ءومىرحان ابديمانۇلى: قاسىم – قازاق ادەبيەتىندەگى ليريكالىق پوەزيانىڭ ماعجاننان كەيىنگى اتاسى
ء(ومىرحان ابديمانۇلى - ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى جانە ادەبيەت تەورياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور)
ء(ومىرحان ابديمانۇلى - ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى جانە ادەبيەت تەورياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور)
- ءومىرحان ءابديمانۇلى، العاشقى ساۋالىمىزدى سان ۇرپاقتى ءوزىنىڭ داۋىلدى جىرىمەن، الداسپان ولەڭدەرىمەن تاربيەلەپ كەلگەن قاسىم پوەزياسىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى جايىنان باستاساق. اقىن ءوز ءداۋىرىن ايشىقتى سوزبەن ورنەكتەدى، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق دەڭگەيى جوعارى، ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا قالاتىن ماڭگىلىك تۋىندىلار جازدى. شىعارماشىلىق ادامى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن باقىت بۇل كوزى تىرىسىندە وزىنە لايىقتى باعاسىن الىپ، قالىڭ وقىرماننىڭ قۇرمەتىن سەزىنۋ بولسا كەرەك. قاسىم اقىن كوزى تىرىسىندە شىعارماشىلىعىنا لايىقتى باعاسىن الا الدى ما؟
- قازاق ادەبيەتى تاريحىندا قاسىم وزىنە لايىقتى باعاسىن الا العان جوق. كوزى تىرىسىندە دە، قايتىس بولعاننان سوڭ دا. مەنىڭ ويىمشا، قازاق ادەبيەتى ءار جارتى عاسىر سايىن كەرەمەت اقىنداردى دۇنيەگە اكەلىپ وتىردى. اسانقايعىدان باستاساق، ءبىراز اقىندار شىعادى. ارقايسىسى ءبىر-ءبىر بەلەس. مىسالعا الاتىن بولساق، XVIII عاسىرداعى جىراۋلارىمىزدىڭ بارلىعى مىقتى. تەگەۋرىندى. سوزدەرى جالىندى. الايدا سولاردىڭ ىشىندە بۇقار جىراۋدىڭ ورنى ەرەكشە. ءحىح عاسىردىڭ باسىن الاتىن بولساق، دۋلات تا، شورتانباي دا، باسقا دا مىقتى اقىندار بار. بىراق ماحامبەتتىڭ ءجونى بولەك. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىن الىڭىز، ول كەزدە دە ءوز دەڭگەيىندەگى اقىندار بولدى. دەگەنمەن ابايدىڭ ورەسى، شوقتىعى بيىك. ەندى حح عاسىرعا كەلەيىك. عاسىر باسىندا عالامات، سۇراپىل اقىندار بولدى. ال شىنداپ كەلسەك، ماعجاننىڭ اقىندىعى باسىم. سۇلتانماحمۇت تا ارىندى اقىن، الايدا ومىردەن ەرتە كەتىپ قالدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «اباي - اقىلدىڭ اقىنى، ماعجان - اقىننىڭ اقىنى» دەپ ايتقانى بار عوي. بۇعان ەشكىم تالاسا المايدى. حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا اۋىسساق، ارينە، بىردەن قاسىم امانجولوۆتى ايتامىز. ءابدىلدا دا، سىرباي دا قانداي قۋاتتى اقىندار. سوعىستان كەيىنگى بۋىن. بىراق قاسىم جىرىنىڭ سالماعى باسىمداۋ. سەبەبى قاسىم ءوز ءداۋىرىنىڭ بۇكىل بولمىسىن ءجۇرەگىنەن وتكىزىپ، سونى ولەڭ قىلىپ سىعىپ شىعاردى. ول قوعامدىق ءومىردىڭ شىندىعىن جازدى جانە ونى ونەردەگى شىندىققا اينالدىردى. ال قاسىمداردان كەيىنگى تولقىننىڭ ىشىندە وزگەشە ولەڭدەرىنىڭ بولمىسىمەن دارالانىپ شىققان اقىن - مۇقاعالي. تولەگەن، جۇمەكەن، قادىر، تۇمانباي اقىنداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. قادىر - ويدىڭ، تولەگەن - تەبىرەنىستىڭ، جۇمەكەن - تەرەڭ فيلوسوفيانىڭ، ءماننىڭ، ال تۇمانباي - سەزىمنىڭ اقىنى. الايدا سول ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعىن مۇقاعالي ءوز بويىنا جيناي بىلگەن.
ەندى قاسىم نەگە ءوز داۋىرىندە لايىقتى باعاسىن الا المادى دەگەنگە كەلەيىك. نەگىزىندە، ادەبيەتشىلەر قاۋىمى قاسىمنىڭ كەرەمەت اقىن ەكەنىن ءبىلدى.
- تەك ادەبي قاۋىم عانا باعالادى ما سوندا؟
- ادەبي قاۋىممەن قاتار، جۇرتشىلىق تا ونىڭ باعاسىن، اقىندىق قۋاتىن ءبىلدى، سەزدى، تامساندى. ويتكەنى قاسىم جارق ەتىپ شىقتى. قازاق پوەزياسى اسپانىندا قاسىم ولەڭدەرى جاسىنداي جارقىلدادى. توگىلىپ تۇردى. ءال-فارابي ايتادى عوي: «اقىننىڭ ءۇش ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى - اقىن بولۋعا تالپىنىپ، ەلىكتەپ جۇرەتىن اقىن. ەكىنشىسى - بويىندا بار كىشكەنتاي عانا دارىندى ولەڭ جازۋدىڭ بۇكىل امال-ادىستەرىمەن كوركەمدەپ، كەرەمەت تۋىندى جاساپ شىعارادى. ەكەۋى دە مىقتى اقىنعا اينالادى، الايدا ولار تۋما تالانتتار ەمەس. ال ناعىز اقىن - بۇل تۇنبا تابيعاتتىڭ وزىنەن جارالعان اقىن» دەپ. مەن قاسىمدى وسى ءۇشىنشى توپقا جاتقىزامىن. قاسىمدى قۇداي اقىن قىلىپ جاراتقان. ول جازايىن دەپ جازبايدى ولەڭدى، ارعى جاعىنداعى تىلسىم دۇنيە جازعىزادى. نە جازسا دا، توگىلىپ تۇسەدى. قينالماي جازادى. ءدال وسىنداي ەرەكشەلىك مۇقاعاليدا دا بار. ەكەۋى دە ولەڭدى ويناپ وتىرىپ جازعان سياقتى. قينالىپ، ويلانىپ، تولعانىپ، جازعانىن وڭدەپ وتىرماعان سەكىلدى. الايدا ولەڭ ولاردىڭ تەرەڭ تەبىرەنىسىنەن تۋادى. بۇل - اللانىڭ ولارعا بەرگەن ەرەكشە سىيى. ولەڭدى كۇشەنىپ جازبايدى، جۇرەكتەن شىعارادى. مىنە، قاسىم وسىنداي قۇدىرەتكە يە.
قاسىمدى ءوز قاتارلاستارى، دوستارى قاتتى قۇرمەتتەدى، سىيلادى. الايدا قاسىمنىڭ تىكمىنەزدىلىگى، كەي ساتتە يدەولوگياعا قيعاشتاۋ كەپ، قارسى سويلەپ قالاتىن كەزدەرى ءجيى بولعان. اقىن بولعان سوڭ ۇندەمەي قالا المايدى. وسىنداي ءساتتى ونىڭ باقتالاستارى جاقسى پايدالاندى. ءبارى دە قاسىمنىڭ تالانتىن قىزعانۋدان باستالعان. «ءار كاللادا ءبىر قيال» دەمەكشى، مەنمەندىك باسىم بولعان سوڭ ءبارى ءوزىن قاسىممەن تەڭەستىردى، قاتار قويدى. سوندىقتان ولار قاسىمنىڭ كەمشىلىگىن تىزبەلەپ وتىردى. دەگەنمەن اقىندى قاراپايىم وقىرمان جاقسى باعالادى. تامسانىپ وقىدى. وسى كەزدە-اق قاسىمنىڭ قۇدىرەتتى اقىن ەكەندىگى ايتىلىپ قالىپ جاتتى. بىراق سۇراپىل يدەولوگيالىق ماشينا - كەڭەستىك بيلىكتىڭ جانىندا قاراپايىم حالىقتىڭ، وقىرماننىڭ پىكىرى ەسكەرىلمەدى.
