ادامنىڭ ءتىلى وزگەرسە باسقا تىلدە شۇلدىرلەيدى،

ءدىلى وشسە ۇلتىن جوعالتادى،

ءدىنى ولسە ادامدىقتان بىراق كەتەدى.

موڭعول شاپقىنشىلىعى، ورىس وتارشىلدىعى، جەتپىس جىلدىق سوۆەتتىك قىزىلدار قىرعىنى كەزىندە ءتانىن بەرسەدە، رۋحىن بەرمەگەن، ءوزىن بەرسەدە، يمانىن بەرمەگەن قازاقتار، ەگەمەندىك العان سوڭعى جىلداردا ينتەرنەت اعىسىمەن اعىپ، بەيپىل اۋىزداندى، رۋحىن توناتىپ، مىنەزى وزگەردى. قۇددى جۇگەنسىز اتقا مىنگەن ادامداي، بەلگىسىز باعىتقا كەتىپ بارادى....

بابالارىمىزدى سول الاپات جىلداردان امان الىپ شىققان، ولمەس تە وشپەس كۇش نە، ونى قايدان الدى؟ كوپ ادامدار يدەولوگيا دەگەندە ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇرىن كوز الدىنا كەلتىرەدى. سالت-ءداستۇر ۇلتتىڭ ءدىلى، ەل باسقارۋداعى مورالدىق زاڭى. اناۋ بولمايدى، مىناۋ بولمايدى سالتقا قايشى دەپ وتىرامىز. ونسىز ۇلت بولمايدى. دەسە دە، ول ۇلتتىق يدەولوگيا ءرولىن اتقارا المايدى.

ەجەلگى ادامدار وزدەرىن قورشاعان قۇپيا الەمدى ءوز ورەسى جەتكەن دەڭگەيدە ءتۇسىنىپ، قابىلداۋعا تىرىستى. بۇل كوپتەگەن سەنىم مەن نانىمداردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. ەجەلگى زاماننان وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ءدىنى، نانىم-سەنىمدەرى مەن دۇنيەتانىمى ونىڭ تاريحىنا، رۋحاني-مادەني، ساياسي ومىرىنە ۇلكەن اسەر ەتەتىن فاكتور ەكەندىگىن بىلەمىز.

ءداستۇرلى نانىمداردىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە: Aنيميزم (تaبيعaتتاعى جاندى-جانسىزدىڭ رۋحى بار دەپ قاراۋ جانە وعان باس يۋ). فەتيشيزم («ەرەكشە قaسيەتتى زaت» سەنىمى جانە ولاردىڭ مaگيالىق قۋaتىنa نەگىزدەلگەن. پۇتقa تaبىنۋ، بويتۇمaر تaعىنۋ). توتەميزم، (اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋ، شامانيزم،  كوككە جانە جەرگە تابىنۋ), تاڭىرشىلدىك پايدا بولدى.

ءبىزدىڭ العاشقى نانىمدارىمىز توتەميزمگە نەگىزدەلدى، ءار تايپانىڭ ءوز توتەمى بولدى. قازاقتاردىڭ ءالى كۇنگە كوك ءبورىنى ءپىر تۇتۋى، اققۋدى اتپاۋى - وسى ميفتىك جانۋارلاردىڭ كۇشى مەن قامقورلىعىنا دەگەن سەنىمى.

