Ortalyq Aziyada orys jazuynyng jalyna jabysqan ýsh-aq el qaldy. Biz jәne qyrghyz ben tәjik. Qazaqtar әli kýnge óz әlipbiyining núsqasyn ýsh ret ózgertip, ortaq bir sheshimge kele almay jatyr. 1867-1871 jyldardyng aralyghynda alghashqy sauda-satyqtyq jazu mәshenkesin oilap tapqan Christopher Latham Sholes (Kristofer Lәtem Shoulz) ómirge әkelgen QWERTY (jazu mәshenkesining ýstinde ornalasqan alghashqy alty әripting atauynan shyqqan) pernesine oryndyq (pozisiyalyq) auys-kýiispen tolyq enetin, aghylshyndyq qoldanystaghy barlyq tynys belgileri men simvoldar, sandar t.b. esh ózgerissiz ana tilimizde jazyla beretin tek 28 dybystyq tól әripti qalaushy dybystyq jazylymshylar men QWERTY-ge  últtyq sóileu әuezesin búzyp, artyq tanbalaumen perne betinen ózge jerge ornalastyrylatyn barlyq tynys belgileri men simvoldar, sandar t.b. týrli ózgeriske týsip, jana QWERTY qazaqy baghdarlamasyn jasap shyghu ýshin qyruar qarjy ketetin zor shyghyndy talap etushi 28 tól jәne 5 kirme әripti tandaushy  әriptik jazylymshylar arasynda ýlken kýres jýrude. Jastar kýres-mýresindi eleng qylmay óz tandaularyn latynnyng paydasyna jaratyp jatyr. Býgin әlipbiyding qay núsqasyn shygharsan, sol núsqasyn erteng óz ynghayyna jaratyp ózgerte qoldana beredi.

Arab әlemi de, orys әlemi de latyn jazuynan zardap shegude. Orystar Yo әrpin mýldem qoldanbaytyn boldy. Ári Ch әrpin kampta 4 sanymen belgiley salady. Búl ýrdis jalghasuda. Jirinovskiyding «podrostokting orynyna «teneydjer» deytin boldyq» dep jylaytyny sol. Latyn arab jazuyna da óz zardabyn tiygizude.

Orys әlemine qúl bolghan bizge qaraghanda arab jazuy jahandasudyng qara dauylyna tótep bere almay jatyr.

Tarihtan bir bilermiz, barlyq arab elderi kópke deyin Europa elderining otarynda bolyp keldi. Uaqyt ózgerip, arabtar fransuz jәne aghylshyn tilderining paydasyna óz tandaularyn jasaugha kóshti. Nәtiyjesinde aghylshyn men arab sózderining qospasynan túratyn Franco-Arabic (فرانكو آراب, franco-arabe, nemese عرنسية) arab jastary arasynda tanymaldyqqa ie bolyp, SMS jazuda, әleumettik jelilerde t.b. qoldanystarda latyn jazuy óz ýstemdigin qúrghandyqtan, oghan qarsy jergilikti ruhaniy-mәdeny qúndylyqtardy pir tútushylar ýnemi “باللغة العربية اكتب//Arabsha jaz” nemese  “ فرانكو توقف // Franco joyylsyn!” dep úrandatsa da, shyqqan nәtiyje joqqa tәn.

Arabtar arasynda ghalamtordy qoldanu kórsetkishi 70-80%-gha jetip, eshbir nauqan latyndanu ýrdisine tosqauyl bola almay qaldy.

Belgili arab kamp sarapshysy Ziyad Ata (Ziyad Ata) arab jazuynyng basyna tóngen qara búlttyng ýsh sebebin bóle-jara kórsetip beredi.

Qazirgi zamanalyq tehnologiyany mengeruing ýshin mindetti týrde aghylshyn tilinen az-maz bolsyn habaryng boluyng kerek. Arabtardyng kóbi  QWERTY kilәbәsining kamptyq núsqasynyng paydasyna tandau jasaydy әm túraqty paydalanady. Atalghan elderdegi kóptegen jekemenshik mektepter men uniyversiytetter ne aghylshyn, ne pәreng (fransuz) tilinde bilim berude. Búnyng sebebi Qúran Kәrim tili men jergilikti sóileu tilining arasy jer men kóktey. Endi ony FRANCELINA (lingua franca) bylyqtyra týsude.

Bizding «Egemen Qazaqstan» siyaqty Saud-Arabiyasynyng Al-Riyadh Daily (arabsha الرياض) kýndelikti gazetining Solumnist-i (ózining osy BAQ betindegi jeke baghanyn túraqty jýrgizushi) Mәriyam Ál-Djaber biz bir kezde ivrit tili úshyraghan tek diniy-joralghy tiline ainalu qaupining aldynda túrmyz dep eldi saqtandyrady. Tildik jaqtan aghylshyn ne pәreng tilining uyzyna jaryp ýlgergen óskeleng úrpaqty ana tilining besigine esh orlata almaymyz dep dabyl kóterdi.