مۇقاعاليدىڭ باقىتى - ول ومىردەن وتكەن سوڭ بارلىق شىندىق اشىلدى. ول اقىن رەتىندە، ازامات رەتىندە، جالپى، تۇلعا رەتىندە وزىنە ءتان تولىق باعاسىن الدى. ال قاسىمعا ءتيىستىنى ايتا المادىق. قاسىم تىرىسىندە دە، پانيدەن وزعان سوڭ دا ونىڭ دارىنىن، كوركەمسوزدەگى قۇدىرەتتى تالانت ەكەندىگىن تولىق جارقىراتىپ كورسەتە المادىق. بىرىنشىدەن، قاسىم ومىردەن ەرتە ءوتتى. 1955 جىل - حالىقتىڭ سوعىستان كەيىن جاڭادان ەڭسە كوتەرىپ، ەسىن ەندى جيا باستاعان كەز. سول كەزدىڭ وزىندە قاسىمدى زەرتتەۋگە بەت بۇرعاندار بولدى. بىراق تا 1958-59 جىلدارى ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ سىندى ۇلى تالانتتارىمىز اقتالدى. ەلدىڭ دە، عالىم بىتكەننىڭ نازارى بىردەن سول جاققا اۋدى. جالپى، قازاق ەلىكتەگىش حالىقپىز عوي. جاپپاي سوعان بەت بۇردىق. تۋما تالانت، عالامات اقىنىمىز ءوستىپ تاسادا قالىپ قويدى. 1970 جىلدارى، ءبىزدىڭ ستۋدەنت كەزىمىزدە قاسىم قايتا دۇرك ەتىپ كوتەرىلدى. «ءوزىم تۋرالى»، «داريعا، سول قىز»، «اقىن ءولىمى تۋرالى اڭىز» سىندى ولەڭ-پوەمالارى ەلدىڭ اۋزىندا ءجۇردى. كونتسەرت بولسىن، جاستار جيىنى بولسىن قاسىمنىڭ ولەڭدەرى مىندەتتى تۇردە وقىلىپ جاتتى. ءسويتىپ، قايتادان حالىقتىڭ قاسىم شىعارماشىلىعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتتى. ونى كوتەرگەن - اقىنداردىڭ وزدەرى. مۇقاعاليدىڭ «قاسىم ولاي بولماسا، نەسى قاسىم، قاسىمنىڭ باسقالاردان مىسى باسىم» دەگەن ولەڭىنەن باستاپ، جاس بورىلەر، جاس تالانتتار حالىقتىڭ ىقىلاسىن قاسىمعا بۇردى. سول كەزەڭدە جاڭادان شىققان وتتى اقىنداردىڭ باسىندا باسقا ەمەس، وسى قاسىم تۇردى. ءسوز قاسىمنان باستالىپ، مۇحتار شاحانوۆتان اياقتالدى. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا سول 1970 جىلدارى سۇمدىق ورلەۋ بولدى، وقىرماننىڭ پوەزياعا دەگەن قۇشتارلىعى ارتتى. قاسىم ەندى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلەدى دەپ جۇرگەندە الاش ارىستارى اشىلدى. 1980 جىلداردىڭ اياعىندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ باسىندا ەلدىڭ ءبارى الاشتانۋشى، احمەتتانۋشى، ءاليحانتانۋشى بولىپ كورىنگىسى كەلدى دە، قاسىم تاعى دا ۇمىت قالىپ قويدى. ساكەندى دە، ءسابيتتى دە ىسىرا باستادىق.
- سوندا تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتىن ارشىپ الامىز دەپ ەكىنشى ءبىر ارداقتىمىزدى، ارىسىمىزدى جوعالتىپ وتىردىق پا؟
- ءيا، وكىنىشكە قاراي، سولاي بولدى. قولامتادا جاتقان شوقتى ۇرلەۋىمىز كەرەك ەدى. ونىڭ قىزۋى، جىلۋى كەرەمەت، الايدا ۇرلەسەڭ ول لاۋلاپ جاناتىن ەدى عوي. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز مەرەيتويعا جۇمىس ىستەپ كەتتى. وزدەرىنىڭ اتاقتارىن تەزىرەك شىعارعىسى كەلدى.
قاسىم ءوزىنىڭ بەرەتىنىن تولىق بەرە المادى. ءوزى ايتپاقشى، «كەنىمدى كەۋدەمدەگى جابا تۇردىم، ازىراق اۋرە بولىپ جوتەلمەنەن» دەگەندەي، جازاتىنىن جازىپ ءبىتپەدى. وعان مۇمكىندىك بولمادى.
- ءسىز قاسىم شىعارماشىلىعىنا ءبىراز زەرتتەۋ جاسادىڭىز. بەلگىلى ءبىر تۇلعانى تەرەڭىرەك تانىعان سايىن ونىڭ بەلگىسىز سىرلارى اشىلا تۇسەدى ەمەس پە، قاسىم امانجولوۆتى ءسىز قاي قىرىنان تانىدىڭىز؟
- مەن قاسىمدى قازاق ادەبيەتىندەگى ليريكالىق پوەزيانىڭ ماعجاننان كەيىنگى اتاسى دەپ بىلەمىن. قاسىم پوەزياسىنىڭ ءبىر كەرەمەتى - سىر مەن سەزىمنىڭ توعىسۋى. ءارينە، بۇل كەزدە ماعجان جابىق تاقىرىپ بولاتىن. حالىق ونى ءالى وقىماعان، تۇشىنباعان ەدى. وسى ماعجانداعى عالامات ءداستۇردى پوەزياعا قاسىم اكەلدى. بۇل - بىرىنشىدەن.
ەكىنشىدەن، ونىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسى. ول قازاق پوەزياسىنا ازاماتتىق رۋحتى الىپ كەلدى. وتكىر وي، وتكىر پىكىر، ازاماتتىق ۇستانىم قاسىمنىڭ ولەڭدەرىندە ايقىن تانىلىپ تۇرادى. تايسالمايتىن، جۇرەكتى، جالىندى سوزدەر. قاسىم پوەزياسىنىڭ سۇلۋ جىردان قۇيىلعان تاس مۇسىندەي بولاتىندىعى وسى. ولەڭدەرىندە سەزىم بار، سىر تۇنىپ تۇر، ويى اشىق. مەن قاسىمدى وسى ەكى قىرىنان تانىدىم دەسەم دە بولادى.
