ورتالىق ازيادا ورىس جازۋىنىڭ جالىنا جابىسقان ءۇش-اق ەل قالدى. ءبىز جانە قىرعىز بەن تاجىك. قازاقتار ءالى كۇنگە ءوز ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىن ءۇش رەت وزگەرتىپ، ورتاق ءبىر شەشىمگە كەلە الماي جاتىر. 1867-1871 جىلداردىڭ ارالىعىندا العاشقى ساۋدا-ساتىقتىق جازۋ ماشەڭكەسىن ويلاپ تاپقان Christopher Latham Sholes (كريستوفەر لاتەم شوۋلز) ومىرگە اكەلگەن QWERTY (جازۋ ماشەڭكەسىنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان العاشقى التى ءارىپتىڭ اتاۋىنان شىققان) پەرنەسىنە ورىندىق (پوزيتسيالىق) اۋىس-كۇيىسپەن تولىق ەنەتىن، اعىلشىندىق قولدانىستاعى بارلىق تىنىس بەلگىلەرى مەن سيمۆولدار، ساندار ت.ب. ەش وزگەرىسسىز انا تىلىمىزدە جازىلا بەرەتىن تەك 28 دىبىستىق ءتول ءارىپتى قالاۋشى دىبىستىق جازىلىمشىلار مەن QWERTY-گە  ۇلتتىق سويلەۋ اۋەزەسىن بۇزىپ، ارتىق تاڭبالاۋمەن پەرنە بەتىنەن وزگە جەرگە ورنالاستىرىلاتىن بارلىق تىنىس بەلگىلەرى مەن سيمۆولدار، ساندار ت.ب. ءتۇرلى وزگەرىسكە ءتۇسىپ، جاڭا QWERTY قازاقى باعدارلاماسىن جاساپ شىعۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى كەتەتىن زور شىعىندى تالاپ ەتۋشى 28 ءتول جانە 5 كىرمە ءارىپتى تاڭداۋشى  ارىپتىك جازىلىمشىلار اراسىندا ۇلكەن كۇرەس جۇرۋدە. جاستار كۇرەس-مۇرەسىڭدى ەلەڭ قىلماي ءوز تاڭداۋلارىن لاتىننىڭ پايداسىنا جاراتىپ جاتىر. بۇگىن ءالىپبيدىڭ قاي نۇسقاسىن شىعارساڭ، سول نۇسقاسىن ەرتەڭ ءوز ىڭعايىنا جاراتىپ وزگەرتە قولدانا بەرەدى.

اراب الەمى دە، ورىس الەمى دە لاتىن جازۋىنان زارداپ شەگۋدە. ورىستار يو ءارپىن مۇلدەم قولدانبايتىن بولدى. ءارى چ ءارپىن كامپتا 4 سانىمەن بەلگىلەي سالادى. بۇل ءۇردىس جالعاسۋدا. جيرينوۆسكيدىڭ «پودروستوكتىڭ ورىنىنا «تەنەيدجەر» دەيتىن بولدىق» دەپ جىلايتىنى سول. لاتىن اراب جازۋىنا دا ءوز زاردابىن تيگىزۋدە.

ورىس الەمىنە قۇل بولعان بىزگە قاراعاندا اراب جازۋى جاھانداسۋدىڭ قارا داۋىلىنا توتەپ بەرە الماي جاتىر.

تاريحتان ءبىر بىلەرمىز، بارلىق اراب ەلدەرى كوپكە دەيىن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وتارىندا بولىپ كەلدى. ۋاقىت وزگەرىپ، ارابتار فرانتسۋز جانە اعىلشىن تىلدەرىنىڭ پايداسىنا ءوز تاڭداۋلارىن جاساۋعا كوشتى. ناتيجەسىندە اعىلشىن مەن اراب سوزدەرىنىڭ قوسپاسىنان تۇراتىن Franco-Arabic (فرانكو آراب، franco-arabe, نەمەسە عرنسية) اراب جاستارى اراسىندا تانىمالدىققا يە بولىپ، SMS جازۋدا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ت.ب. قولدانىستاردا لاتىن جازۋى ءوز ۇستەمدىگىن قۇرعاندىقتان، وعان قارسى جەرگىلىكتى رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتاردى ءپىر تۇتۋشىلار ۇنەمى “باللغة العربية اكتب//ارابشا جاز” نەمەسە  “ فرانكو توقف // Franco جويىلسىن!” دەپ ۇرانداتسا دا، شىققان ناتيجە جوققا ءتان.

ارابتار اراسىندا عالامتوردى قولدانۋ كورسەتكىشى 70-80%-عا جەتىپ، ەشبىر ناۋقان لاتىندانۋ ۇردىسىنە توسقاۋىل بولا الماي قالدى.

بەلگىلى اراب كامپ ساراپشىسى Ziyad Ata (زياد اتا) اراب جازۋىنىڭ باسىنا تونگەن قارا بۇلتتىڭ ءۇش سەبەبىن بولە-جارا كورسەتىپ بەرەدى.

قازىرگى زامانالىق تەحنولوگيانى مەڭگەرۋىڭ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە اعىلشىن تىلىنەن از-ماز بولسىن حابارىڭ بولۋىڭ كەرەك. ارابتاردىڭ كوبى  QWERTY كىلاباسىنىڭ كامپتىق نۇسقاسىنىڭ پايداسىنا تاڭداۋ جاسايدى ءام تۇراقتى پايدالانادى. اتالعان ەلدەردەگى كوپتەگەن جەكەمەنشىك مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر نە اعىلشىن، نە پارەڭ (فرانتسۋز) تىلىندە ءبىلىم بەرۋدە. بۇنىڭ سەبەبى قۇران كارىم ءتىلى مەن جەرگىلىكتى سويلەۋ ءتىلىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ەندى ونى FRANCELINA (lingua franca) بىلىقتىرا تۇسۋدە.

ءبىزدىڭ «ەگەمەن قازاقستان» سياقتى ساۋد-ارابياسىنىڭ Al-Riyadh Daily (ارابشا الرياض) كۇندەلىكتى گازەتىنىڭ سolumnist-ءى ء(وزىنىڭ وسى باق بەتىندەگى جەكە باعانىن تۇراقتى جۇرگىزۋشى) ءماريام ءال-دجابەر ءبىز ءبىر كەزدە يۆريت ءتىلى ۇشىراعان تەك ءدىني-جورالعى تىلىنە اينالۋ قاۋپىنىڭ الدىندا تۇرمىز دەپ ەلدى ساقتاندىرادى. تىلدىك جاقتان اعىلشىن نە پارەڭ ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىپ ۇلگەرگەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى انا ءتىلىنىڭ بەسىگىنە ەش ورلاتا المايمىز دەپ دابىل كوتەردى.

ءارى ءماريام ءال-دجابەر “جاستاردىڭ ادەبي اراب تىلىنەن باس تارتۋىن وسى ءتىلدىڭ قيىندىعىنان دەپ اقتاۋ ارسىزدىق. اۋىزەكى اراب ءتىلى francelina-عا قاراعاندا قولدانىسقا جەڭىل بولسا دا، ءبارىبىر جاستار francelina-عا دەن قويۋدا”.

ساۋد ارابياسىنىڭ 1975-1982 جىلدار اراسىندا بيلىك قۇرعان 4-ءشى پاتشاسى حاليد يبن ابدەل ءازىز ءال ساۋد (ار. خالد بن عبد العزيز آل سعود‎) اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى دوكتور حاليد جالبام دا وسى ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىرماي الدىن الۋعا ۇندەپ، ءوز شەشىمىن ۇسىنادى:

“لاتىن ءارپىن قولدانۋ ءبىزدىڭ مادەني كودىمىزدى بۇزادى. كەيبىر يسلام ەلدەرى بۇل كۇندەرى لاتىنعا كوشىپ، ءوز ۇلتتىق الىپبيلەرىن جادىنان شىعارىپ ۇلگەردى. اراب جازۋىن قۇپ كورەتىن ءبىزدىڭ ءوزىمىز قاجەت كىلابانى زورعا تابامىز. كەيدە سۇحباتتاسىڭ اراب تىلىندە زورعا سويلەپ، ءتىپتى اراب قارپىندەگى ءتول جازۋىمەن قالامىن سۇيرەڭدەتۋدى حوش كورمەيدى”.

Microsoft جانە Google سىندى ونلاين ءتارجىماشىلار Franco-نى اراب تىلىنە اۋدارىپ ماسەلەنى ءتىپتى ۋشىقتىرىپ جىبەردى. ءسوز باسى، ءسوز ورتاسى ءام ءسوز سوڭىنداعى ارابي ءارىپتى جازىپ باس اۋىرتقانشا، جۇرت جاپپاي لاتىن ارابشاسىن تۇتىنا باستاۋى  زور مادەني-رۋحاني زوبالاڭ تۋعىزىپ وتىر.

باتىس مادەنيەتىنىڭ ىقپالى مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى جازۋىنىڭ ىرگەسىن شايقالتۋدا. يسلام يدەياسىنىڭ ءباسى جاستار اراسىندا سويلەۋ مەن جازۋعا قاتىستى تىم تومەندەپ كەتتى. سوندىقتان دوكتور حاليد جالبام وزگە تىلدەردە وقىتاتىن ءبىلىم وشاقتارىن جاۋىپ، QWERTY كىلاباسىن جاپپاي تاركىلەۋگە شاقىرادى.

Microsoft جانە Google سىندى ونلاين ءتارجىماشىلار قازاق لاتىنىنا بەيىمدەلىپ، سەرۆيستىك قىزمەتىن جەڭىل كورسەتۋگە ىڭعايلى ءالىپبي كەرەك. ورىس پەن ارابقا سور اكەلگەن لاتىن جازۋى مەن QWERTY كىلاباسى بىزگە باق اكەلۋى كەرەك. ول ءۇشىن ءارىپتىڭ شەكەسىن ءىسىرىپ، اعىن سىندىرىپ ءوزىم بىلەمدىككە سالماي. بارشا  28 ءارىبىمىزدى QWERTY-گە سىيدىرۋعا ءتيىسپىز. «قازاقستانداعى ورىس جازۋى دا لاتىنعا كوشسىن!» دەگەن ۇلىقبەك ەسداۋلەت اعامىزدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ءبىز اۋەلى مەملەكەتتىك اتاۋىمىزدى «قازاعىستان» دەپ جازۋعا قول جەتكىزىپ الايىق! 2025 جىلدان دەيىن اتىڭ وشكىر كىرىلدەن قۇتىلىپ، 28 ارىپتىك ۇلتتىق جازۋداعى تاۋەلسىزدىككە دە قول جەتكىزەرمىز. اللا بۇيىرتسا! ول ءۇشىن 28 ارىپكە نەگىزدەلگەن رۋنا، توتە جازۋدى، كىرىلدى جانە جاڭا لاتىندى QWERTY كىلاباسىنە ءبىرىن-ءبىرى وقيتىن ەتىپ ورنالاستىراتىن جاڭا جالپىۇلتتىق 28 قارىپتىك باعدارلاما جاسالۋ كەرەك. ەرەسەكتەر ءۇشىن «قازاق جازۋى» كۋرسى، وقۋشىلار ءۇشىن قوسىمشا ءپان ەنگىزىلسە مارتەبەمىز اسقاقتاي تۇسەر ەدى. وتارلىق كەزدەگى ارىپتىك قۇلدىقتان ارىلاتىن سىن ساعات تۋدى. ودان تەك  QWERTY كىلاباسىن جاڭا لاتىندا اعىلشىن قولدانىسىمەن بىردەي ەتىپ كىرىكتىرە بىلسەك ۇتامىز. لاتىندى رۋنا، توتە جازۋ، كىرىلگە وقىلىمدىق كوشىرۋ نەمەسە  رۋنا، توتە جازۋ، كىرىلدى لاتىنعا وقىلىمدىق كوشىرۋ قارجى كوزى تابىلعاندا عانا مۇمكىن بولادى. سول كەزدە ورتا جاستاعىلار قولى ۇيرەگەن كىرىلمەن جازىپ، ەش كەدەرگىسىز لاتىنشالاي الاتىن بولادى. كەزىندە جازۋ ەكى رەت اۋىسسا دا كلاسسيك جازۋشىلارىمىز مۇحتار، عابيت جانە ءسابيت مۇقانوۆتار ءوز قولجازبالارىن توتە جازۋمەن جازعانى ادەبيەت تاريحىنان بەلگىلى فاكتىلەر. ەڭ باستىسى، ءتول ارىپتەرىمىز ەش وزگەرىسسىز  پايدالانىلاتىن QWERTY-گە قول جەتكىزۋ! اراب پەن ورىستاي ەسە جىبەرىپ المايىق!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz