بالالىق شاعىم اقتوعاي توپىراعىندا ءوتتى. ارقانىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى اقسوراڭنىڭ باۋرايىندا، تىلسىم وزەن توقىراۋىننىڭ جاعاسىندا ويناپ ءوستىم. ەس بىلگەن ساتتەن بەرى اۋىل اقساقالدارىنىڭ اڭگىمەلەرىنەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ، جاقىپ اقباەۆتىڭ ەسىمدەرىن ەستىپ جۇردىك. بىراق، ول كەزدەردە كوپ نارسەنىڭ پارقىنا بارا بەرمەيتىن بالامىز عوي. سول ءبىر ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان بەرەكەلى اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ايتىپ جۇرەتىن ادامدار ءتاڭىردىڭ كوزى تۇسكەن الاش ەلىنىڭ ۇلى قايراتكەرلەرى، تاۋ تۇلعالارى ەكەنىن ەسەيگەن شاقتا بىراق تۇسىندىك. كۇنى كەشە ەل پرەزيدەنتى ۇلىقتاعان ۇلى اباي مۇرالارىن العاش زەرتتەگەن الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان ەكەنى دە بەلگىلى. ەندى وسى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ تاعدىرى تولىق زەرتتەلىپ، ەسىمدەرى قاجەتتى دەڭگەيدە دارىپتەلۋى ءۇشىن شاما-شارقىمىز كەلگەنشە ەڭبەكتەنىپ كەلەمىز. بىزدىكى بالكىم مۇحيتقا تامعان تامشىداي عانا بولار. قانداي مولشەردە بولسا دا، بۇل – پەرزەنتتىك بورىشىم.

سامارا كەزەڭى

ءاليحان بوكەيحان ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، مامان اتانعان سوڭ رەسەي جەرىندە قىزمەت ەتىپ قالعانى جونىندە بۇعان دەيىن دە ءباسپاسوز بەتتەرىندە جازىلعان بولاتىن. ءبىز سول ماقالالارىمىزدا سانكتپەتەربۋرگتەگى جاڭادان سالىنعان ارحيۆتەن العان ماتەريالدارىمىزدى، ناقتى ايتقاندا سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان شارۋاشىلىعىندا وقىعان ديپلومىنىڭ تۇپنۇسقاسىن دا بىرگە بەرىپ، الاشتانۋشى عالىمدارعا جانە وسى تاقىرىپتى زەردەلەپ جۇرگەن عالىمدارعا ۇسىنعانبىز. سول قۇجاتتاردا الەكەڭنىڭ رەسەيدىڭ سامارا وڭىرىندەگى دون جەر بانكىنە جىبەرىلگەنى تۋرالى قۇجاتتاردى دا تەرەڭىرەك كورسەتىپ بەرگەن ەدىك. ەندى وعان قايىرا سوعىپ، توقتالىپ جاتپاي، سامارا وڭىرىندەگى ارحيۆتەردەن تابىلعان دەرەكتەردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

الەكەڭ ءۇشىن ۇلكەن ومىرلىك مەكتەپ بولعان ءوڭىر – سامارا جەرى. ول دون جەر بانكىندە قىزمەت جاساپ، 1917 جىلعى وكتيابر كوتەرىلىسىنە دەيىن وسى جەردە ەڭبەك ەتكەن. سوندىقتان دا كوكتەمگى دەمالىسىمدى پايدالانا وتىرىپ، سامارا قالاسىنا بارىپ، سول جاقتاعى ارحيۆ قۇجاتتارىنان ءاليحان بوكەيحان ىزدەرىن ىزدەدىم. ونىڭ الدىندا سامارا وبلىستىق ولكەتانۋ ارحيۆىنە، وبلىستىق امبەباپ كىتاپحاناسىنىڭ ولكەتانۋ بولىمىنە جانە الابين اتىنداعى وبلىستىق مۋزەي قىزمەتكەرلەرىمەن كەلىسىپ، ماتەريال جيناۋعا كومەك كورسەتۋدى وتىنگەن بولاتىنمىن. ول جەردە تىڭ دەرەكتەردىڭ كوپ ەكەنىنە سەنىمدى ەدىم. ويتكەنى، ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارماشىلىق تۇرعىدا ءوسۋى، ساياسي قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسۋ كەزەڭى وسى جەردە ءوتتى. سامارا توپىراعىندا شىڭدالىپ، كۇللى قازاقتىڭ الاش ورداسىن باسقارىپ، ۇلت-ازاتتىق جولىنداعى كورنەكتى قايراتكەرگە اينالدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، بۇل ءوڭىر الەكەڭ ءۇشىن كوسمودروم بولدى…