- اعا، حالىق جۇرەگىندەگى تۇلعانىڭ جارقىن ءىسىن، ماڭگىلىك تۋىندىسىن عاسىردان-عاسىرعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاۋ - بۇل ىرگەلى عىلىمنىڭ قالىپتاسۋىمەن عانا مۇمكىن بولادى ەمەس پە. وسى رەتتە «قاسىمتانۋدىڭ پروبلەمالارى قانداي؟» دەگەن ساۋال تۋىنداپ وتىر...
- ەسماعامبەت سمايىلوۆتىڭ «ولەڭ جانە ءومىر» دەگەن قاسىم تۋرالى ۇلكەن ماقالاسى بار. قاسىمنىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى تۋرالى ەڭ العاش رەت اشىق جازعان - وسى كىسى. كەيىننەن ءابدىلدا ءتاجىباەۆ، مۇحامەدجان قاراتاەۆ، سەرىك قيراباەۆتار زەرتتەدى. ال قاسىمتانۋدا سۇبەلى ەڭبەك جاساعان تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا بولدى. قاسىم امانجولوۆ پوەتيكاسىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. وسى ديسسەرتاتسيادا بۇل كىسى قاسىمنىڭ قازاق ادەبيەتىنە وزگەشە لەپ اكەلگەن اقىن ەكەندىگىن دالەلدەپ شىقتى. ونىڭ تىلىنە، كوركەمدىك دەڭگەيىنە، اقىندىق الەمىنە جاقسى تالداۋ جاسادى. ال كەيىننەن قاراعاندىدا ءبىراز عالىمدار قاسىمدى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالدىردى. سوسىن بەكەن ىبىرايىم قاسىمدى جاقسى زەرتتەپ ءجۇر. سوڭعى كەزدەردەگى شوقتىعى بيىك زەرتتەۋ دەپ وسى بەكەننىڭ ەڭبەگىن ايتۋعا ءتيىسپىز.
الايدا، قاراپ وتىرساق، كەيىنگى تولقىننان اقىن شىعارماشىلىعىن عانا ەمەس، ونىڭ تۇلعالىق بولمىسىن تۇپكىلىكتى، جان-جاقتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردى كورىپ تۇرعان جوقپىز. ادامي، ازاماتتىق، اقىندىق بولمىسى تولىق اشىلماي، ونىڭ قوعامداعى ورنىن انىقتاماي، زەرتتەۋ ءوز دارەجەسىندە دەپ ايتۋعا كەلمەس. سوندىقتان دا قاسىمتانۋ پروبلەماسى دەسەك، وندا الدىمەن ايتارىم، اقىننىڭ تۇلعالىق بولمىسىن تولىق اشۋدىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن ايتقان بولار ەدىم. اللا قالاسا، وسى قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىنا قاراي ءبىزدىڭ قازۇۋ-دە قاسىمنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزبەكپىز. سوندا قاسىمتانۋدىڭ پروبلەمالارى جان-جاقتى كوتەرىلەدى دەپ ويلايمىن.
- كەڭەستىڭ كەسىرى كوبىنەسە شىعارماشىلىق ادامدارىنا ءتيدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. قاتاڭ تسەنزۋرا، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ - اسىرەسە ءسوز ونەرىمەن اۋىرعان جاندارعا اۋىر ءتيدى. بۇل قاسىرەتتەن قاسىم دا قاشىپ قۇتىلا المادى. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگيالىق وزگەرۋى، وڭدەلۋى تۋرالى نە بىلەسىز؟
- اقىننىڭ 90 جىلدىعى قارساڭىندا بولسا كەرەك، ونىڭ ەكى تومدىق جيناعى شىقتى. سول ەكى تومدىقتا بارلىعى قالپىنا كەلتىرىلدى دەپ ويلايمىن. ارينە، قاسىمنىڭ ولەڭدەرى وتتى، جالىندى ەدى. ءتىپتى سول كەزەڭنىڭ ۇنىمەن قابىسپاي جاتاتىن جەرلەرى دە بولدى. كەزىندە يدەولوگياعا دا، ساياساتقا دا جاقپايتىن سوزدەر مەن ويلاردى شىعارۋشىلار كۇزەپ، تۇزەپ، وزگەرتىپ وتىرعانى شىندىق. الايدا ونىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ءوز ورنىنا كەلدى دەپ ويلايمىن.
- ءومىرحان اعا، قاسىمنىڭ «شىڭعىستاۋدا» دەگەن ولەڭى بار. «اعاسى اقىنداردىڭ تۋعان جەرگە، ءبىز كەلدىك ىنىلىك ءبىر مىندەتپەنەن» دەپ اباي اۋىلىنا بارىپتى. قاسىم ابايدى وزىنە ۇستاز تۇتقان سەكىلدى...
- اباي اۋىلىنا قاسىم بىرنەشە مارتە بارعان سەكىلدى. ءوزى ارنايى جەكە بارعان، مەرەيتويىنا دا باردى. ويتكەنى ءوزى دە سەمەيدە بىرنەشە جىل تۇردى، وقىپ ءبىلىم الدى ەمەس پە. حح عاسىردىڭ باسىندا ابايدى ماعجان «حاكىم»، سۇلتانماحمۇت «اقىنداردىڭ پايعامبارى»، شاكەرىم «ۇستاز»، احمەت «باس اقىن» دەپ اتادى. سول سەكىلدى قاسىم ءوزىنىڭ باعاسىن، اقىندىق بيىگىن ءبىلدى، ابايدى وزىنە ۇستاز تۇتتى، شىعارماشىلىق دوس سانادى. سوندىقتان دا ول ابايدىڭ باسىنا ءتاۋ ەتۋگە باردى.
«ابايعا ايتارىم» ولەڭىندە اقىن:
اباي دەسە ابايسىڭ،
ابايلادىڭ جان-جاقتى،
ريزا ەتتىڭ جارايسىڭ،
«قالىڭ ەلىڭ - قازاقتى»، - دەپ جىرلادى. «اباي دەسە ابايسىڭ» دەگەن سوزىندە-اق ۇعاتىن ادامعا ءبىرتالاي سىر جاتقاندىعىن اڭعارتادى ەمەس پە؟!
- اقىننىڭ «جامبىل تويىندا» دەگەن پوەماسى جايلى اراگىدىك ءبىر پىكىرلەر ايتىلىپ قالىپ جاتادى. وسى پوەما جوعالعان دەسەدى. ونى تابۋ مۇمكىن بە؟ بالكىم، مۇراعاتتاردىڭ بىرىندە ساقتالعان شىعار. قانشا دەگەنمەن ول دا اقىن مۇراسىنىڭ ءبىر بولشەگى سانالادى عوي؟
- راس، 1938 جىلى قاسىم «جامبىل تويىندا» دەگەن پوەماسىنان ءۇزىندى وقىدى دەگەن پىكىرلەر بار. بىراق وتىرىك ايتىپ قايتەمىن، ءوز باسىم ونى تاپپادىم، كورمەدىم. بالكىم، باسقا مۇراعاتتاردا ساقتالعان بولۋى مۇمكىن. بىراق قاسىمنىڭ 1946 جىلى جازعان «جامبىل» دەگەن ولەڭى بار. بۇل ولەڭىندە اقىن جامبىلعا امانداسا بارعاندىعىن جازادى. جامبىلدىڭ اقىندىعىن كەرەمەت باعالايدى. «ەسىمدە، ءدال وسىدان ون جىل بۇرىن، بوس تاستاپ جۇرگەن كەزىم وي شىلبىرىن، اقىندىق اسپانىنان قالدىم كورىپ، جارق ەتكەن اق جامبىداي جامبىل جىرىن» دەپ جىرلاۋى - بۇل جامبىل جىرىنا بەرىلگەن ۇلكەن باعا دەپ ەسەپتەيمىن. ال ەگەر دە جاڭاعى اتالعان «جامبىل تويىندا» پوەماسى جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ ىزدەنىسىمەن تابىلىپ قالىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر، ال تابىلماعان كۇندە دە قاسىمنىڭ ۇتىلاتىن ەشتەڭەسى جوق. ويتكەنى جامبىلدى قالاي قۇرمەتتەگەنى، ونىڭ شىعارماشىلىعىن قالاي ۇلگى تۇتقانى بىزگە بەلگىلى. جازبا ادەبيەتىنىڭ ۇلى تۇلعاسى - ابايدى دا، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلى وكىلى، اسانقايعىلاردان باستالعان جىراۋلىق ونەردىڭ كوزى ءتىرى جالعاسى - جامبىلدى دا قاسىم جاقسى ءتۇسىندى. قال-قادارىنشا باعالادى.
- اقتاڭگەر اقىن عافۋ قايىربەكوۆ «قاسىم - ۇلتتىق اقىن» دەپ ايتىپ كەتكەن ەدى. بۇل پىكىر ءالى ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن جويعان جوق پا؟ سۇراعىم كەلگەنى، قاسىم پوەزياسىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى ءالى وسى تۇعىرىندا تۇر ما؟ ونىڭ ولەڭىنە دەگەن حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى جوعالعان جوق قوي...
- ۇلتتىق اقىن دەگەندى ءبىز قالاي تۇسىنەمىز؟ كەڭەستىك كەزەڭدە «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستىك» دەگەن ۇران جەتەگىندە كەتتىك. سوندىقتان قوعامدىق بولمىستى جىرلاۋىمىز كەرەك دەپ ۇرانداتتىق. سوتسياليستىك قوعام، كوممۋنيستىك يدەيانى باستى نازاردا ۇستادىق. ال ۇلتتى جىرلاساڭ - ۇلتشىل اتاندىردى. ال قاسىم اعىسقا قارسى ءجۇزدى. ءوز ۇلتىنىڭ ءسوز اسىلىن، وي اسىلىن، قادىر-قاسيەتىن، ءداستۇر-سالتىن بويىنا ءسىڭىرىپ، وسىنداي جاۋھار قاسيەتتەردى شىعارماشىلىعىندا جارقىراتىپ كورسەتە ءبىلدى. قاسىمدى سوندىقتان ۇلتتىق اقىن دەپ باعالادى.
جالپى، شىعارماشىلىق ادامىن، اقىن-جازۋشىلاردى ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن قوعامىن تانىپ-بىلمەي جازعىرۋعا بولمايدى. مىسالى، ساكەن سەيفۋلليندى ۇلتتىق اقىن دەۋگە بولا ما؟ ارينە، بولادى. مەيلى ول كەڭەستى جىرلاسىن، ءسوتسياليزمدى ولەڭىنە قوسسىن. الايدا اقىن دا ادام عوي. ەسەسىنە، ول ۇلتىنىڭ قاجەتىنە جارايتىن قانشاما دۇنيە قالدىردى. ءوز ۇلتىنىڭ ۇعىم-تانىمىندا وي تەربەپ، مۇڭ-مۇقتاجىن جۇرەگىمەن قابىلداي السا، بارلىق اسىل قاسيەتتەرىن سەزىنىپ، وسىنىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ تۋىندىلارىندا كورسەتە بىلسە، نەگە ءبىز ونى ۇلتتىق اقىن دەمەيمىز؟! ناعىز اقىن ەشقاشان يدەولوگياعا قۇل بولمايدى.
قاسىم ونەردىڭ بارلىق تۇرىنە جەتىك بولدى. مۋزىكالىق اسپاپتىڭ بارىندە وينادى. بۇل - قۇدايدىڭ بارلىق ونەردى بىتىك-بىتىك ەتىپ ءبىر جانعا بەرگەندىگى. ەگەر قاسىم قالاسا، ۇلى مۋزىكانت بولار ەدى، كەرەمەت ءارتىس تە شىعاتىن ەدى، الەمدى اۋزىنا قاراتقان عالامات كومپوزيتور بولۋ دا قولىنان كەلەر ەدى. الايدا ول ءوزىنىڭ رۋحىنا تىرەك ەتىپ، تۇعىر ەتىپ اقىندىقتى تاڭدادى. باسقا ونەرىن وسى اقىندىعىن شىڭدايتىن، سەزىمىن ۇشتاپ وتىراتىن دەمەۋشى كۇش رەتىندە پايدالاندى.
قاسىمنىڭ ءتىل بايلىعى حالىقتىڭ ءداستۇرلى ءسوز ونەرىنىڭ تۇنباسىنان تەرىلىپ الىنعان. ماسەلەن، ونىڭ نۇرپەيىس بايعانينگە ارناعان جىرى بار. ول نۇرپەيىستىڭ جىرىن تىڭداپ تاڭعالعان. ارينە، ارناۋ جازعىسى كەلسە، «نۇرپەيىس اقىن كەرەمەت ەكەن» دەپ ولەڭ جازا بەرۋىنە بولاتىن ەدى. بىراق ول: «الىسقا ءبىر كوز سالىپ، اسقار بيىك تاۋ كوردىم. اسقار تاۋدان جوسىلعان، اعىل-تەگىل سەل كوردىم. اققۋ ۇشىپ، قاز قونعان، ايدىن شالقار كول كوردىم»، - دەپ جىرلادى. نۇرپەيىس - حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جارقىن وكىلى. سوندىقتان دا قاسىم ءوزىنىڭ تەبىرەنىسىن قالىپقا سالماي، بۇرىنعى جىراۋلىق داستۇرمەن جەتكىزدى. مىنە، قانداي كەرەمەت ۇلتتىق ءسوز مارجاندارى، تەڭدەسسىز تەڭەۋلەر! قاسىمنىڭ سەزىمى مەن سىرى ۇلتتىق سەزىممەن ۇشتاسىپ جاتتى. ونى بارلىق ولەڭدەرىنەن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان دا قاسىم حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ەشقاشان جويىلماق ەمەس. قازاق جەر بەتىندە ءومىر سۇرسە، قاسىم ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە جاتتالىپ جاتادى. قازاقتىڭ قاسىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەشقاشان جوعالمايدى. قاسىم ءار جىرىندا قازاقتىڭ ويىن ايتادى، قازاقتىڭ سەزىمىن جەتكىزەدى، قازاقتىڭ نامىسىن سەزدىرەدى.
- 1940 جىلى جازعان «سۇلتانماحمۇت تۋرالى باللاداسىندا» قاسىم اقىن ەكى جاس جىگىتتىڭ قابىر باسىندا ايتىسىپ كەلە جاتقاندىعىن سۋرەتتەيدى. ءبىرى اقىننىڭ ولمەگەندىگىن، ونىڭ قازاقپەن بىرگە ماڭگى جاسايتىندىعىن، وجەت جىرلارى كەڭ دالانى شارلاپ كەتكەندىگىن ايتسا، ەكىنشىسى قابىرگە اقىننىڭ وزىمەن بىرگە جىرلارىنىڭ دا كومىلگەندىگىن ايتىپ بوي بەرمەيدى. باللادانىڭ ءتۇيىنى سۇلتانماحمۇتتىڭ قابىردەن تۇرىپ، جالىندى جىرىن وقىپ ءجۇرىپ كەتكەندىگىمەن اياقتالادى. وسى جەردە مىنانداي وي كەلەدى: سول 40-جىلداردىڭ وزىندە-اق قاسىم «حالىق جاۋى» اتانعان الاش ارىستارىن ساعىنىپ، ولاردىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە اقتالىپ شىعاتىنىنا، قالىڭ قازاعىمەن قايتا قاۋىشاتىندىعىنا سەنگەن سەكىلدى...
- قاسىم اقىن الداعى كۇندى بولجاي ءبىلدى. قازاعى اماندا ءوزىنىڭ دە، جىرلارىنىڭ دا ەشقاشان ۇمىتىلمايتىندىعىن، ولمەيتىندىگىن سەزدى. سول سياقتى كۇندەردىڭ كۇنىندە ماعجاننىڭ دا، سۇلتانماحمۇتتىڭ دا، الاش ارىستارىنىڭ دا اقتالىپ شىعاتىندىعىنا، حالقىمەن قايتا قاۋىشاتىندىعىنا، جازعان ەڭبەكتەرى قازاقتىڭ كەرەگىنە جارايتىندىعىنا يمانداي سەندى. ول الاش ارىستارىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن وتە جاقىن تانىس بولدى. سۇلتانماحمۇت تۋرالى ايتۋ سول كەزەڭدە تەك قاسىمنىڭ عانا قولىنان كەلگەن ۇلى ءىس ەدى.
- دەمەك، قاسىم الاش ارىستارىمەن جاقىن ارالاستى دەپ وي تۇيۋىمىزگە نەگىز بار ما؟ قانشا دەگەنمەن ول 1924-1930 جىلدارى الاش قالاسىندا (سەمەي) اۋەلى ينتەرناتتا، سوسىن تەحنيكۋمدا وقىدى. الاش كوسەمدەرىمەن ونىڭ جاقىن ارالاسۋى، پىكىر الماسۋى بەك مۇمكىن عوي؟
- بۇلاي دەپ ايتا المايمىن. 1925 جىلدان باستاپ الاش ارىستارىن قۋدالاي باستادى. ءۇش-ءتورت جىلدا ءبىرازىنىڭ شىعارماشىلىعىنا تىيىم سالىندى. الايدا قاسىم ولاردىڭ شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس بولدى. قاسىم سەمەيگە بارعان كەزىندە بالا بولاتىن، الاش ارداقتىلارىمەن سويلەسەتىندەي دەڭگەيدە بولعان جوق. ال ول ەسەيىپ، وڭ-سولىن تانىعاندا ارىستارىمىزدىڭ ءبىرازىن قۋدالاپ، حالىقتان جىراقتاتىپ اكەتكەن ەدى.
- «امانجول راقىمجاننىڭ قاسىمىمىن، مەن قالعان ءبىر اتانىڭ عاسىرىمىن» دەگەن اقىن ءوز جايىن ءوزى ايتۋعا تىرىستى. وسى التى جىلعا جۋىق جازىلعان ولەڭدى فورماسىنا قاراپ «اياقتالماي قالعان پوەما» دەيتىندەر دە بار. بۇل پىكىر قانشالىقتى شىندىققا جاناسىمدى؟
- قاسىم اۋەلگىدە بۇل ولەڭنىڭ تاقىرىبىن «سىر» دەپ قويعان. 1948-54 جىلدار ارالىعىندا جازىلدى. باسقاعا ەمەس، ءوز-وزىنە ايتقان سىرى عوي. ەسماعامبەت سمايىلوۆتىڭ زەرتتەۋىندە وسى ولەڭ تۋرالى ايتىلعان. «1954 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قاسىم ماعان وسى ولەڭدى وقىپ بەردى. ەگىلىپ وتىرىپ تىڭدادىم. «كەرەمەت ەكەن، بىراق وسى ءولىم دەگەندى نەگە كوپ ايتاسىز؟» - دەدىم. سوندا قاسىم: «ەسماعامبەت، مەنى كورىپ وتىرسىڭ. كوڭىلىمدى نەگە الدايسىڭ؟» - دەدى. ءبارىن دە ءوزى سەزىپ وتىرعانداي ەدى»، - دەيدى. اقىن جان سىرىن ايتىپ قالعىسى كەلدى. قاسىم 1951 جىلى 12 ولەڭ، 1952 جىلى - 7, 1953 جىلى - 9, 1954 جىلى ءتورت ولەڭ عانا جازعان ەكەن. ءوزىنىڭ ءسونىپ بارا جاتقاندىعىن اقىن جان-جۇرەگىمەن سەزىندى.
بۇل ولەڭنەن اقىننىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن، ادامي قۋانىشى مەن قايعىسىن، سىرلى سەزىمى مەن قۇپيا سىرىن، بىلايشا ايتقاندا، قاسىمنىڭ ادامدىق ءبىتىمى مەن اقىندىق بولمىسىن بار قىرىنان تانيمىز. اسىرەسە، اقىننىڭ ولەڭگە وزگەشە قۇرمەتپەن قاراۋى - ونىڭ ۇلى ماقساتىن ايقىن تانىتادى:
وكىنبەن مەن دە ءبىر كۇن ولەمىن دەپ،
وكىنەم ۇقساتا الماي كەلەمىن دەپ،
كۇنىنە ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانام،
وزىممەن بىرگە ولمەسىن ولەڭىم دەپ.
«ءوزىم تۋرالى» ولەڭى ادامنىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىن تەرەڭ اشادى. ول - جەكە تاعدىر ماسەلەسىن كوركەم جيناقتاۋ، ءوز دەڭگەيىنە كوتەرگەن فيلوسوفيالىق ليريكا. مۇندا ءبارى بار - ورشىلدىك، تاعدىردان تارىققاندىق، ولەڭىنىڭ ولمەستىگىنە سەنگەن سەنىم، ءومىردىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەسىن تارازىلاعان شىندىق. ولار اقىننىڭ دۇنيە، تىرشىلىك تۋرالى تانىم-تولعانىسىن ايقىندايدى.
- سوڭعى ساۋالىم بولسىن، اعا، ءبىز نەگە قاسىمنىڭ اقىندىق مەكتەبى جايلى جاق اشپايمىز وسى؟
- دۇرىس. قاسىمنىڭ مەكتەبى جايلى كوپ ايتىلمايدى. ال ەندى ءسىز مىنا قىزىققا قاراڭىز. 1960 جىلداردىڭ اياعى، 70-جىلداردىڭ باسىندا ادەبيەتكە «جىل قۇسىنداي جىلىلىق اكەلگەن» بۋىننىڭ ءبارى - قاسىم مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى. مۇقاعالي، جۇمەكەن، مۇحتار، قادىر، تۇمانباي، ساعي تاعى دا باسقا قاپتاعان كىل تالانتتار - قاسىمنىڭ جىرىمەن سۋسىنداعان، سونىڭ مەكتەبىن كورگەن اقىندار. ولار قاسىمنىڭ جىرىمەن شابىتتاندى. سونداي-اق وزدەرىمەن بىرگە قاسىمدى دا ءوز تۇعىرىنا كوتەردى. ءبىر انىق نارسە، بۇل - قاسىم مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى قازاق پوەزياسىن بيىككە كوتەردى. شوقجۇلدىز بولىپ جاندى.
- ساليقالى سۇحباتىڭىزعا راقمەت.
الاشقا ايتار داتىم...
قادىر اقىننىڭ «تالانتتى تىرىسىندە باعالاڭدار» دەگەن ءبىر ءسوزى بار. كەرەمەت ايتىلعان. ارينە، باسقالارعا ءتان قازاقتىڭ دا جاقسىلىعى مەن جاماندىعى بار. الايدا ءبىزدى ءبىر تىلەك، ءبىر جۇرەك قىلاتىن بىرلىگىمىز جەتىسپەي جاتادى. ۇلتتىق تۇرعىدا ويلايتىن سانامىز جەتىلمەي جاتىر. ءبىز كوزى تىرىسىندە تالانتتارىمىزدى تۇسىنە المايمىز. تۇسىنەمىز-اۋ، بىراق تۇسىنگىمىز كەلمەيدى. اباي 44 جاسىندا نەگە جىلادى؟ «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» دەپ. بار-جوعى 44-تەگى ابايدىڭ جۇرەگى نەگە قاريانىڭ جۇرەگىندەي قان جىلاپ تۇر؟ ماعجان مەن قاسىمدى دا ءوز كەزىندە تۇسىنبەي قور قىلىپ الدىق قوي. سۇلتانماحمۇتتى دا، تىرىسىندە مۇقاعاليدى دا ۇشپاققا شىعارمادىق. سوندىقتان دا ەندى بىزگە اسىلدارىمىزدى دەر كەزىندە ارداقتاپ، تالانتتارىمىزدى ۋاقىتىندا تۇسىنەتىندەي تاۋەلسىز سانا كەرەك.
اۆتور: دارحان بەيسەنبەكۇلى
