كەڭەستىك زاماندا كەمەڭگەر ابايدى تانۋدىڭ بىرجاقتى بولۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى – اقىندى ءوز ورتاسىنان، اينالاسىنان ءبولىپ الىپ، جەكە-دارا زەرتتەۋگە ۇمتىلدىق. ابايدى قورشاعان ورتاسى، ادەبي اينالاسى تۋرالى سوزگە تيىم سالىندى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا اكە قۇنانباي مەن اباي اراسىنا سىنا قاعىلدى.

1923 جىلى «اق جول» گازەتىندە جاريالان­عان «اباي» اتتى ماقالاسىندا اقىن ولەڭدەرىنىڭ ىشكى يدەيالىق ءمانىن دەن قويا زەرتتەپ، ونى زامانىمەن قابىستىرا تالداۋ جۇرگىزگەن تاتار زەرتتەۋشىسى ابدراحمان ساعديدىڭ «ابايدىڭ ءھام بارلىق قازاق حالقىنىڭ وتىرعان ورنى، قونىپ جۇرگەن شەتى كورىنبەس كەڭ شولدەر، مەڭىرەۋ ءۇنسىز دالالار بولعاندىعى بەلگىلى. اباي، مىنە، سول زاماندا، سول ەلدىڭ ىشىندە سونداي تىرشىلىك ورىندارى، سونداي تابيعات ورىندارى ورتاسىندا تۋعان، سوندا وسكەن، بار ءومىرىن سوندا جاساپ، سوندا ولگەن ءبىر كىسى. كىسىگە سول ەل، سول تۇرمىس قانداي اسەر، قانداي عيبرات بەرە السا، اباي دا  بىزگە ءوزى ارقىلى ولەڭدەرىمەن سونى بەرەدى. سول تۇرمىستان العان جۇرەك تولقىندارىن شىعارادى»، – دەگەن پىكىرىنىڭ (اباي، 1993, №6, 6-ب) قۇندىلىعىنا ءمان بەرىپ، اقىننىڭ ورتاسى تۋرالى ەندى-ەندى ەجىكتەپ، وي تاستاي باستاعانىمىز جاسىرىن ەمەس. ا.ساعديدىڭ ماقالاسى ابايدى تانۋدا ءوز قاتارلاستارىنان دارالانا ءبىلدى. اۆتور «ابايدىڭ ولەڭدەرىنىڭ تابيعاتىن ءھام ىشكى رۋحىن اشىق تەكسەرۋ ءۇشىن دەمەسىن بەرەتىن» سەگىز نەگىزگى ماسەلەنى اتاعاندا، سونىڭ ىشىندە، اقىن اينالاسىنا قاتىستى «… 6. ابايدىڭ قازاق اراسىنداعى ەل اقىندارىمەن قاتىسى بولدى ما، بولعان كۇندە ولاردىڭ شىعارعان ولەڭدەرىنە ەلىكتەدى مە؟ ەلىكتەگەن بولسا، ولار قانداي اقىندار ەدى؟ قانداي تيپتەگى كىسىلەر ەدى؟ 7. اباي قازاق اراسىنداعى دايىم قاتىناس جاساعان ەل ادامدارى، پىكىرلەس زامانداستارى كىمدەر بولعان؟ ولار قانداي تابيعاتتاعى ادامدار ەدى؟ بۇلاردىڭ ابايعا قانداي اسەرلەرى بولدى؟ 8. ابايدىڭ ءۇي-جاماعاتىمەن، تۇرمىس جۇزىندە ايەلدەرىمەن قانداي بايلانىسى بار ەدى؟» – دەگەن ساۋالدارى (سوندا، 11-ب) سوناۋ حح عاسىردىڭ باسىندا قويىلۋىمەن قۇندى. زەرتتەۋشىنىڭ قۇندى پىكىرلەرىنە نازار اۋدارىپ وتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى – بۇگىنگى تاڭدا اباي ورتاسىن ءسوز ەتكەندە تەك ونىڭ ماڭىنداعى اقىن مەن ءانشى، ونەرلى توپ قانا ەمەس، ابايعا زارەدەي قاتىسى بار كەز-كەلگەن جۇمىر باستى پەندەنى نازاردان تىس قالدىرماعانىمىز ءجون.

پۋشكين جانە ونىڭ اينالاسى

بۇل ارادا ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگى قىلار تۇستارى جەتەرلىك. باسقاسىن ايتپاعاندا، ءاردايىم ابايمەن تەڭ اتالاتىن ورىس اقىنى ا.پۋشكين مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋىنە، ياعني، پۋشكينتانۋ عىلىمىنىڭ ءدال وسى تۇسىنا كوز جۇگىرتەيىك. پۋشكيننىڭ اينالاسى تۋراسىندا ءسوز سوناۋ 1912-1913 جىلداردان-اق باستالعان. سول جىلى شىققان ن. گاستفرەيندتىڭ پۋشكيننىڭ اقىندىق ورتاسى تۋرالى ەڭبەگى ءسوزدىڭ باسى عانا-تىن (قاراڭىز: گاستفرەيند ن. توۆاريششي پۋشكينا پو يمپ. تسارسكوسەلسكومۋ ليتسەيۋ. ماتەريالى دليا سلوۆاريا ليتسەيستوۆ 1-گو كۋرسا 1811-1817 گگ. سپب.، 1912-1913, ت ءى-ءىىى). پۋشكينگە قاتىستى جايتتاردى تانۋ دەڭگەيىنىڭ تەرەڭگە كەتكەنى سونشالىق، اقىنعا قاتىسى بار ءار ادامعا قىسقاشا دەرەكتەر بەرىلگەن سوزدىك ماقالا (سلوۆارنايا ستاتيا) جيناقتارى جارىق كورە باستادى (قاراڭىز: يزمايلوۆ ن. پۋشكين. پيسما پوسلەدنيح لەت. –م، 1969). كەيىنگى جيناقتىڭ ءبىرى — ل.ا.چەرەيسكيدىڭ «پۋشكين ي ەگو وكرۋجەنيە» دەگەن ەڭبەگى ( – لەنينگراد: ناۋكا، 1989). اۆتور بۇل تاقىرىپقا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ جينالۋى 1930 جىلداردان باستالعانىن ايتادى. 1975 جىلى پۋشكينگە قاتىستى 2500 كىسى اتى تىركەلسە، كەيىنگى ەڭبەككە تاعى 200 ادامنىڭ ەسىمى قوسىلعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر. اۆتور ءوزى بىلاي دەپ جازادى: «وكرۋجەنيە پۋشكينا ورگانيچەسكي ۆحوديات ۆ ەگو بيوگرافيۋ ي تۆورچەستۆو، ي ناشە پونيمانيە ەگو ناسلەديا ۆو منوگيم زاۆيسيت وت توگو، ناسكولكو مى زناەم سرەدۋ، ۆ كوتورىي ون جيل ي رابوتال. يزۋچەنيە ەە ۆسەگدا شلو پاراللەلنو وسمىسلەنيۋ تۆورچەستۆا پوەتا ي پرودالجاەتسيا پو سەي دەن. پوەتومۋ نەودنوكراتنو دەلاليس پوپىتكي پريۆەستي ۆ سيستەمۋ منوگوچيسلەننىە، نو رازنوزنەننىە سۆەدەنيا وب وكرۋجەني پۋشكينا». بۇل پىكىردەگى (سوندا، 3-ب) پۋشكيننىڭ ورتاسى تاقىرىبى توڭىرەگىندە ىزدەنۋلەر – ابايتانۋ ءۇشىن، سونىڭ ىشىندە اباي ورتاسى دەگەن ماسەلەلەردە ۇلگى بولاتىن قۇبىلىس. بۇل ءتىزىمنىڭ ىشىندە پۋشكينگە تىكەلەي قاتىستى تۇلعالاردان باستاپ، حات ارقىلى حابارلاسقان، اقىن تۋرالى پىكىر ايتقان، پۋشكينگە قىزمەت ەتكەن، ءتىپتى اقىنمەن بىرەر رەت كەزدەسكەن ءاربىر ادامعا ەنتسيكلوپەديالىق ۇلگىدە انىقتاما بەرىلگەن.

ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان ورازبايدى ەل، انىعىندا كەيىنگى ۇرپاق اۋەزوۆتىڭ ەپوپەياسىنان بىلەدى: «… – اسقان ەكەن قۇنانباي بالاسى. ءتىپتى بۇنداي قورلىقتى قۇنانباي دا كورسەتكەن جوق. تەگى، ءبىزدىڭ ءوزىمىز بۇلاردى بۇزىپ بولعان ەكەنبىز. قۇدايىن ۇمىتقان ەكەن مىنا قۇنانبايلار. تاپ وسى جولى تۇياق سەرىپپەسەك، ءبارىمىزدى دە اتانىڭ ارۋاعى اتسىن! يت بولايىق، ەندى قىبىرلاماساق! – دەپ ورازباي جالعىز كوزىن جالتىلداتىپ، اينالا قاراپ، قانىن ىشىنە تارتىپ سويلەدى» (اباي جولى. ت.1.-الماتى، 1990). ورازباي ابايمەن الىسىپ ءوتتى. كوركەم شىعارما بۇل تاقىرىپتا ءومىر شىندىعىنان الىس كەتپەگەن. ال ەندى ءدال وسى ورازبايدى، «اقىنعا قامشى ءۇيىرىپ، ساعىن سىندىرعان وڭباعاندى، اڭگىمە قىلۋدىڭ قاجەتى قانشا؟» – دەگەن قيقار سۇراقتىڭ قىلتيارى انىق.

ورازبايدىڭ بىزگە كەرەگى بار

ءيا، ورازبايدى ابايعا قاتىستى، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، اباي ءۇشىن ءسوز ەتۋدىڭ كەرەگى بار. ورازباي باي – ابايدىڭ قاتپارلى قايعىسىنىڭ ءبىر پاراسى عانا دەگەنىمىزبەن، اقىننىڭ قاعىسقان جاۋىن تاني تۇسسەك، ونىڭ ءدال سول ۋاقىتتاعى تارتقان ازابىن، جۇرەككە تۇنعان وكپە-زارىنىڭ ءبىر مىسقالىن بولسا دا ۇققانداي بولار ەدىك. ابايمەن ءومىر بويى جاۋلاسىپ وتكەن ورازباي جانە اقىنعا قاستىق قىلىپ، قامشى جۇمساعان توپ تۋرالى از سويلەگەنىمىزبەن، اقىن جاراسىن جازباسىمىز انىق. الايدا اباي ءومىرى تۋرالى ايتقاندا، ورازبايلاردىڭ جاۋلاستىعىن اينالىپ وتە الماسىمىز حاق.

وسى ارادا سالىستىرمالى تۇردە تاعى دا ورىس ادەبيەتىنىڭ ءىرى تۇلعاسى ا.پۋشكيننىڭ ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتەيىك. پۋشكيندى اتقان جورج دانتەس بارون رەتىندە ورىس تاريحىندا قالعان جوق. كوپ شەنەۋنىكتىڭ ءبىرىنىڭ اتىن تاريحقا تاڭبالاعان ونىڭ پۋشكينمەن دۋەلى بولعانىنا ەشكىم داۋ ايتپايدى. ايتپەسە، اۋەلدەن قىزىعى تارقاعان پۋشكيننىڭ نەكەلى جارىنا دانتەس تەك سەبەپ قانا دەرسىڭ (قىزۋ قاندى اقىندى بىرنەشە دۋەلدەن پەرىشتەسى قاققانىن قاپەرىڭىزگە الىڭىز). ولاي دەيتىنىمىز، كۇللى ورىس جۇرتى اۋزىنا قاراعان پۋشكيننىڭ جالىندى پوەزياسى ساۋىقشىل ناتاليا گونچاروۆانى جىلىتا الماعان سىڭايلى. اقىننىڭ دوسى س.د.كيسيلەۆتىڭ پۋشكيننىڭ جارىن سەزىمنەن ادا سۇلۋلار (بەزدۋشنايا كراساۆيتسا) قاتارىنا جاتقىزۋى تەگىن ەمەس. ەندى قاراپايىم سالىستىرۋلارعا بارساق، دانتەسكە قاتىستى حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى ءبىرشاما ەڭبەكتەر شىعىپ ۇلگەرگەن (قاراڭىز: ششەگولەۆ پ.ە. دۋەل ي سمەرت پۋشكينا: يسسلەدوۆانيە ي ماتەريالى. م:، ل، گوس. يزد-ۆو، 1928.، احماتوۆا ا.ا. گيبەل پۋشكينا. // ۆ كن. احماتوۆا ا.ا. و پۋشكينە: ست. ي زامەتكي. ل.، 1977). وعان دانتەستىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر جيناعان، قىزىنان تۋعان جيەن-نەمەرەسى لۋي مەتمان مەن زەرتتەۋشى س.ا.پانچۋليدزەۆتەردىڭ ومىرباياندىق مالىمەتتەر جيناقتارىن قوسىڭىز. ال اباي ومىرىنە قاستىق ويلاعاندار تۋرالى تام-تۇم عانا اڭگىمە بار. «ابايعا قامشى الا جۇگىرگەندەردىڭ اتى ءوشسىن» دەگەن نيەتپەن اقىن ءومىرىنىڭ وسى ءبىر جاراقاتتى تۇسىن سىلاپ-سيپاپ، جاۋىردى جابا توقىپ جۇرە بەرگەنىمىزبەن، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ءدال وسى وقيعانى بىلۋگە دەگەن قۇلشىنىسىن اۋىزدىقتاۋ مۇمكىن بە؟ «اباي ورتاسى» دەگەندە ونىڭ جاقسىسىمەن قاتار جامانى، ۇلكەنىمەن قاتار كىشى تۇلعالارى دا بارىن ۇمىتپاعان ءجون.

ماسەلەن، ورازباي كىم؟ ونىڭ قولشوق­پارى بولعان بەيسەمبى، ابەن، نۇرعازىلار شە؟ ابايدى قامشىدان اراشالايتىن ءۋايىس سوپىۇلى تۋرالى نە بىلەمىز؟ ءۋايىس سوپىۇلىن اقىننىڭ شاكىرتى ءۋايىس شوندىبايۇلىمەن شاتاستىرىپ الاتىنىمىز دا وسى دەرەكتەردىڭ ازدىعىنان شىعار. انىعىندا ءۋايىس سوپىۇلىنىڭ رۋى – جوكەڭ (جامانتوبىقتى), ءومىرى بەس ۋاقىت نامازىن قازا جىبەرمەگەن جۇرەگى تازا جان. باسقا مالىمەت جوق. اقىنعا قامشى جۇمساعاندا الدىمەن جەتىپ ابايدىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتكەن وسى – ءۋايىس. بۇل تۋرالى اباي سەناتقا جازعان حاتىندا وزىنە قامشى جۇمسالعانى جايىندا بايانداي كەلىپ: «سول كەزدە ءۋايىس سوقين (دۇرىسى سوپين. – ب.ە) دەيتىن قازاق ءوزىنىڭ دەنەسىمەن مەنىڭ ءۇستىمدى جاۋىپ، ءارى قاراي ساباۋىنا جول بەرمەدى، سونىڭ ارقاسىندا عانا مەن ارمەن قارايعى سوققىدان قۇتىلدىم»، – دەيدى (سەناتقا حات. // اباي، 1993, № 6. 62-ب). قاراپ وتىرساق، اقىننىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاتىسى بار وسىنداي ادامداردىڭ كەيبىرىنە عانا مىقتاعاندا ءبىر ماقالا ارنالدى، ايتپەسە ول دا جوق. وسى ارادا ايتا كەتۋىمىز كەرەك، الدىمىزدا ابايدىڭ 175 جىلدىق تويى. اقىننىڭ بۇرىنعى شىققان جيناقتارىن ايتىلعان ەسكەرتپەلەردى ەسكەرمەي سول كۇيىندە قايتا باستىرىپ شىعارۋدان ءارى اسا الماي جاتامىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا اقىننىڭ 150 جىلدىعىندا شىققان «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىن قايتا تولىقتىرىپ شىعارۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەندەي. الاش ادەبيەتتانۋىنىڭ بىلگىرى، عالىم رىمعالي نۇرعاليۇلى باس رەداكتورلىق ەتكەن ەنتسيكلوپەديا – قاجىرلى ەڭبەكتىڭ جەمىسى، ابايتانۋ ءۇشىن ۇلكەن ولجا، ايتسە دە ابايتانۋ عىلىمى سوڭعى جىلدارى قانشاما دەرەكتەرمەن تولىقتى. سونىڭ ىشىندە ابايعا قاتىسى بار ءاربىر ادامنىڭ ەنتسيكلوپەديادان ورىن العانى دۇرىس… تاعى دا سالىستىرساق، ءاسىلى، ارعى زاتى گوللاندىق گەككەرن دەگەن كەزبەنىڭ اسىراندى بالاسى بولعان، قاراپايىم شەنەۋنىك دانتەستىڭ اتاعى قالىڭ كىتاپقا جۇك بولارلىقتاي ما؟ پۋشكيننىڭ تاعدىر-تالايىن ءباز قالپىندا كورسەتىپ، ىشكى تراگەديالىق حال-احۋالىن، مۇڭ-شەرىن تارقاتا تانۋ ءۇشىن دە دانتەس ومىرىنە ەجىكتەي ۇڭىلگەن جوق پا، ورىس زەرتتەۋشىلەرى؟.. ايتپەسە، بىرەۋدىڭ اق نەكەسىن ارامداعان بەزبۇيرەكتىڭ قاسىندا ورازباي بايدىڭ اۋسەلەسى ون تۇيەگە جۇك بولارلىقتاي. كەڭەستىك يدەولوگيا ورازبايدى نادان، توپاس، قاراڭعى ەتىپ كورسەتسە، «سول تۇككە تۇرمايتىن نادانىڭىز ابايداي دانامەن قالاي الىسقان؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە نەگە ويلانباسقا؟

انىعىندا ورازباي اققۇلىۇلى – توبىقتىنىڭ ىشىندە از عانا رۋ ەسبولاتتان شىعىپ، ءوزىنىڭ الىستى بولجار العىرلىعىنىڭ، سوزگە ۇستا شەشەندىگىنىڭ ارقاسىندا الدىنا مىڭداپ جىلقى بىتكەن باي، ءبىر رۋدى شىرق ۇيىرگەن ەل اعاسى بولا الدى. «باي» دەگەن ءسوز – تيتۋل، اتاق. قازاق اۋەلدە ىشكى دۇنيەسى مەن سىرتقى اۋقاتى ۇيلەسكەن ادامدى «باي» دەگەن. كەڭەستىك جۇيە «باي» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ءبىر جاقتى ەتىپ جىبەردى. سول بىرجاقتىلىقتان ءالى قۇتىلا الماي كەلەمىز. قۇتىلماۋىمىزدىڭ كۋاسى سول – رۋحى مەن بولمىسى كەدەي «بايلار» ورتامىزدا ودىراڭداپ تولىپ ءجۇر…

جاسىندا ۇرلىق قىلىپ، قۇنانباي الدىنا شاقىرىپ، ۇرلىعىن قويعىزىپ، باتا بەرگەننەن كەيىن، ورازبايدىڭ دۇنيەسى دوڭگەلەنگەن ەكەن، – دەگەن دە ءسوز بار ەل اراسىندا. قالاي دەسەڭىز دە، ول – قازاق تۇگىلى ورىس باتپاعان ابايمەن الىسىپ، ونى مۇقالتۋعا جاراعان ادام. ەڭ كەرەمەتى، اباي دۇنيەدەن وتەردەن ءبىراز بۇرىن اقىننان كەشىرىم سۇراپ، بىتىسكەن دە، «اباي ءولدى» دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ جەتكەن مالشىسىن دۇرەلەپ، «اباي ءولدى دەگەنشە، ورازبايدىڭ اتى ءوشتى دەسەڭشى»، – دەپ شىن جىلاعان دا وسى – ورازباي. كوكباي اقىن ورازبايمەن جاقسى سىيلاسقان. توقتامايتىن كەزەكتى ەل ءىشىنىڭ داۋى كەزىندە ورازباي قارتايىپ، نالىپ وتىرعاندا كوكباي:

سەنبىسىڭ، قارا بۇركىت، ومىراۋلى،

 بۇل كۇندە بولىپ تۇرسىڭ ەلمەن داۋلى.

شۇنايدىڭ بۇيراتىنداي مىنا ورازباي

قالايشا جەڭەم دەيدى اسقار تاۋدى؟!

اسقاردىڭ جەل سوعادى بۇيىرىنەن،

ءتىلىڭنىڭ تاپتىق پايدا سۇيىرىنەن.

قارادا قاسقىر سوققان قارتاڭ ايعىر

دونەن قۋىپ شىعارعان ۇيىرىڭنەن ، –

دەگەندە، ورازباي:

– وي، كوكشەم-اي، ايتتىڭ-اق! داۋاسىز كارىلىك دەسە – كارىلىككە ەم قونبايتىنىن ايتقانى. ال، مەنىڭشە، داۋاسىز دا شىندىق. وعان توقتاۋ بار ما؟! ءاي، مەدەۋ، كوكبايعا ات العىز، – دەپتى.

الىس جەتىسۋ جالايىر ەلىنەن ابايدىڭ داڭقىنا ءتانتى بولعان جامەنكە دەگەن بەدەلدى كىسى كەلىپ، قايتارىندا اقىننىڭ ولەڭىندەگى قامىس قۇلاق اتتى قالاپتى. كۇللى توبىقتىدان تاپپاعان جىلقىنى ورازباي باي تاۋىپ بەرىپ:

– «اعايىن – اششى، مال – تۇششى» دەسەم، مەن ورازباي بولامىن با! جاتتان ساعى سىنباسىن، – دەپتى دە، وڭكەي سايگۇلىك بولەك باعىلاتىن بەس قوس جىلقى ءۇيىرىن ارالاتىپ ءجۇرىپ ءۇش ات ۇستاتىپتى. ءسويتىپ، اباي اۋىلىنا اتتاندىرعان ادامىنا:

– ابايعا ايت، قوناعى ۇشەۋ ەكەن، وسى ءۇش اتتى دا بەرسىن. وزىنە قارسى بولسام دا، اقىلى مەن اجارىنا قارسى ەمەسپىن، – دەپتى. ءۇش اتتىڭ بىرەۋىن كورىپ تۇرىپ جامەنكە: «مىناۋ – ناق سول ولەڭدە ايتىلعان ات ەكەن»، – دەپ ريزالىعىن ءبىلدىرىپتى» (جانبولاتۇلى م. توبىقتى-شىڭعىستاۋ شەجىرەسى.ت.1. –الماتى، 2004. 241-ب). وسىدان كەيىن ورازبايدى قايتىپ نادان دەرسىڭ. مۇنى ايتقاندا ءبىز ابايعا قامشى كوتەرگەن بايدى اقتاپ الايىق دەپ وتىرعاننان اۋلاقپىز. قالاي دەسەڭىز دە، ورازباي – جۇمباعى كوپ، كۇردەلى تۇلعا. ورازباي بويىنداعى جاقسى مەن جامان قاسيەتتى ەكشەپ، پەندەلىگى مەن ادامدىعىن تارازىلاعاندا بارىپ، ونىڭ ابايمەن اراسى بىزگە ءمالىم بولا تۇسپەك. سوندا عانا ابايدىڭ مىڭ قاتپار مۇڭ-نالاسىنىڭ ءبىر مىسقالىن بولسا دا ۇعا الارمىز. ابايدى تانۋ تەك ونىڭ ولەڭدەرىن تالداۋمەن عانا شەكتەلمەيتىنىن وسى ءبىر قۇبىلىستار اڭعارتىپ جاتقانداي دا.

باۋىرجان ەردەمبەكوۆ،

ابايتانۋشى، ف.ع.د.، پروفەسسور.

اۋەلى qazaqadebieti.kz سايتىندا جاريالانعان.

Abai.kz