ءا.بوكەيحانوۆ دون جەر بانكى سامارالىق بولىمشەسى قىزمەتكەرلەرىمەن

1908 جىلى سامارا قالاسىنداعى دون جەر بانكىندە قىزمەت جاساپ جۇرگەندە الەكەڭنىڭ ومىرىندە اسا ماڭىزدى وقيعالار بولدى. ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ءاليحان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كۇرەسكەر رەتىندە تانىلىپ، ايماقتاعى بەدەلدى تۇلعاعا اينالدى. 1908 جىلى «سيبيرسكيە ۆوپروسى»، «رەچ»، «سلوۆو» باسىلىمدارىمەن بايلانىس ورناتقان. سول جىلداردا ءاليحاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەر ساياساتىن سىناپ جازعان ماتەريالدارى ءباسپاسوز بەتىندە جارىق كوردى.

1912 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا سامارانىڭ بارلىق رەۆوليۋتسيالىق كۇشتەرى توعىسقان جينالىسقا قاتىستى. بۇل جيىندا وكتيابريستەردەن باستاپ سولشىلارعا دەيىنگى بارلىق ساياسي ۇيىمدار باس قوسقان ەدى. بۇدان بولەك، 1908-1917 جىلداردا ف.ا.بروكگاۋز، ي.ا.ەفروننىڭ «جاڭا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىنىڭ» رەداكتسيالىق القاسى قۇرامىنا ەنىپ، VIII – XXII تومدارىن شىعارۋعا اتسالىستى.

1914 جىلى سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ سەزىنە قاتىسىپ، «رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ جاعدايى» اتتى بايانداما جاسادى. سونىمەن قاتار، سامارا گۋبەرنياسىنىڭ اتىنان مەملەكەتتىك دۋماعا مۇشە بولعان «ەسەر» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ا.ف.كەرەنسكيمەن كەزدەستى.

1915 جىلى كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانىپ، قازان ايىندا سامارادا وتكەن پارتيا ماجىلىسىنە قاتىستى. وندا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن كۇش سالۋ، مەنشەۆيكتەرمەن وداقتاسۋ، كادەتتەردىڭ IV بۇكىلرەسەيلىك سەزىنە دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، ت.ب ماسەلەلەر قاراستىرىلدى. ءاليحان سامارا گۋبەرنياسىنىڭ كورنەكتى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە كادەتتەردىڭ ورتالىق ورگانى قۇرامىنا ەندى. سونىمەن قاتار، سەمەي قازاقتارى اتىنان پەتەربۋرگتە وتكەن رەسەي مۇسىلماندار سەزىنە (1914ج. 15-25 ماۋسىم) دەلەگات بولدى.

الەكەڭ تۋرالى

سامارادا جارىق كورگەن ەنتسيكلوپەديادا ونىڭ ورىس قوعامىنداعى لاقاپ اتىنىڭ الەكساندر نيكولاەۆيچ بۋكەيحانوۆ بولعانى تۋرالى ايتىلعان. سونداي-اق، ونىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى كەزەڭدەر قامتىلعان.

ەنتسيكلوپەديا جازباسىنان

بۋكەيحانوۆ، الەكساندر نيكولاەۆيچ (شىن ەسىمى – سۇلتان ءاليحان نۇر-ماگومەدوۆيچ. 1870-1937ج.ا ءومىر سۇرگەن) ساياسي قايراتكەر، 1905 جىلدان باستاپ كادەتتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى، 1-ءشى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ اتىنان سايلانعان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى، «الاش» قىرعىز ۇلتتىق پارتياسىن قۇرۋشى، اگرونوم-عالىم، شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى (بوكەي ورداسىنان تارايدى). 1912 جىلدان باستاپ 1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا «الاش-وردا» پارتياسىنىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالعانعا دەيىن سامارا قالاسىندا تۇردى. ورىس حالىقتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ قاۋىمداستىعى سامارا بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى، سامارا كادەت ۇيىمىنىڭ كوشباسشىسى بولدى. سامارا گۋبەرنياسىندا الاش كوسەمىنىڭ تۋىسقاندارى تۇردى. ولار – سامارا مەن نوۆوۋزەنكو ۋەزدەرىنىڭ جەر يەلەنۋشىلەرى كنياز يزمايل-بەك احمەتۇلى شىڭعىسبوكەيحانوۆ پەن سۇلتان شالكەرەي سەيىتگيرەەۆيچ بوكەيحانوۆ ەدى. تاريحتان بەلگىلى 1934-1936 جىلدارى بولعان جاپپاي رەپرەسسياعا ىلىگىپ، 1937 جىلى الماتىدا (ول كەزدەردە الما-اتا) قارۋلى كوتەرىلىس جاساماق بولدى دەگەن كىنا تاعىلىپ اتۋ جازاسىنا كەسىلدى (ۇكىم ورىندالدى).