كوك اسپاندى، جۇلدىزداردى، كۇن نۇرىن جان تۇراعى دەپ قاراستىرۋ - ولاردى قۇدىرەتتەندىرۋگە جول اشتى. دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىندا ادام بولمىس پەن سانانىڭ، ءتان مەن رۋحتىڭ ارا جىگىن اجىراتتى جانە سوڭعىسىن جوعارعى الەممەن بايلانىستىردى. الەمدىك دىندەردىڭ باستاۋ تەگىنە كوككە تابىنۋدىڭ (تاڭىرگە سەنۋ) وزەكتى قاعيدالارى ولارعا ارقاۋ بولعان. كوككە تابىنۋ - ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى يگەرۋگە تالپىنعان، قورشاعان ورتامەن ءتىل تابىسۋعا ۇمتىلعان ادام بالاسىنىڭ العاشقى تانىم تۇسىنىگى. كونە تۇركىلەر جەرىمەن، جىبەك جولى ارقىلى قانشاما دىندەر وتسە دە، تۇركىلەردىڭ نەگىزگى سەنىمى تاڭىرگە، ارۋاققا، توتەمگە تابىنۋ بولدى. ول كەزدىڭ ادەبيەتىندە باستى تاقىرىپ ەلدىك، ەرلىك، سالت-ءداستۇر، جوقتاۋ ەدى.

بۇل ءۇردىس پايعامبارىمىز (يلاھي بيلىك 23 جىل) جانە ونىڭ ءتورت حاليفاتىنىڭ (يجما 622-651) 29 جىلدان سوڭ، 661-750 جىلداردا ۋمميا بيلىگى ۇستەمدىك ەتتى، 751 جىلى قارلۇقتار كەزىندە تارازداعى اتلاق شايقاسىنان كەيىن ابباسيلەر بيلىككە كەلۋدى. سودان باستاپ تۇران ەلى يسلام ءدىنىن ءوز ەرىكتەرىمەن قابىلداي باستادى. VIII-IX عع ورتا ازيادا اراب ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇستەمدىگى ايقىن سەزىلدى. ءال-فارابي تاعى باسقا كوپتەگەن وقىمىستىلار وسى كەزدە شىقتى.

X-عاسىردا ورتا ازيادا پارسى ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇستەمدىگى بايقالدى، اتاقتى زافارناما سول كەزدە جازىلدى. ح-عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىنان باستاپ قاراحانيتتەر ءداۋىرى باستالدى، ساتۇق بوعرا حان ءوز تەگىن، ءوز تامىرىن ىزدەدى، وزدەرىن ەجەلگى تۇراندىقتاردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ جار سالدى. وسىلاي ءۇش ءجۇز جىلعا جالعاسقان ءوز ەلىندەگى مادەني، تىلدىك ۇنسىزدىك عاسىرىن بۇزدى. يسلام ءدىنىن ەل يدەولوگياسى ەتىپ، تۇرىك تەكتى مۇسىمانبىز دەپ زاڭىندا جازدى. وسىدان سوڭ ءXى-عاسىردا تۇرىك ءتىلى مەن مادەنيەتى ءوز تەريتورياسىندا سالتانات قۇردى.

***

ۇزتازى ارىستان بابتىڭ سوڭعى دەمىندەگى وسيەتىمەن يااسساۋي بۇحاراعا بارىپ، قوجا ءجۇسىپ حاماداني حازىرەتىنىڭ قىزىمەتىندە بولىپ، مۇرشيدتىك كەمەل مارتەبەگە جەتەدى. ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ ەكىنشى حالپەسى قوجا حاسان انداكي 1157-جىلى رامازان ايىنىڭ 26-جۇلدىزىندا دۇنيە سالعان سوڭ قوجا احمەت ياسساۋي اتامىز ءپىر بولىپ بۇحارا حالقىنا داعۋات جاساپ جۇرگەندە، يلاھي ايانمەن تۇركىستانعا بارۋى ءلازىم بولادى. پىرلىكتى قوجا ابدۋلحالىق عىجدۋاني حازىرەتىنە بەرىپ، بارشا شاكىرتتەرىنىڭ وعان قول بەرۋىن وسيەت ەتتى. ء(ماۋلانا ءالي يبن حۋسەيىن. «راشاحات اني ءال-حايات».-استانا،2017. 456 بەت). تۋعان ءوڭىرىنىڭ ءدىنى باسقا وتارشىل حالىقتاردىڭ قول استىندا قالاتىنىن ءبىلىپ، حالقىن قۇتقارۋعا كەلەدى.

تۇركىستان حالقىندا ەجەلگى وعىزداردان ساقتالعان 24 توتەمدىك سيمۆول بولدى، ولار كوك ءبورى، بۇركىت، يتەلگى، قىران، سۇڭقار، تازى، قارشىعا، ۇكى، قارىلعاش، ايۋ، اي، كۇن، جۇلدىز، تۇمار، وت دەپ جالعاسا بەرەتىن. ەجەلگى دۇنيەتانىمدا ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قاسقىردان تارايدى، نە قاسقىر ەمىزەدى، ايتەۋ، يت تۇقىمداس ەتىپ كورسەتەدى. (قىتاي جازبالارىندا «سولتۇستىك پاتشالىقىتار جانە يت ەلى» دەگەن ۇلكەن اڭىز بار). مىنە، بۇل يااسساۋيدەن بۇرىنعى بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق شەجىرە. بۇگىنى ادامتانۋ عىلىمىندا ءبىزدىڭ اتا-تەگىمىز قاسقىردان تارايدى دەپ ايتۋعا بولا ما، ءدارۆينيزمنىڭ ادام مايمىلدان جارالدى دەگەنىندەي كۇلكىلى نارسە ەمەس پە.  (ياسساۋي فەنومەنى. س.كەرىمباي، م. تولەگەن، ءا.ءنابي، ا. تاسبولات.-الماتى: «ورحون» باسپا ءۇيى،2017.456 بەت).

پايعامبارىمىزدان بۇرىن قۇرىپ-بىتۋگە شاق قالعان اراب تۇبەگى قۇرانمەن سۋسىنداپ، قىرىق قۇراۋ بولعان ارابتاردىڭ باسى بىرىگىپ، ماڭگىلىك يلاھي ءىلىمنىڭ نۇرىنا شومىلدى. قۇران تۇسپەسە، پايعامبارىمىز سول جەردە تۋماسا مەككە مەن ماديناعا ميلليونداعان ادام بارار ما ەدى. ۋوتت مونتگومەري «يسلامنىڭ ورتا عاسىرلىق ەۋروپاعا ىقپالى» اتتى ەڭبەگىندە: پايعامبار ميسۋاگى الەمگە ءتىس جاۋاتىن ششەتكانى سىيلادى. سۇننەت كويلەگى پيجماعا اينالدى، عۇسىل تازالىقتى، دارەت توسەككە اياقتى جۋىپ جاتۋدى ۇيرەتتى، جۇماعا دايىندالىپ ساقال مۇرت، شاش تىرناقتى الۋ جەكە گيگيەنا مەن مادەنيەتتى ۇيرەتتى. بۇرىنعى توسەككە دە ءجۇن شەكپەندەرىمەن قۇلاي بەرەتىن جامان ادەتتەرىنەن ايىرىلىپ ءتورت مەزگىلگە قاراي كيىم كيەتىن بولدى، بيتتەن قۇتىلدى، تاماقتى فارفور ىدىسپەن ىشەتىن بولدى، كەپتىرىلگەن بالىق جەيتىن ەۋروپالىقتار جەڭىل سورپا، قويۋ تاماق، ءتاتتى تاعام جەۋدى ادەتكە اينالدىردى،  اراب تسيفىرى، كومپاس، قاعاز جاسايتىن ديرمەندەر ەۋروپاعا كەلدى، سولاي جاپپاي ساۋاتتاندى.  ءزايتۇن،  ءىنجىر، بانان، ءجۇزىم، قۇرما، شيە جەمىستەرى كەلدى،  ەگىندى ۇنەمدەپ سۋعارۋ ءۇشىن شاعىن ارىقتىر قازدى، گيتتار العاش يسپانيادا كودروۆا حاليفاتىندا پايدا بولدى. ساۋلەت ونەرى دامىدى، مەديتسيناعا جاڭا سەرپىن بەردى، سولاي يبن سينا اتىمەن اتالدى.

ادامدى تاربيەلەيتىن پايعامبارلار تىزبەگى توقتاعان سوڭ، ۇستازدىق قىزمەتتى اۋليە-عۇلامالارعا بەرىلدى. قوجا احمەت يااسساۋيگە اللانىڭ نۇرى تۇسكەن ۇلكەن اۋليە.

قوجا احمەت يااسساۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتتى، كونە تۇركىلىك دۇنيەتانىمدى يسلام قاعيدالىرىمەن بايىتتى، جاڭا وركەنيەت قالىپتاستىردى. ءدال سولاي ماڭگىلىك ءىلىم كونە تۇركىلىك مادەنيەتكە دە ءوز ساۋلەسىن شاشتى. قوعامدى جاڭارتتى، يااسساۋي تۇركىنىڭ ەجەلگى ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ شاريعاتقا قايشى ەمەس جاقتارىن سول بويىنشا قالدىردى، قايشىلارىن نازيرالىق جولمەن اقىرىن جاڭعىرتىپ، سينتەز جاساي ءبىلدى.

يااسساۋي قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن جاسادى

جىر-داستاندارداعى توتەمدىك ۇعىمداردى يلاھي ىلىمگە ساي ەتىپ نازيرالىق جولمەن جاڭعىرتتى. ءتاڭىردى-اللاعا. كوكبورىنى- ادام اتاعا. پەرىنى- پەرىشتەگە. كيەسى بار ادامدى- اۋليەگە. قۇت قونعان دۋالى اۋىز ادامدى- پىرگە اۋىستىردى ت.ب، سولاي قازاقتى كەلەشەك تولىسقان ۇلت رەتىندە دايىندادى، رۋ باسىنا قوجالاردى قويىپ، ءداستۇرلى ءدىني سانا قالپتاستىردى، ءدىن عيبادات قانا ەمەس، اۋەلدە ۇيات بولادى دەپ ادەپ-اقلاق، يبا-ىزەت، ار-نامىس، ءبىلىم-ونەگە، ادامگەرشىلىك، مەيىرىمدىلىكتى ۇيرەتتى. ۇلكەندى سيلاپ، كىشىنى ايالايتىن كوركەم مىنەزدى ۇلتقا اينالدىردى. ان­فال ءسۇ­رەسىنىڭ 29-aياتىندa: «ەي، ءمۇ­مىن­دەر! اللaدaن قور­قىڭدaر، وعaن قۇل­شى­لىق جaسaڭدaر، تaقۋa بو­لىڭدaر، سوندa اللa سەن­دەر­گە ەرەك­شە قaبى­لەت بە­رىپ، جaقسى مەن جaمaندى، aقيقaت پەن جaلعaندى aيىرaتىن قۇش بە­رە­دى. كۇ­نالaرىڭدى كە­شى­رە­دى، سەن­دەر­دى جaرىلقaيدى. اللa قaمقور­شى، aسقaن جومaرت». مىنە وسىلاي قۇراندا كوپ جەردە ماداقتالاتىن شىن تاقۋالىقتى حالىق جانىنا ادەمى ءسىڭىردى.

«ءبىر شاۋگىم شاي بولىسپەگەن ەنشىمىز» دەپ تانىمايتىن ءبىر بەيۋانا التايدان اتىراۋعا دەيىنگى الىپ اۋماقتى كوك ءتيىنسىز ارالايتىن بولدى. ەلىندە جەتىمى، جەسىرى، قايىرشىسى جوق ۇلتقا اينالدىردى. ەل يمانىن پارىز، ءۋجىپ، سۇننەت، ءمۇستاحاپ، ءماندۇپ، ءناپىل امالدارىمەن قورعادى. ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى سۇننەتكە لايىق بولدى، سولاي تاريقاتتى ۇستانعان وزىق ۇلت دەڭگەيىنە كوتەردى. قاتىننىڭ ءپىرى كۇيەۋى دەپ، وت باسىندا وتاعاسى «حان» بولدى، كۇيەۋى قايتىس بولعان ايەلدىڭ ءپىرى كەم بولدى دەپ «كەم-ءپىر» تەرمينى قالىپتاستى. اۋىل اقساقالدارى سوتتىڭ ءرولىن اتقاردى، بيلەر جوعارى سوت بولدى. سولاي قوعام ءتارتىبى كۇشتى تۇزەلدى. يااسساۋي يسلام ءىلىمىن قازاقتىڭ ماقال-ماتەلىنە وراپ ەلگە ۇسىندى، ولەڭ-جىردىڭ ءبارى يماندىلىققا شاقىراتىن تۇنىق جىرعا اينالدى، قازاقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا تاماشا ازىق بەرە ءبىلدى. سانسىز شاكىرت وقىتتى، سونىڭ اراسىنان اۋليە ماقامىنا شىققاندار حالىقتى كەرەمەتىمەن تۋرا جولعا سالدى. بۇگىندە كەز كەلگەن قازاق «اتام مولدا بولعان»،- دەپ ماقتانىشپەن ايتادى، سەبەبى بارلىق قازاق ءدىندى مىقتى ۇستانعان، «يا-سين» سۇرەسىن بىلمەيتىن قازاق كەمدە كەم بولدى، ول كەزدە. سونىڭ كۇشىمەن ءبىزدى جاۋلاعان موڭعولدار،ت.ب  وزدەرى بىزگە جاۋلانىپ، ءسىڭىپ كەتتى. ورىستىڭ اعى مەن قىزىلى بولىپ ءۇش جىز جىل قازاقتى وتارلاپ، ويىنا كەلگەندى ىستەگەندە دە ءبىزدى جوعالتا المادى، قىتايدىڭ قايىس نوقتاسى قانشا قاتايسادا قازاق جوعالمايدى. قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋى باسقالار ءۇشىن قىلمىس بولعان سول زاماندا يااسساۋي ءىلىمىنىڭ رۋحىمىزعا سىڭۋىنەن امان قالدىق ءاللھامدۇللا. الايدا تاۋەلسىزدىك العان 29 جىلدان بەرى قازاقتار ءوزىن تابا الماي اداستى، سان مادەنيەت پەن سان تاريحتىڭ ىشىنەن ءوزىن ىزدەپ ءجۇر.

يااسساۋي ءىلىمى قازاق مادەنيەتىندە، دۇنيەتانىمىندا، مەنتاليتەتىندە، ادەبيەتىندە (ولەڭ-جىرلارىندا), ماقال-ماتەلدەرىندە، سالت-داستۇرىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايقىن كورىنىپ تۇر. يااسساۋي ءىلىمى بولماسا قازاقتى كوز الدىعا ەلەستەۋ مۇلدە مۇكىن ەمەس. ءيااسساۋيدىڭ قازاق جىراۋلار پوەزياسىن قالپتاسىرۋدا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءوز الدىنا. جىراۋلار پىرلەرىنىڭ «ءحال» ءىلىمىن مەڭگەرىپ، دۋالى اۋىزعا اينالىپ, ەل-جۇرتقا، حاندارعا جىرمەن كەڭەس بەردى. جىر تىڭداعاندا ارقاسى قوزبايتىن، رۋحتانبايتىن قازاق جوق، قازاقتىڭ بويىنداعى اللا جاقسى كورەتىن كوپ قاسيەت بار، اقكوڭىل، ادال، ارلى، نامىستى، ۇياتتى، باتىر ت.ت.  وسى جىردىڭ رۋحىنا سىڭگەنى بولماق، الىپ دالادا ديالەكت جوق، ۇلتتىڭ وزەگىن شىرىتپەي ۇستاعان ءبىر كۇش وسىندا جاسىرىنعان. سوندىقتان دا جىراۋلاردىڭ ەڭبەگى ولشەۋسىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقتىڭ ءتىلى ءھام كوزى بولىپ كەلە جاتقان ايتىس سونىڭ زاڭدى جالعاسى. قازاقتى اتتان ءتۇسىرىپ، قازى مەن قىمىزدان الىستاتىپ، جىرىن ورتەگەن ورىستار، ءبىزدى بىزدەن جاقسى بىلگەن. يااسساۋي ءىلىمى قازاق ۇلتىنىڭ باس يدەولوگياسى بولعانى ايدان انىق. ابىلاي حان باستاعان قازاقتىڭ حان-سۇلتان، يگى جاقسىلارى الىس اۋماقتا ءومىر سۇرسەدە، سوڭعى دەمىندە ءوزىن «ءيااسساۋيدىڭ جانىنا اپارىپ جەرلە»،- دەپ وسيەت ەتۋىن تەرەڭ ويلانساق ءبىراز دۇنيەنىڭ باسى اشىلارى حاق. ءبىز قانشا يااسساۋيدەن الىستاساق سونشا قازاق ۇلتىمىزدان الىستايمىز. ارينە، جالعان، ءبىلىمسىز، نادان سوپىلىق باسقا، (بۋدديس، حريستيان سوپىلارى تاۋدا ءومىر ءسۇردى، تاركى دۇنيە بولدى، ۇيلەنبەيدى). قۇراندا ەش جەردە سوپى تەرمينى كەزدەسپەيدى، تەك اسحابۋل سۋففا تۋرالى ايتىلادى. ءبىز ءدىنسىز عالىمداردىڭ كوزىمەن تاقۋا مەن سوپىنى شاتاستىردىق. يااسساۋي اتامىز ناعىز تاقۋا، 63 جاسىنان سوڭ جەر استىندا عۇمىر كەشۋى پايعامبارىمىزعا دەگەن ادبىنەن جانە يلاھي ايان (انىعىن اللا بىلەدى). قازاق يدەولوگياسى قوجا احمەت يااسساۋيدەن باستاۋ الادى. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ءىلىمىنىڭ باستاۋ كوزى  سۇيىكتى پايعامبارىمىزعا بارىپ تىرەلەدى. ال اتا تەگى پايعامبارىمىزدىڭ نەمەرە اعاسى ءابۋ تالىپكە بارىپ تىرەلەدى.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاريح ساحاناسىنا «جاديت» ۇعىمى شىقتى. «جاديت» اراب تىلىندە «جاڭا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءبىلىم مەن رۋحانيات سالاسىنداعى يدەيالىق ۇستانىمدى ۇستانعان جاديتشىلدىك باعىتتاعى مۇسىلمان حالىقتارى، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تانىمال بولدى. وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى يسمايىل گاسپرينسكيدىڭ ءجاديتشىل ۇستانىمىنىڭ قاينار باستاۋلارى تۇركى الەمىنىڭ كورنەكتى ۇستازدارى ءابدىناسىر ءال-كۋرساۆي(1776-1812) مەن شاھابۋددين باگاۋيددينۇلى ءال-ءمارجانيدىڭ(1818-1889) دۇنيە تانىمدىق كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارى بولدى. جاديتشىلدىك قوزعالىسى مۇسىلمان حالىقتارىن دامۋ مەن ورلەۋ جولىنا، زامانىنا لايىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋدى ماقسات ەتتى. (ب.ق بەيسەنوۆ. قازاق ويشىلدارى ءدىن تۋرالى: وقۋ-قۇرالى-الماتى، 2012.-192ب 161بەت).

اباي جاديتشىلدىك جولدى ۇستانعان زيالى. ول ءوز ۇلتىنىڭ تامىرىن ءدال باسىپ، بارلىق كەسەلىن ايتىپ، ودان ارىلۋدىڭ دا جولىن كورسەتكەن. ماعجان اتامىز «قازاققا اقىلدان دا، اقىننان دا ابايدان اساتىن ەشكىم جوق، ودان كەيىن قولعا قالام الۋدىڭ ءوزى ۇيات»،- دەپ تولقىعان ەكەن. ابايدىڭ ابايلىعى ونىڭ «پاتشا قۇداي سىيىندىم، تۋرا باستا وزىڭە» دەپ ءبىر اللادان مەدەت سۇرايدى، بار ءىسىن سوعان تاپسىرا قولىنا قالام الۋىندا جاتىر. ول قۇراندى تىكەلەي وقىپ ءنار العان، يااسساۋي ءىلىمىن قازاق جىراۋلارى نەگىزىندە تەرەڭ مەڭگەرگەن، شىعىس شايرلارى فيردوۋسي، نيزامي، حافيز، جامي، ساعدي، ناۋاي، سايحاليلەردى ءتۇپ نۇسقادا وقىپ بويىنا سىڭىرگەن. وركەنيەتتەر اعىسىن ورىس كوزىمەن وقىدى وسىنىڭ ءبارىن اباي ءوز حالىبىنىڭ(جۇرەگىنىڭ) سۇزگىسىنەن وتكىزىپ سينتەزدەپ، تۋعان ەلىنە ولمەس شىعارما ەتىپ ۇسىندى. قازاقتىڭ باس اقىنى، قازاق كوسەم ءسوزشىسى «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس»دەپ ەلدى بىرلىككە شاقىرىپ، ۇلكەن بولاشاققا باستادى، «قۇداي ءبىر قۇران شىن، قۇدايدىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ ءوزىڭدى جاراتقان اللانى تانۋعا ۇندەدى. «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىڭ تۇسسە ساۋلەسى، ىشتەگى كىرى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى»دەپ ادام اينالامىنا ءبىر ءسات اقىل كوزىمەن ەمەس، جۇرەك كوزىمەن قاراي الساڭ قۇدىرەت يەسىن تانيسىڭ. سوندا جاراتۋشىنىڭ نۇرى تۇسەدى، بار كۇنادان پاكتەنەدى، سول كەزدە ادام ناعىز ادامعا اينالادى دەپ ءوزىنىڭ «تولىق ادام» بولۋ يدەياسىن ورتاعا سالادى. اباي «قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم» دەپ وكىندى، اعاسى قۇدايبەردى اۋىرۋ توسەگىندە جاتىپ ءىنىسى ابايعا اماناتتاعان بالاسى شاكارىمدى ءوز تاربيەسىنە الىپ، ءوزى شىقپاعان بيىككە جەتكىزدى. شاكارىم قاجى قازاق وركەنيەتىندە ءوز الدىنا ءبىر الەم.

حح-عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق رۋح الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانىڭ بويىنان جانە ونىڭ جانىنداعى تاۋ تۇلعالاردان كورىندى. الاش زيالىلارى جاديتشىلدىك جولدى مىقتى ۇستاندى. ولار «ءار قازاق قىزىنىڭ باس جاساۋىنا ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعىن بەرەتىن بولسىن»،- دەپ ۇندەۋ جاساپ، اباي ولەڭدەرىن باسپادان شىعارىپ ەلگە تاراتقان ەكەن. دەمەك، بۇدان الاش ارىستارى ۇلت اقىلمانى اباي قۇنابايۇلىن وزدەرىنە رۋحاني ۇستاز تۇتقانىن اڭعارامىز. الاش زيالىلارى «ايقاپ»، «سارىارقا»، «اباي» جۋرنالدارى مەن «قازاق»، «قازاقستان» گازەتتەرىن شىعارىپ ۇلت، ءدىن ماسەلەسىن كوتەرىپ ورىستاندىرۋ مەن ميسسونەرلىك ساياساتتىڭ جىمىسقى ارەكەتىن اشكەرەلەپ حالقىنا كوز قۇلاق بولدى. الاشتىقتاردىڭ مولداسى عۇمار قاراش اعارتۋشىلىق باعىتتا كوپ كىتاپتار جازدى. جاديتشىلدىك  الاش كوسەمدەرىنىڭ قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىنا تىڭ سەرپىن بەردى. ءاماندا، ەلىمىز امان جۇرتىمىز تىنىش بولسىن! قازاق ماڭگىلىك ۇلت!

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz