ ءبارى سۇتتەن اق، سۋدان تازا، وپپوزيتسياداعىنىڭ ءبارى ەلگە جاۋ ەمەس. نەمەسە كەرىسىنشە، بيلىككە قارسى بولساڭ مەملەكەتشىلسىڭ، بيلىكتى قولداساڭ مانساپقور، جاعىمپازسىڭ دەگەن بىرجاقتى كوزقاراستان ساقتانۋىمىز قاجەت. مەملەكەتشىلدىك بيلىكتى قولداۋمەن نەمەسە وعان قارسى شىعۋمەن ولشەنبەيدى. مەملەكەتشىلدىك – ول قانداي جاعداي بولماسىن، ورتاق مۇددەنى، مەملەكەتتىك مۇددەنى بارىنەن جوعارى قويۋ!».

دينا، ءسىرا ءوز جاۋابىن اسىعىس جازعان بولار، ايتپەسە، مەنىمەن نە ءۇشىن كەلىسپەيتىنىن كەيبىر كەزدە ءوزى تۇسىنبەي قالعان سياقتى. ارينە، ەموتسيامەن جازىلعاسىن، لوگيكا جوق. ماسەلە سوندا. بىزدەگى كوپ ساياسي ديسكۋسسيادا تەك ەموتسيا، رەنىش، وكپە، ال ناقتى تالداۋ مەن ساراپتاما جوق. ناقتى جاۋاپتىڭ ورنىنا، جالپىلاما سوزدەر – مەن ماقالامدا كەيبىر قايراتكەرلەردىڭ تەك قىزىل سوزبەن، تەز ۇپاي جيناپ، حالىقتىڭ كوڭىلىمەن ويناپ، ال سىن ساتتە جاقتاستارىن الداپ، جالتارىپ كەتكەندەرىن ايتسام، دينا ەلدىڭ بۇگىنگى تاعدىرىنا الاڭداپ پوست جازعانداردىڭ ءبارى حالىقتىڭ كوڭىلىمەن ويناپ جۇرگەن پوپۋليست پە دەپ، بيلىكتى سىناعانداردىڭ ءبارىن پوپۋليست دەپ كىنالادىڭ دەپ بۇراپ اكەتكىسى كەلەدى. جوق، ولاي ايتىلمادى، جەكە باسىم، وپپوزيتسياداعى كوپتەگەن ازاماتتارعا قۇرمەتپەن قارايمىن، ەشقاشان ول تۇلعالارعا ءوز سيمپاتيامدى، ولارمەن جەكە قارىم-قاتىناسىمدى جاسىرعان ەمەسپىن، ال، ەندى كىم بيلىكپەن ءپرينتسيپتى تۇردە كۇرەسىپ جۇرگەنى ءبىر بولەك، ال كىم قوعامدىق پىكىرمەن ويناپ جۇرگەنى ونسىز دا انىق.

ول، مىسالى، حايپ ءۇشىن جاستاردى ۇگىتتەپ، ادەمى بەينە روليكتەردى شىعارىپ، ودان كەيىن 3-4 اي حالىقتان قاشىپ ءجۇرىپ، شري-لانكادان بىراق شىققان ايگىلى كينواكتەر جىگىتىمىز سياقتى ءبىر كۇندىك «كوسەمدەر».

حالىقتىڭ كوڭىلىمەن ويناعانى وتىرىك پە؟! سول ۇگىتتەپ كوشەگە شىعارعان جاستاردىڭ ءۇمىتىن الداعانى وتىرىك پە؟! تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بارلىق ساياساتكەرلەرگە – مەيلى وپپوزيتسيادا بولسىن، مەيلى بيلىكتە بولسىن، دەموكرات بولسىن، ۇلتشىل بولسىن، بارلىعىنا بىردەي ورتاق تالاپ بولۋ كەرەك. سوندا عانا ساياساتتىڭ مازمۇنى دا ساپاسى وزگەرەدى. بيلىكتەگىنىڭ ءبارى جامان، بيلىككە قارسى شىققانى ءبارى اق دەگەن ۇستانىم دا قاتە لوگيكا.

دارحان ءىنىمنىڭ كەيبىر پىكىرىمەن كەلىسەمىن. جالپى ويى دۇرىس. ونىڭ ويىنىڭ وزەگى – مەملەكەتشىلدىك يدەياسىنىڭ ابسوليۋتيزاتسياسى قاۋىپتى، جوعارعى مۇددەلەرگە سىلتەمە جاساپ، وزبىر ساياساتتى اقتاۋعا بولادى. ول راس، بىراق ول تۇجىرىمدى كەز كەلگەن يدەياعا قاتىستى ايتۋعا بولادى. كەز كەلگەن يدەيانى، قۇندىلىقتاردى پايدالانىپ، الدامشى ساياساتتى اقتاۋعا بولادى. بىزگە ۇلگى رەتىندە كەلتىرەتىن باتىس ەلدەرىنىڭ وزدەرى دە دەموكراتيا مەن ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا تالاي ەلدە سوعىس باستاعاندارىنىڭ كۋاسى بولدىق. ەندى سول ەلدەردە دەموكراتيا دا جوق، مەملەكەت تە جوق. ءتارتىپتى ورناتامىز دەپ، حاوستى ورنىقتىردى. ونىڭ بارلىعىن جوعارعى قۇندىلىقتار مەن ورتاق مۇددە ءۇشىن دەپ جاسادى.

بىراق، دارحاننىڭ مىسال رەتىندە كەڭەس بيلىگىنىڭ ساياساتىن كەلتىرگەنى ارگۋمەنتتەردىڭ مانيپۋلياتسياسى سياقتى بولىپ كورىندى. قازاق مەملەكەتشىلدىگىن كەڭەستىك توتاليتاريزم مەن ەتاتيزممەن قاتار قويۋ ءتىپتى قيسىنعا كەلمەيدى.

مەملەكەتشىلدىك ۇعىمى مەن توتاليتاريزم يدەولوگياسىنىڭ اراسىن كىم-كىم، بىراق دارحان ساياساتتانۋشى رەتىندە اجىراتا ءبىلۋى ءتيىس. كەز كەلگەن يدەيانىڭ ۇستەمدىگى قاۋىپتى. بىراق، مەنىڭ ماقالامداعى ويىم – ول ءبىر يدەيانىڭ ۇستەمدىگىن ورناتىپ، ونى مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى رەتىندە بەكىتۋ ەمەس، مەنىڭ ۇسىنىسىم، ءپليۋراليزمدى، وي پىكىرلەردىڭ الۋان تۇرلىگىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقتى بىرىكتىرە الاتىن ورتاق قۇندىلىقتار بويىنشا كەلىسىپ الۋ. سول قۇندىلىقتاردى ىزدەۋ. ناقتىراق ايتقاندا، ىزدەنىستى توقتاتپاۋ، قازاقتىڭ ساياسي وي-پىكىر ەۆوليۋتسياسى جالعاسۋى قاجەت. الەم، دۇنيە وزگەرىپ جاتىر، قازاق قوعامى دا سول وزگەرىستەرگە ساي ىزدەنىستە بولۋ كەرەك!

ەرلان قارين،

قر پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى.

Abai.kz