قولدانىلعان ادەبيەتتەر: «گراجدانسكايا ۆوينا ي ينتەرۆەنتسيا». م.، 1987. س. 80- 81; سامارسكايا گازەتا. 1912 №4; ۆولجسكي دەن. 1917. 27 ءساۋىر; 21 قىركۇيەك. ك.س

 قولدانىلعان ادەبيەت: يستوريكو-كۋلتۋرنايا ەنتسيكلوپەديا سامارسكوگو كرايا. سامارا 1993. 170-ءشى بەت.

ن.دۋلاتبەكوۆ. سامارا وبلىستىق ارحيۆىندەگى جۇمىس ءساتى

ەلشين جانە بوكەيحان

ءاليحان بوكەيحان ومىرىندەگى سامارا كەزەڭى تۋرالى ايتقاندا الەكساندر ەلشين ەسىمىن تاسادا قالدىرۋعا بولمايدى. ەكەۋى ساياسي وقيعالار بارىسىندا تابىسىپ، كەيبىر ماسەلەلەرگە قاتىستى ورتاق كوزقاراستا بولعان. ءتىپتى، الەكساندر ەلشيننىڭ ماسوندىق لوجاعا قابىلدانۋىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ىقپالى بولعان ەكەن. ول تۋرالى تارقاتا جازامىز، ازىرگە الەكساندر ەلشين كىم؟ ونىڭ الەكەڭمەن قانداي بايلانىسى بار؟ وسىعان توقتالىپ وتسەك.

الەكساندر ەلشين – سامارا ارحەولوگيا قوعامىنىڭ توراعاسى، ولكەتانۋشى، ساماراداعى كادەتتەر پارتياسىنىڭ ءبولىمىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ءارى حاتشىسى، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. سامارا وكرۋگتىك سوتىندا ادۆوكات رەتىندە قىزمەت اتقارعان. ول بولشەۆيكتەردىڭ قىرىپ-جويۋ ارقىلى الەمدى وزگەرتۋ تاسىلىنە قارسى كوزقاراستا بولعان. حح عاسىردىڭ باس كەزىندە سامارانىڭ قوعامدىق ومىرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تۇلعا. ماسەلەن، 1905 جىلى قوعامدىق-قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن ۇيىمداستىرۋعا اتسالىستى. ال، 1904-1906 جىلدار ارالىعىندا «سامارا اتشابارى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولدى. اق پاتشانى تاعىنان تايدىرعان اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى ارالىقتا حالىق بيلىگى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان.

الەكساندر ەلشين وتە ۇلكەن كىتاپ قورىن جيناقتاعان. بۇگىندە ونىڭ كىتاپتارى سامارا وبلىستىق كىتاپحاناسىنداعى ا.ەلشيننىڭ جەكە قورىندا ساقتاۋلى.

1918 جىلى سامارا ولكەسىنىڭ تاريحى جونىندەگى حرونولوگيالىق انىقتامالىق – «سامارا شەجىرەسىن» قۇراستىرىپ، جارىققا شىعارعان. ونىڭ جەكە قورىندا كاسىبي قىزمەتى تۋرالى قۇجاتتار، سامارا تاريحى جونىندە جيناقتاعان ماتەريالدار، سامارا كادەتتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندەگى ساياسي قىزمەتىن كورسەتەتىن قۇجاتتار، سونىمەن قاتار جازبا كۇندەلىكتەرى مەن ەستەلىكتەرى بار. «سامارا ۆ 1914-1915گگ.» اتتى ەڭبەگىندە ءاليحان بوكەيحانمەن كەزدەسۋى جايلى جازعان. سونداي-اق، ونىڭ ەستەلىكتەرىندە ءاليحاننىڭ ماسوندىق لوجانىڭ مۇشەسى بولعانى تۋرالى دا ايتىلادى.

ماسوندىق لوجا

وتكەن عاسىردىڭ وقىمىستىلارىنىڭ كوبى ءومىرىنىڭ ماڭىزدى ساتتەرىن كۇندەلىككە جازىپ وتىرعان. بۇل ادەت ا. ەلشيندە دە بولدى. ونىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان كۇندەلىكتەرى مەن ولكەتانۋعا ارنالعان قۇندى قولجازبالارى سامارا وبلىستىق ارحيۆىندە ساقتالعان.

ول ءوز ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە 1914 جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا ساماراعا ا.ف.كەرەنسكي مەن ن.ۆ.نەكراسوۆ كەلگەنىن جازادى. جاي كەلمەگەن. ولار الەكساندر ەلشيندى ماسوندىق ۇيىمعا وتۋگە ۇگىتتەيدى.

«بۇل مەنى ەرەكشە تاڭقالدىردى. بۇل ۇيىم مەن ونىڭ راسىمدەرى ەرتە زامانداردا ۇمىت قالعان شىعار دەپ ويلايتىن ەدىم. اڭگىمەمىزدىڭ سوڭىندا مەن ولاردىڭ ۇسىنىسىنا كەلىسىم بەردىم. ۇيىمعا قابىلداۋ كازانسكايا كوشەسى №30 سۋببوتينا ۇيىندەگى ۆ.ا.كۋگۋشەۆتىڭ پاتەرىندە وتەتىن بولدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل باۋىرلاستىققا بۇرىننان مۇشە بولعانىنا جانە ا.كەرەنسكي، ن.نەكراسوۆ جانە مەنىڭ ارامدا دانەكەر ەسەبىندە جۇرگەنىنە كۇدىگىم قالمادى. كەلەسى كۇنى مەن ۆ.كۋگۋشەۆتىڭ پاتەرىنە كەلدىم. ءاليحان مەنى تورگى بولمەگە الىپ بارىپ، «ۋستاۆ ەرەجەسى» بويىنشا مەن ازىرگە «باۋىرلاردىڭ» ەشقايسىسىن كورە المايتىنىمدى جەتكىزدى. ارتىنشا ماعان جەكە باسىما، وتباسىما، قوعامعا، مەملەكەتكە جانە ادامزاتقا قاتىستى كوزقاراستارىم تۋرالى سۇراقتار جازىلعان پاراق ۇسىنىپ جازباشا جاۋاپ بەرۋىمدى ءوتىندى. ءوزى شىعىپ كەتتى.

ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ول قايتىپ كەلگەن كەزدە مەن جاۋاپ جازىلعان پاراقتى قايتارىپ بەردىم. ول «باۋىرلار» مەنىڭ كوزقاراستارىمدى قاراستىرىپ، سوعان ساي شەشىم شىعاراتىنىن ايتتى.

ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ ول قايتىپ كەلىپ، مەنىڭ كوزىمدى بايلادى جانە شەشپەۋىمدى سۇرادى. شامالىدان سوڭ كەرەنسكي مەنىڭ باۋىرلاستىقتىڭ جوعارعى كەڭەسى الدىندا تۇرعانىمدى جەتكىزدى. بىرقاتار سۇراقتار قويىلدى. وسىدان سوڭ مەن باۋىرلاستىقتىڭ انتىن قابىلداپ، قۇرامىنا قابىلداندىم»، – دەلىنگەن الەكساندر ەلشين ەستەلىگىندە.

ءتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا، رەسەيدە ماسوندىق لوجالار 1730 جىلدان باستاپ قۇرىلعان. ونىڭ قۇرامىنا ءتۇرلى كوزقاراستاعى جانە قوعامدىق توپتارداعى تۇلعالار ەندى. بۇل باۋىرلاستىقتار XVIII – XIX عاسىرلارداعى قوعامدىق قوزعالىستاردا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. كەيىن حح عاسىردا ماسوندىق لوجالاردى قايتا جاڭعىرتۋ ارەكەتتەرى تىركەلدى. ولاردىڭ قۇرامىنا ساياسي پارتيالاردىڭ مۇشەلەرى، مەملەكەتتىك دۋما وكىلدەرى كىرگەن. ا.ەلشين ەستەلىكتەرىندە 1914 جىلى اتالمىش ۇيىمعا سامارا قالاسىنان 5 ادامنىڭ قابىلدانعانى ايتىلادى.

وسى ورايدا، ءبىر ەسكەرە كەتەتىن جايت، بۇگىندە جۇرتتىڭ كوبى ماسون سوزىنەن ۇركىپ، اتالمىش ۇيىمدى قۇبىجىققا تەلىپ ءجۇر. ايتسە دە، ءاليحان بوكەيحان ۇلت مۇددەسى جولىندا كىممەن بولسا دا دوس بولىپ، وداقتاس بولۋعا دايىن بولعان. بۇل ونىڭ قايراتكەرلىك قىرىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەمەس پە؟!

ءاليحان جانە تاتار ەليتاسى

ءسوز باسىندا الەكەڭنىڭ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ساماراداعى بەدەلدى تۇلعالاردىڭ بىرىنە اينالعانىن ايتىپ وتتىك قوي. بۇل تۇستا قالادا تاتار ۇلتىنىڭ وكىلدەرى كوپ ەدى. ماسەلەن، 1897 جىلعى بۇكىلرەسەيلىك حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسىندە سامارادا 2803 تاتار ءومىر سۇرەتىنى انىقتالعان. بۇل قالا حالقىنىڭ 3,2%-ى. ايتسە دە، بۇل ناقتى كورسەتكىش ەمەس. ويتكەنى ساناق بارىسىندا نان بازارىنداعى ماۋسىمدىق جۇمىسكەرلەر، شارۋالار، جارمەڭكە ساۋداگەرلەرى مەن ۋاقىتشا تىركەۋدەگىلەر ەسەپكە الىنباعان. سول كەزدەگى سامارا قالاسىنىڭ بيلىگى بولسا تاتارلاردىڭ سانى 3 000 ادام دەگەن ۇستانىمدا بولعان. ال، باسقا دەرەكتەردە حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قالاداعى تاتار قاۋىمىنىڭ جالپى سانى 6000 ادام بولعانى ايتىلادى.

حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ساماراداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى

قوش، اۋەلگى اڭگىمەگە ورالايىق. تاتار ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى ءاليحان بوكەيحاندى قارا تۇتىپ، ۇنەمى العا سالىپ جۇرەتىن بولعان. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ اقىلپاراساتىمەن، بىلىمىمەن جانە كوشباسشىلىق قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەدى. الەكەڭ جەرگىلىكتى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ مۇددەسىن نازاردان تىس قالدىرماعان.

قالاداعى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ ساناسى ويانىپ، ۇلت-ازاتتىق، تەڭدىك ماسەلەلەرى دە ءجيى كوتەرىلىپ تۇردى. بۇل رەتتە حالىقتى اعارتۋشىلىق جولعا باستاۋعا 1908 جىلى كازانسكايا كوشەسىنىڭ بويىنداعى مەشىت جانىنان اشىلعان «يكتيساد» العاشقى تاتار ەكونوميكالىق جۋرنالى دا زور ءرول اتقاردى. ول جۋرنال 1913 جىلعا دەيىن جارىق كورگەن. اۋديتورياسى دا اۋقىمدى بولىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنا تارالدى. كەيىن 1914 جىلى تارالىمى توقتاپ، ونىڭ ءىزىن قازان قالاسىنداعى «رەسەي ساۋداسى» جۋرنالى جالعاستىرعان.

گۋبەرنيا ورتالىعىنداعى مۇسىلماندار قاۋىمداستىعى وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋستارىن جانە قارجىلاي-ەكونوميكالىق جاعدايىن جوعارلاتۋمەن قاتار، قوعامدىق پوزيتسياسىن دا كۇشەيتتى. كازانسكي كوشەسىندەگى مەشىتتىڭ يمامى مۋحاممەت-فاتىح مۋرتازين ساماراداعى نەسيەلىك قوعام مەن سامارالىق اعارتۋ كووپەراتيۆىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداندى. ال، مەشىتتىڭ اقىلداستار القاسىنىڭ حاتشىسى حانكەرەي اپتەكوۆ ۆولگا وزەنىندەگى پاروحود زاۆودىندا ينجەنەر قىزمەتىن اتقاردى. مەشىت قۇرىلىسىنىڭ باستاماشىلارىنىڭ ءبىرى، قامقورشىلىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ماحمۇت بايشەۆ سامارا قالالىق دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. ءدال وسى كەڭەستىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى، بوكەي ورداسى حاندارىنىڭ ۇرپاعى، سەميپالاتينسك وبلىسىنىڭ اتىنان I مەملەكەتتىك دۋماعا مۇشە بولىپ سايلانعان ءاليحان بوكەيحانوۆ «دون جەر» بانكىنىڭ سامارا قالالىق بولىمشەسىندە جاۋاپتى لاۋازىمدا قىزمەت ەتكەن. بۇل ازاماتتاردىڭ ەسىمىن قالا تۇرعىندارى جاقسى ءبىلدى.

كەيىن مۇرتازين مەن بوكەيحانوۆ «بۇكىلرەسەيلىك حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ كوميتەتىنىڭ» سامارا قالالىق بولىمشەسىنە مۇشەلىككە كىردى. ولار 1911 جىلعى اشتىقتان زارداپ شەككەن وڭتۇستىكتەگى ۋەزدەردىڭ تۇرعىندارىنا كومەك كورسەتۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاستى.

جاندارمەريا جازبالارى…

الەكەڭنىڭ قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەرگە بەلسەندى ارالاسۋى جانە ونىڭ مۇسىلمان قاۋىمداستىعىنىڭ الدىندا جوعارى بەدەلگە يە بولۋىنان پاتشا جاندارمەرياسى قاۋىپتەندى. ولار بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قارامادى. سوندىقتان دا ءاليحان بوكەيحان تۋرالى دەرەكتەردى جيناستىرىپ، ونىڭ ءىس ارەكەتىن باقىلاۋدا ۇستاۋعا تىرىستى. ءارى ءدال وسى كەزدە ورال وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورىنان ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا تەلەگرامما جىبەرىلەدى. جەدەلحاتتا 7 شىلدەدە №7 قىزىلجار ستانتسياسىندا قىرعىز (قازاق – رەد.) بولىستارىنىڭ جينالىسى وتكەنى جانە وندا اسكەرگە بارۋدان باس تارتۋ، بيلىك وكىلدەرىنە ءتىزىم بەرمەۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى جازىلعان. بۇل جيىنعا مولدا قاجىعالي اۋليمبەرديەۆ باسشىلىق جاساپ، ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ حاتىن وقيدى. حاتتا ءاليحان قىرعىزدارعا (قازاقتار – رەد.) اسكەرگە بارماۋدى ۇسىنعان. سونداياق، اسكەرگە بارۋدان باس تارتقان جاعدايدا ەشقانداي جازا قولدانىلمايتىنى جانە اسكەرگە قابىلدانعانداردىڭ ءتىزىمى جويىلاتىنىن جازعان.

سامارا وبلىستىق ارحيۆ قۇجاتتارى

ورال وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى تەلەگراممانى ءاليحان بوكەيحانعا قارسى دايەكتەردى جيناقتاپ، وعان ۇكىم شىعارۋ ماقساتىندا جىبەردى. بۇل كەزدە ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنجايى سامارا قالاسىندا ەدى.

وسىدان سوڭ سامارا گۋبەرنيالىق جاندارم باسقارماسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ سوڭىنا ادام سالىپ، ونى 24 ساعات بويى باقىلاۋعا العان. الەكەڭنىڭ قايدا بارعانى، كىممەن كەزدەسكەنى تاپتىشتەلىپ، جازىلىپ وتىرعان ەكەن. جاندارمدار اليحانعا «اسمان» دەگەن لاقاپ ات قويادى. ارنايى جۋرنالدا ونىڭ 46 جاستا ەكەندىگى، دون كوشەسىندەگى №30 ۇيدە تۇراتىنى جازىلعان. سونداي-اق، سىرتقى بەينەسى دە سيپاتتالىپتى.

پريمەتى «اسمانا»: لەت 45, سرەدنەگو روستا، بريۋنەت، تەلو سلوجەنيا پلوتنوگو، ليتسو پولنو كرۋگلوە، بورودۋ برەەت، نە بولشيە ۋسيكي، ودەۆاەتسيا: نا گولوۆۋ پوپوۆسكايا بوبروۆايا شاپكا، زيمنەە كوريچنەۆوە پالتو س نوركوۆىم ۆوروتنيكوم ي چەرنىي بريۋكي نا ۆىپۋسك، فيلەرى: كۋرىنتسەۆ، ۆينوكۋروۆ، ي دۋبروۆين

جاندارمدار الەكەڭە نەگە «اسمان» دەگەن ات قويدى؟ مۇنىڭ دا وزىندىك استارى بار ەكەن. ياعني ولار وسماندىقتارعا، تۇرىكتەرگە «ەرەكشە كوزقاراستا» بولىپ، اتا جاۋلارى سانادى. سوندىقتان دا تەگى تۇرىك، ۇلتى قازاق الەكەڭدى ءوزارا «وسمان» دەپ اتايدى. ال، دون حالقىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىگى بويىنشا ولار «و» دىبىسىن «ا» دەپ اتايدى. وسىلايشا ءاۋ باستاعان «وسمان» دەگەن ءسوز «اسمانعا» اينالعان.

سامارا وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندەگى قۇجاتتاردا تىڭشىلار جازعان قانشاما قۇجاتتار بار. ولاردىڭ بارلىعىن ءبىر ماقالا اياسىندا تالداپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس، ارينە. سوندىقتان دا، تەك، ا.كەرەنسكيمەن بايلانىسىنا قاتىستى كەيبىر جازبالاردىڭ ءۇزىندىسىن بەرۋدى ءجون كوردىك.

***

«ناتسيونال» قوناق ءۇيى، سامارا ق. پيانسكايا كوشەسى.

ساعات 11:45-تە «ناتسيونال» قوناق ۇيىنە «اسمان» ء(اليحان بوكەيحانوۆ) كەلدى. ول قوناق ۇيدەن ساعات 01:45-تە الەكساندر كەرەنسكي فەدوروۆيچپەن بىرگە شىقتى. پانسكوي مەن دۆوريانسكي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنا جەتكەندە ەكى جاققا كەتتى. «اسمان» (بوكەيحانوۆ) باقىلاۋسىز كەتتى. ال، «دۋمسكي» (كەرەنسكي) دۆوريانسكي كوشەسىندەگى «ۆولجسكي دەن» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا كەتتى. ول وندا 1 ساعات 20 مينۋت بولدى. رەداكتسيادان شىققان سوڭ دۆوريانسكايا كوشەسىندەگى № 71 ۇيگە «ۆەچەرنىي» (يۆانا ماركوۆانىڭ) پاتەرىنە باردى. ول پاتەردە 1 ساعات 10 مينۋت بولدى. شىققاننان سوڭ ءوز ۇيىنە كەتتى. قايتا شىققانىن كورمەدىك.

باقىلاۋشىلار: كۋرىنتسەۆ، ۆينوكۋروۆ، وۆچيننيكوۆ ي چەچەتكين.

. ***

ساراتوۆسكي مەن پانسي كوشەلەرىنىڭ بۇرىشىنداعى «ناتسيونال» قوناق ءۇيى.

كۇندىزگى 12:35-تە «دۋمسكيعا» (الەكساندر كەرەنسكي) «اسمان» ء(اليحان بوكەيحانوۆ) كەلدى. ول وندا 1 ساعات 10 مينۋت بولدى. «دۋمسكيمەن» بىرگە شىعىپ، وليمپ تەاترىنا باردى. ول جەردە «دۋمسكي» ءدارىس وقىدى. كۇندىزگى 15: 15-تە «دۋمسكي» وليمپ تەاترىنان شىعىپ «اسمان» (بوكەيحانوۆ) جانە ەلشينمەن بىرگە پرەدچەنسكي كوشەسىنە جەتىپ، سول جەردە قوشتاستى. ەلشين باقىلاۋسىز كەتتى. «دۋمسكي» مەن «اسمان» ناتسيونال قوناق ۇيىنە باردى. ول جەردە ۇزاق كىدىرمەي سوبورنوي كوشەسى №102 ۇيدە تۇراتىن ەلشينگە باردى. ولار ەلشيننىڭ پاتەرىندە 2 ساعات 30 مينۋت كىدىردى. ولار ول پاتەردەن بەلگىسىز بارىنكامەن بىرگە شىقتى. پرەدتەچەنسۋي مەن سوبورنوي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا قوشتاستى. «اسمان» بەلگىسىز بارىنكامەن بىرگە باقىلاۋسىز كەتتى. ال، «دۋمسكي» تاسىمالداۋشى قۇرالعا وتىردى دا تورگوۆوي كوشەسىندە №20 ۇيگە باردى. ول جەردە 1 ساعات كىدىردى. شىققان سوڭ ترامۆايعا وتىرىپ، ترويتسكو بازارىنا دەيىن باردى دا، ۇيىنە قاراي بەت الدى.

كەشكى ساعات 21:25-تە «دۋمسكي» كەرەنسكي ءوز پاتەرىنەن شىعىپ دۆوريانسكي كوشەسىندەگى №71 «ۆەچەرنىيدىڭ» (ماركوۆا) ۇيىنە باردى. ول جەردە ول 3 ساعات كىدىردى. سودان سوڭ ءوز پاتەرىنە كىردى. شىققانىن كورگەن جوقپىز.

باقىلاۋشىلار: كۋرىنتسەۆ، دۋبروۆين، چەچەتكين مەن سۆيازنوۆ.

***

«ناتسيونال» قوناق ءۇيى، ساراتوۆسك پەن مانسكوي كوشەلەرىنىڭ بۇرىشى.

تاڭعى 08:25-تە «دۋمسكيگە» (كەرەنسكي) «اسمان» (بوكەيحانوۆ) كەلدى. ول «دۋمسكيدىڭ» پاتەرىندە ۇزاق كىدىرمەي شىقتى دا باقىلاۋسىز كەتتى. تاڭعى 10:30-دا «دۋمسكي» (كەرەنسكي) قوناق ۇيدەن جۇكپەن شىقتى. سودان سوڭ تاسىمالداۋ قۇرالىنا وتىرىپ، ۆوكزالعا باردى. ۆوكزالدان پەتروگرادقا دەيىن وياتۋ ۋاقىتىن تاڭعى 11:25-كە بەلگىلەپ بيلەت الدى. «دۋمسكيدىڭ» سوڭىنان باقىلاۋشىلار دا اتتاندى. ونى شىعارىپ سالۋعا «اسمان» (بوكەيحانوۆ) كەلدى.

باقىلاۋشىلار: مامۋتكين مەن شەحۆاتوۆ.

ءتۇيىن

ءبىز بۇل شاعىن ماقالانىڭ اياسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساماراداعى ىزدەرىن تولىق كورسەتىپ كەتە المادىق. ارحيۆتە ساقتاۋلى تۇرعان جاندارمەريانىڭ قانشاما پاپكالارى، الابين مۋزەيىنەن تابىلعان الەكەڭنىڭ بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان سۋرەتتەرى، ونىڭ كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياداعى جۇمىسى، قالاداعى ينتەلليگەنتسيامەن بايلانىسى، گازەتتەرگە جازعان ماقالالارى جانە تاعى دا باسقا تىڭ دەرەكتەرى بۇل ماقالاعا ەنبەدى. ولاردىڭ ءبارىن ءبىر ماقالانىڭ اياسىندا قامتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. نەگىزىندە مۇنىمەن كاسىبي تاريحشىلار شۇعىلدانعانى ءجون. اسىرەسە، ءاليحاننىڭ سامارادا تۇرعان جىلدارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. ويتكەنى، الاش پارتياسىنىڭ، الاش اۆتونومياسىنىڭ جەتەكشىلىگىنە اپارعان جولى وسى جەردەن باستالدى. مۇنىڭ ءبارىن تاريحشىلار تەرەڭ زەردەلەۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ارحيۆتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بىرلەسە جۇمىس ىستەۋى كەرەك.

ءبىز بۇل ماقالادا ءاليحان مەن الەكساندر ەلشيننىڭ اراسىنداعى بايلانىستى عانا ايتىپ وتتىك. ال، ونىڭ سول تۇستاعى وزگە دە بەلسەندى ازاماتتارمەن قارىم-قاتىناسى ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. ماسەلەن، رەسەيدىڭ كورنەكتى مەملەكەتتىك قايراتكەرى، ۋاقىتشا ۇكىمەت توراعاسى ا.كەرەنسكي ساماراعا كەلگەن ساپارىنىڭ كوپ بولىگىن ءاليحان بوكەيحانمەن كەزدەسىپ، پىكىر الماسۋعا ارناعان ەكەن. ولاردىڭ مەملەكەتتىڭ الدا قانداي باعىتتا داميتىنى، قانداي قۇرىلىمدى تاڭدايتىنى جونىندەگى ەكەۋارا اڭگىمەلەرى مەن وي-پىكىرلەرى جان-جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، شىڭعىس ۇرپاقتارى اق پاتشادان جەر الىپ، سامارا جەرىن ەن جايلاعان. ولار اليحانعا قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، بارىنشا قولداۋ بىلدىرگەن. بۇلاردىڭ ءوزى ۇلكەن ءبىر تاقىرىپقا جۇك بولارلىق دۇنيەلەر ەمەس پە؟!

ءبىز تۇلعالاردىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ بارىسىندا ولاردىڭ ساياسي ءومىرىن، قوعامداعى ءىس ارەكەتتەرىن كورسەتۋمەن عانا شەكتەلىپ قالامىز. ال، ولاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسى، اينالاسىنداعى ادامدارمەن قارىمقاتىناسى تاسادا قالىپ قويادى. سوندىقتان دا، تاۋ تۇلعالارىمىزدىڭ ءومىر جولىن زەرتتەگەندە ولاردىڭ وبرازىن اشاتىن دەرەكدايەكتەمەلەردى ىزدەپ، قاراپايىم ادامي قاسيەتتەرى ارقىلى جاعىمدى كوزقاراس قالىپتاستىرعان دۇرىس بولار ەدى.

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

تۇپنۇسقا: ortalyq.kz

Abai.kz