«Jas Alash» gazetinde «Memlekettilik jәne memleketshildik» atty maqalama qatysty týrli oi, pikirler kelip týsti. Kópshiligi maqaladaghy aitylghan oilaryma qatysty ong pikirin jazyp, qoldauyn bildirude. Sonymen qatar syn pikirler de aityldy. Tipti, maqaladaghy keybir tezisterimen kelispeytindigin aityp, qarsy pikir bildirgender de boldy. Keybir әriptesterim, sol syn pikirlerdi kórip, «oqydynyz ba, ne oilaysyz, nege olay jazdy eken?» dep dýrligip, tipti kýdiktenip, «әdeyi sizge bireu qarsy úiymdastyryp, jazdyrtyp otyrghan shyghar» dep feysbuktegi paraqshamda jekege shyghyp, ózderinshe alandaghanday bolyp, al shyn mәnisinde, eki ortagha shy jýgirtkendey kórinedi.

Al men shynymdy aitsam, renjimek týgil, sonday syn pikirlerding kelip týskenine quandym. Demek kólemdi maqala bolsa da, júrtshylyq qyzyghyp, ayaghyna deyin oqyp, әrbir sóilemdi taldap, saraptaugha tyrysty.

Jaqynda «Azattyq radiosynyn» tv-produsseri Qasym Amanjol súhbat barysynda osy maqalamdaghy keybir tezisterge qatysty naqty dәiekti súraqtaryn qoyyp, biraz jaqsy pikirtalas boldy. Yaghni, maqaladaghy oilar oqyghan adamdy bey-jay qaldyrmady. Basqa oilargha týrtki boldy. Osy maqala arqyly kózdegenim de sol bolatyn. Qayta maqala jariyalanghan kýni, әleumettik jelidegi dostarym men әriptesterimning qoldau bildirip, bólisip jatqanyn kórip, uayymdap qalghanym ras – bәri tek maqtap, arty bir diskussiyagha úlaspaytyn qala ma dep. Sondyqtan osy maqalagha qoldau bildirgenderge de, ony synap jazghandargha, atap aitqanda, Dina Elgezek, Darhan Ómirbek, Sanat Sýgirәli siyaqty әriptesterime, jalpy barlyq oqyrmandargha alghysymdy bildirgim keledi.

Mening izdegenim sizder edinizder – oqityn, jany ashityn túlghalar. Songhy jyldary biz feysbuk pen instagramda shaghyn, qysqa, sholaq posttar jazumen әuestenip, ýlken jәne tereng diskussiyalardan alystap kettik.

Sondyqtan osy maqalany jariyalaghandaghy bir maqsatym – bayaghy dәstýrdi janghyrtsam degenim edi. Birqatar dostarym «qaytesing әlek bolyp, onday kólemdi dýniyeni qazir kóp oqymaydy, bәri tek viydeo qaraydy» dep eskertken, biraq sizderding pikirleriniz onyng bәrin joqqa shyghardy.

Endi sol aitylghan syn pikirlerge kelsek, ókinishtisi, kópshiligi emosiyalyq jauaptar «Memleket 30 jylda aitarlyqtay jetistikterge jetpedi, biylik memleketting әleuetin arttyra almady, kerisinshe, bәri tonaldy, qirady, joghaldy, memleket degen aty bolmasa, qalghany bos әngime» degendey, avtorlardyng kóbisi biylikke óz renishterin aitumen ghana shekteldi.

Shyn mәnisinde, maqala biylikting jetistikteri jóninde emes edi. Maqalada biylikti maqtau men aqtau maqsaty bolmady. Biraq biylikti kinәlaymyz dep memleketti tipti joqqa shygharmau qajet degenim ras. Ony taghy da qaytalap aityp, jazugha dayynmyn. Biylikti qoldaysyzdar ma, qoldamaysyzdar ma, ol sizderding jeke sharualarynyz, Qúdaygha shýkir, bizding elde sayasy pluralizm ornyqty, әrkim qanday sayasy kózqaras ústanghysy keledi, óz erki. Alayda, biylikti synaymyz dep memleketti de qosa moyyndamau qauipti logika.

Biylik pen memleket teng úghym emes, ony azamattyq qogham ókilderi aiyra almay otyrghandary tipti qyzyq. Biylik auysu mýmkin, auysyp jatyr, әli talay auysar, biraq memleket qala beredi. Negizi, ony maghan biylikting ókiline, qogham qayratkerleri aitu qajet, al bizding jaghdayda, kerisinshe, sonday qarapayym qaghidatty men aityp týsindirumen әlek boludamyn.

Jәne de maqalagha qatysty jazylghan keybir syn pikirlerde sol maqaladaghy oilar qaytalanyp jatady, múny maqalamdy tolyq oqymaghan ne dúrys týsinbegen dep topshylaugha bolady. Mysaly, Dina bylay dep jazady – «Memleketshildik degenimiz biylikti qoldau ghana emes, el taghdyryna alandau. Oppozisiyalyq baghyttaghy halyqty memleketshil emes dep aityp taghugha bolmaydy! Olar da óz elin sýigendikten, memleketshil bolghandyqtan el taghdyryna pofigizmmen qaray almaydy. Memleketshildikting kriyteriyi mansaby bar ne joq degen ólshemmen ólshenbeydi!».

Dúrys! Biraq dәl sol oy maqalanyng ózinde aitylady emes pe? «Biyliktegining bәri sýtten aq, sudan taza, oppozisiyadaghynyng bәri elge jau emes. Nemese kerisinshe, biylikke qarsy bolsang memleketshilsin, biylikti qoldasang mansapqor, jaghympazsyng degen birjaqty kózqarastan saqtanuymyz qajet. Memleketshildik biylikti qoldaumen nemese oghan qarsy shyghumen ólshenbeydi. Memleketshildik – ol qanday jaghday bolmasyn, ortaq mýddeni, memlekettik mýddeni bәrinen joghary qoy!».

Dina, sirә óz jauabyn asyghys jazghan bolar, әitpese, menimen ne ýshin kelispeytinin keybir kezde ózi týsinbey qalghan siyaqty. Áriyne, emosiyamen jazylghasyn, logika joq. Mәsele sonda. Bizdegi kóp sayasy diskussiyada tek emosiya, renish, ókpe, al naqty taldau men saraptama joq. Naqty jauaptyng ornyna, jalpylama sózder – men maqalamda keybir qayratkerlerding tek qyzyl sózben, tez úpay jinap, halyqtyng kónilimen oinap, al syn sәtte jaqtastaryn aldap, jaltaryp ketkenderin aitsam, Dina elding býgingi taghdyryna alandap post jazghandardyng bәri halyqtyng kónilimen oinap jýrgen populist pe dep, biylikti synaghandardyng bәrin populist dep kinәladyng dep búrap әketkisi keledi. Joq, olay aitylmady, jeke basym, oppozisiyadaghy kóptegen azamattargha qúrmetpen qaraymyn, eshqashan ol túlghalargha óz simpatiyamdy, olarmen jeke qarym-qatynasymdy jasyrghan emespin, al, endi kim biylikpen prinsipti týrde kýresip jýrgeni bir bólek, al kim qoghamdyq pikirmen oinap jýrgeni onsyz da anyq.

Ol, mysaly, hayp ýshin jastardy ýgittep, әdemi beyne rolikterdi shygharyp, odan keyin 3-4 ay halyqtan qashyp jýrip, Shriy-Lankadan biraq shyqqan әigili kinoakter jigitimiz siyaqty bir kýndik «kósemder».

Halyqtyng kónilimen oinaghany ótirik pe?! Sol ýgittep kóshege shygharghan jastardyng ýmitin aldaghany ótirik pe?! Taghy da qaytalap aitamyn, barlyq sayasatkerlerge – meyli oppozisiyada bolsyn, meyli biylikte bolsyn, demokrat bolsyn, últshyl bolsyn, barlyghyna birdey ortaq talap bolu kerek. Sonda ghana sayasattyng mazmúny da sapasy ózgeredi. Biyliktegining bәri jaman, biylikke qarsy shyqqany bәri aq degen ústanym da qate logika.

Darhan inimning keybir pikirimen kelisemin. Jalpy oiy dúrys. Onyng oiynyng ózegi – memleketshildik iydeyasynyng absolutizasiyasy qauipti, jogharghy mýddelerge silteme jasap, ozbyr sayasatty aqtaugha bolady. Ol ras, biraq ol tújyrymdy kez kelgen iydeyagha qatysty aitugha bolady. Kez kelgen iydeyany, qúndylyqtardy paydalanyp, aldamshy sayasatty aqtaugha bolady. Bizge ýlgi retinde keltiretin Batys elderining ózderi de demokratiya men adam qúqyqtaryn qorghau maqsatynda talay elde soghys bastaghandarynyng kuәsi boldyq. Endi sol elderde demokratiya da joq, memleket te joq. Tәrtipti ornatamyz dep, haosty ornyqtyrdy. Onyng barlyghyn jogharghy qúndylyqtar men ortaq mýdde ýshin dep jasady.

Biraq, Darhannyng mysal retinde Kenes biyligining sayasatyn keltirgeni argumentterding manipulyasiyasy siyaqty bolyp kórindi. Qazaq memleketshildigin Kenestik totalitarizm men etatizmmen qatar qoi tipti qisyngha kelmeydi.

Memleketshildik úghymy men totalitarizm iydeologiyasynyng arasyn kim-kim, biraq Darhan sayasattanushy retinde ajyrata bilui tiyis. Kez kelgen iydeyanyng ýstemdigi qauipti. Biraq, mening maqalamdaghy oiym – ol bir iydeyanyng ýstemdigin ornatyp, ony memleketting iydeologiyasy retinde bekitu emes, mening úsynysym, pluralizmdi, oy pikirlerding aluan týrligin saqtay otyryp, qazaqty biriktire alatyn ortaq qúndylyqtar boyynsha kelisip alu. Sol qúndylyqtardy izdeu. Naqtyraq aitqanda, izdenisti toqtatpau, qazaqtyng sayasy oi-pikir evolusiyasy jalghasuy qajet. Álem, dýnie ózgerip jatyr, qazaq qoghamy da sol ózgeristerge say izdeniste bolu kerek!

Erlan Qariyn,

QR Preziydentining kenesshisi.

Abai.kz