Ári Mәriyam Ál-Djaber “Jastardyng әdeby arab tilinen bas tartuyn osy tilding qiyndyghynan dep aqtau arsyzdyq. Auyzeki arab tili francelina-gha qaraghanda qoldanysqa jenil bolsa da, bәribir jastar francelina-gha den qonda”.

Saud Arabiyasynyng 1975-1982 jyldar arasynda biylik qúrghan 4-shi patshasy Halid ibn Ábdel Áziz Ál Saud (ar. خالد بن عبد العزيز آل سعود‎) atyndaghy Uniyversiytetting Viyse-preziydenti doktor Halid Jalbam da osy mәseleni nazardan tys qaldyrmay aldyn alugha ýndep, óz sheshimin úsynady:

“Latyn әrpin qoldanu bizding mәdeny kodymyzdy búzady. Keybir islam elderi búl kýnderi latyngha kóship, óz últtyq әlipbiylerin jadynan shygharyp ýlgerdi. Arab jazuyn qúp kóretin bizding ózimiz qajet kilәbәni zorgha tabamyz. Keyde súhbattasyng arab tilinde zorgha sóilep, tipti arab qarpindegi tól jazuymen qalamyn sýirendetudi hosh kórmeydi”.

Microsoft jәne Google syndy Onlayn tәrjimashylar Franco-ny arab tiline audaryp mәseleni tipti ushyqtyryp jiberdi. Sóz basy, sóz ortasy әm sóz sonyndaghy araby әripti jazyp bas auyrtqansha, júrt jappay latyn arabshasyn tútyna bastauy  zor mәdeniy-ruhany zobalang tughyzyp otyr.

Batys mәdeniyetining yqpaly músylmandardyng qasiyetti jazuynyng irgesin shayqaltuda. Islam iydeyasynyng bәsi jastar arasynda sóileu men jazugha qatysty tym tómendep ketti. Sondyqtan doktor Halid Jalbam ózge tilderde oqytatyn bilim oshaqtaryn jauyp, QWERTY kilәbәsin jappay tәrkileuge shaqyrady.

Microsoft jәne Google syndy Onlayn tәrjimashylar qazaq latynyna beyimdelip, servistik qyzmetin jenil kórsetuge ynghayly әlipby kerek. Orys pen Arabqa sor әkelgen latyn jazuy men QWERTY kilәbәsi bizge baq әkelui kerek. Ol ýshin әripting shekesin isirip, aghyn syndyryp ózim bilemdikke salmay. Barsha  28 әribimizdi QWERTY-ge syidyrugha tiyispiz. «Qazaqstandaghy orys jazuy da Latyngha kóshsin!» degen Úlyqbek Esdәulet aghamyzdyng sózining jany bar. Biz әueli memlekettik atauymyzdy «Qazaghystan» dep jazugha qol jetkizip alayyq! 2025 jyldan deyin atyng óshkir kirilden qútylyp, 28 әriptik últtyq jazudaghy tәuelsizdikke de qol jetkizermiz. Alla Búiyrtsa! Ol ýshin 28 әripke negizdelgen runa, tóte jazudy, kirildi jәne jana latyndy QWERTY kilәbәsine birin-biri oqityn etip ornalastyratyn jana jalpyúlttyq 28 qariptik baghdarlama jasalu kerek. Eresekter ýshin «Qazaq jazuy» kursy, oqushylar ýshin qosymsha pәn engizilse mәrtebemiz asqaqtay týser edi. Otarlyq kezdegi әriptik qúldyqtan arylatyn syn saghat tudy. Odan tek  QWERTY kilәbәsin jana latynda aghylshyn qoldanysymen birdey etip kiriktire bilsek útamyz. Latyndy runa, tóte jazu, kirilge oqylymdyq kóshiru nemese  runa, tóte jazu, kirildi latyngha oqylymdyq kóshiru qarjy kózi tabylghanda ghana mýmkin bolady. sol kezde orta jastaghylar qoly ýiregen kirilmen jazyp, esh kedergisiz latynshalay alatyn bolady. kezinde jazu eki ret auyssa da klassik jazushylarymyz Múhtar, Ghabit jәne Sәbit Múqanovtar óz qoljazbalaryn tóte jazumen jazghany әdebiyet tarihynan belgili faktiler. Eng bastysy, tól әripterimiz esh ózgerissiz  paydalanylatyn QWERTY-ge qol jetkizu! Arab pen orystay ese jiberip almayyq!

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz