جاڭا باستالعان 2020 جىل ۇلى ويشىل-اقىن ابايدىڭ 175-جىلدىعى، التىن وردانىڭ 750-جىلدىعى، اتا زاڭىمىزدىڭ 25-جىلدىعىنا قوسا باسقا دا ماڭىزدى وقيعاعا تولى بولماق. بۇل ورايدا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا 100 جىل تولۋى - العاش اۆتونوميا تۇرىندە دۇنيەگە كەلىپ، اقىر اياعىندا بۇگىن الەمگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋمەن تانىلعان تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالعان ورنى بولەك مەرەيتوي. 

بۇل وقيعانىڭ الدىندا الاش ۇلتتىق جەرلى اۆتونومياسىنىڭ قىسقا دا بولسا، جارقىن عۇمىر كەشكەنىن، سونداي-اق كەڭەس وكىمەتىن مويىنداعان الاش وردا باسشىلارىنىڭ قازاق اكسر-ىن قۇرىپ، ونىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مەن جەر اۋماعىن (تەرريتورياسىن) انىقتاۋعا قىزۋ دا تىكەلەي اتسالىسقان تاريحىن ەسكەرسەك، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ الاش اۆتونومياسىمەن ارادا ەۆوليۋتسيالىق بايلانىسى بولدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

بۇل تاڭعالارلىق جايت. ايتسە دە توتاليتارلىق يدەولوگيانىڭ كۇيرەۋىنەن 30-جىلداي وتۋىنە قاراماستان، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ رەسمي تاريحناماسىندا قازاق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋشى رەتىندە بىرىڭعاي ءا.جانگەلدين، س.سەيفۋللين، ت.رىسقۇلۇلى جانە ت.ب. قازاق بالشەبەكتەرى اتالادى.

دەگەنمەن كەڭەس وكىمەتىنە دەيىنگى تۇستا الاش اۆتونومياسىنان باسقا فينليانديا، ۋكراينا، گۇرجىستان، ءازىربايجان، باشقۇرتستان سىندى باسقا دا ۇلتتىق مەملەكەتتەر مەن اۆتونوميالار قۇرىلدى.بۇل - ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى قۇرۋدا توتاليتارلىق يدەولوگيا ەمەس، ءاربىر حالىقتىڭ ءوزىن ءوزى باسقارۋعا دەگەن ۇمتىلىسى شەشۋشى فاكتورى بولعانىن دالەلدەيدى.

سوندىقتان دا ۇلتتىق اۆتونوميالاردىڭ قۇرىلۋىن كەڭەس بيلىگىنىڭ ءوز باستاماسى ەمەس، رەسەيدەگى پاتشالىق بيلىك قۇلاعان ساتتە ونىڭ وتارى بولعان ءىرى-ءىرى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋى ناتيجەسى دەپ قاراستىرۋ كەرەك. ونىڭ ىشىندە الاشتىڭ قازاق كەڭەستىك اۆتونومياسى بولىپ قايتا قۇرىلۋىنا ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، ءا.ەرمەكۇلى، ن.تورەقۇلۇلى، س.قوجانۇلى، س.سادۋاقاسۇلى جانە ت.ب. «الاش» قايراتكەرلەرى قوماقتى ۇلەس قوستى.

تاريحىمىزدىڭ كەڭەستىك نۇسقاسىن قورعاۋشىلار: «الاش» جەتەكشىلەرى مەن وكىلدەرى تاۋەلسىزدىكتى اڭسايتىندارىن مالىمدەگەن جوق»، نەمەسە «ولار رەسەي قۇرامىندا اۆتونوميا بولۋمەن شەكتەلدى»، - دەپ، تاريحتىڭ وشپەس بەتىن جوققا شىعارعىسى كەلەدى [1]. وزگەلەرى الاشتى «جاريالانباعان اۆتونوميا» ەسەپتەپ، «اۆتونوميانى جاريالاۋ كەيىنگە قالدىرىلدى» دا، تەك «الاش وردا ۇكىمەتى بولدى» دەپ مالىمدەيدى. بۇل پىكىرگە سالساق، مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ تەتىگى بار (الاش وردا حالىق كەڭەسى), بىراق ونى جاساقتاعان مەملەكەتتىڭ ءوزى (الاش اۆتونومياسى) اتىمەن بولمادى-مىس (!) [2].

ال ءىى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ حاتتاماسى 1917 ج. 12 جەلتوقساندا، ءا.ەرمەكۇلىنىڭ «سارىارقا» گازەتىندە جازعانىنداي، الدىمەن ۇلتتىق جەرلى اۋتونومياسى قۇرىلىپ، ازان شاقىرىپ ونى «الاش» دەپ اتاعانىن بۇلتارتپاي راستايدى. سودان سوڭ عانا سەزد اۆتونوميانىڭ مەملەكەتتىك بيلىك تەتىگى – الاش وردا ۋاقىتشا حالىق كەڭەسىن (ۇكىمەتىن) جاساقتادى. سونىمەن قاتار سەزد الاش ورداعا تاياۋ ارادا ۇلتتىق قۇرىلتاي شاقىرىپ، ونىڭ بەكىتۋىنە الاش كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن ۇسىنۋدى تاپسىردى [3, ءحى ت.، 252 ب.]. قۇرىلتاي سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءۇش تەتىگى – زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىكتەرىن جاساقتاپ، جالپىۇلتتىق سايلاۋ ۋاقىتىن بەلگىلەۋگە ءتيىس ەدى. مىنە سول سەبەپتى الاش وردا «ۋاقىتشا (ۇلتتىق قۇرىلتاي شاقىرىلعانشا) بۇكىل قازاق-قىرعىز حالىق كەڭەسى» دەپ اتالدى. الاشتىڭ قۇرىلعانىن الاش وردان مۇشەسى (كوميسسارى) بولىپ سايلانعان ءا.ەرمەكۇلى ەڭ العاش «سارىارقا» گازەتىندە پاش ەتتى. اۆتونوميانىڭ قۇرىلعانى 1918 ج. ناۋرىز-ساۋىرىندە رەسمي تۇردە كەڭەس وكىمەتىنە دە حابارلاندى (كەڭىرەك تومەندە ايتىلادى).

ۇلتتىق اۆتونوميانى حالىقتىڭ وكىلەتتى وكىلدەرى، ونىڭ ىشىندە دەلەگاتتاردىڭ كوپشىلىگىن (81-ءدىڭ 43-ءى) قازاقتان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلانعان دەپۋتاتتار، قالعان 38-ءىن – قازاق باسىم تۇراتىن 10 وبلىس، 1 گۇبەرنە جانە 3 بولىس، اتاپ ايتقاندا - سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال، سىرداريا، فەرعانا، جەتىسۋ، بوكەي ورداسى، زاكاسپي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ويازى، سامارقانت وبلىسىنىڭ جيزاق ويازى، امۋداريا اتدەلى ء(بولىمى), التاي گۇبەرنەسىنە قاراعان بيسكى، بارناۋل، زمەينوگور ويازدارى قازاقتارىنىڭ اتقامىنەرلەرى قۇرادى [3, ح ت.، 438 ب.]. كەيىنىرەك «رەسەيدىڭ جوعارعى بيلەۋشىسى» ا.كولچاكتىڭ «الاش وردانى كىم سايلادى؟ رەسەيدىڭ قانداي مەملەكەتتىك بيلىگى قاشان ونى ءوز قۇزىرىندا بەكىتتى؟" دەگەن سۇراعىنا، الاش وردا توراعاسى ءا.بوكەيحان: «الاش وردانى وكىلەتتى جالپىقازاق سيەزى سايلادى، سول سەبەپتى ەشكىمنىڭ بەكىتۋىن قاجەت ەتپەيدى»، - دەپ كەسىپ ايتتى [5, ءىى ت.، 84 ب.].

ايتا كەتەتىن ماسەلە، الاش وردا توراعاسىنىڭ ءوزى شىنايى دەموكراتيالىق نەگىزدە ءۇش بالاما ۇمىتكەردىڭ ىشىنەن كوپشىلىك داۋىسپەن سايلاندى.

جالپى الاش وردانىڭ قازاقتان سايلانعان 15 مۇشەسىنىڭ ىشىنەن 8-ءى س.-پەتەربور، ماسكەۋ جانە قازاندا وقىپ زاڭگەر ديپلومىن العان، سۋديا، پروكۋرور، ادۆوكات قىزمەتىن اتقارعان ايتارلىقتاي تاجىريبەسى بولسا، تورتەۋى – 1906-1907 جج. شاقىرىلعان ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتتارى ەدى.

1918 ج. قىركۇيەگىندە ۋفادا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى (1917.25.10 ج. ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاپ، 1918.06.01 ج. قۇرىلتاي قۋىلعان سوڭ، ساماردا قۇرىلعان رەسەيدىڭ العاشقى زاڭدى ۇكىمەتى) الاشتى اۆتونوميا دەپ مويىندادى [3, ت. 11, 237]. ونىڭ ىزىنشە ۋفاداعى مەملەكەتتىك ءماجىلىس تە الاشتى اۆتونوميا، الاش وردانى – ونىڭ ۇكىمەتى دەپ مويىندادى [3, ءحى ت.، 239 ب.].

مىنە وسىنداي تاريحي دەرەك-ايعاقتار تۇرعاندا، الاشتى «جاريالانباعان اۆتونوميا» دەۋ – ۇلتتىق تاريحتى ورەسكەل بۇرمالاۋمەن پارا-پار.

راسىندا دا، تاجىريبەسى مول، پراگماتيك «الاش» جەتەكشىلەرى وزدەرىن «بۇكىلرەسەيلىك بيلىك» دەپ جاريالاعان ۇكىمەتتەردىڭ ءبارى دە رەسەيدىڭ «تۇتاستىعىن» ساقتاۋدى اڭسايتىنىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان جاڭا بيلىكپەن اراداعى قاراما-قايشىلىقتى ۋشىقتىرماي، «سامار ۇكىمەتىن» دە، ۋفا ديرەكتورياسىن دا، كولچاكتى دا «ويدا اۆتونوميادان باسقا ماقسات جوق» دەپ سەندىرىپ باقتى. بىراق ولار «تۇتاستىقتى» وزگەشەلەۋ قابىلدادى. مىسالعا، ءى ءسىبىر وبلىستىق سيەزىندە ءا.بوكەيحان بىلاي دەدى: «يا ءبىزدىڭ رەسەي رەسپۋبليكاسىن تەك قانا شتاتتاردىڭ فەدەراتسياسى تۇرىندە ەلەستەتەمىن... ەگەر ءبىزدىڭ رەسەي رەسپۋبليكاسى جەكەلەگەن شتاتتارعا بولىنسە، ودان حالىقتار تەك باقىتتى بولادى...» [3, ح ت.، 129 ب.].

ءاليحاننىڭ سەزد ىزىنشە جارىق كورگەن «جالپى ءسىبىر سيەزى» ماقالاسى بىرقاتار تاريحشىنىڭ «الاش» جەتەكشىلەرى «تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلاتىندارىن مالىمدەگەن جوق» دەگەن تەزيسىن تۇپكىلىكتى جوققا شىعارادى. ءاليحان بىلاي دەپ جازادى:

«ءسىبىر اۆتونوميا بولسىن، ءبىزدىڭ قازاق ۇلتى ۋاقىتشا سىبىرگە قوسىلادى. ءبىزدىڭ بۇل فىكىرىمىزگە از بۇراتانالار دا – بۇريات،ياقۇت قوسىلدى.

سونىمەن، ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ نەگىزگى زاكونىنە ءوز الدى ءبىر باب جازىلماق; قازاق ۇلتى ءھام وزگە ءسىبىردى قونىس قىلعان جەرلى جۇرت ءسىبىر اۆتونومياسىنا ۋاقىتشا قوسىلادى. وزدەرى،ءبىز ەندى ءبولىنىپ، ءوز الدىمىزعا اۆتونوميا بولامىز دەگەن كۇنى بوسانىپ، اۆتونوميا بولادى دەپ.

...ءبىز ويلادىق، – اۋەلى سىبىرگە سۇيەنىپ، تاسىمالداپ، جالعاسىپ، كوشىپ كەتەلىك; جىپجالعاپ، زور مەملەكەت كورنەۋىنەن قۇتىلىپ-اپ، وتاۋ بولىپ سوڭىنان بولىنەلىك دەپ» [3, ح ت.، 189 ب.].

«قازاق دەپۋتاتتارى» اتتى كەلەسى ماقالاسىندا ءا.بوكەيحان ودان بەتەر اشىق جازدى: «ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار»(!) [3, ح ت، 88 ب.].

«جۇرت ءىسىن ءتۇس كورمەي، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەۋ ماقسات» دەپ سانايتىن الاش قايراتكەرلەرى مەملەكەتشىل ساياساتكەرلەر ەدى. ولاردىڭ وسى ۇستانىمى بۇرىنعى يمپەريا ىدىراپ، ازامات سوعىسى مەن تەررور جايلاعان الاساپىراندا ۇلتتىڭ مۇڭ-مۇددەسىن جوعارى قويىپ، ءوز ومىرلەرىن قۇربان ەتىپ، تۋعان حالقى ءۇشىن ۇلتتىق مەملەكەتتىكتىڭ ىرگەتاسىن قالاپ بەردى. العا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن الاش جەتەكشىلەرىنىڭ قانداي ىمىراشىلدىققا بارا الاتىنىن، كىممەن بولسا دا ءتىل تابا الاتىنىن كەڭەس وكىمەتىنە جىبەرگەن جاۋابىنان كورۋگە بولادى:

«1918 جىل، مارتتىڭ 21-ىندە ءبىز، الاش وردانىڭ مۇشەلەرى، ۇلت جۇمىسىن باسقارۋشى حالىق كوميسسارى ءستاليننىڭ الاش اۋتونومياسى تۋرالى ايتقان ءسوزىن تەكسەرگەننەن كەيىن، سابەت حۇكىمەتىن روسياداعى بارلىق اۋتونوميالى حالىقتاردىڭ كىندىك حۇكىمەتى دەۋگە قاۋلى قىلىپ، مىنانى بىلدىردىك:1 دەكابىردىڭ 5-نەن 13-ىنە دەيىن ورىنبوردا بولعان جالپى قازاق-قىرعىز سيەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا توقتاۋسىز الاش اۋتونومياسىن جاريالايمىز» [3, ح ت.، 438 ب.].

ىزىنشە ماسكەۋگە كەڭەستەردى مويىنداۋدىڭ 14 باپ شارتى كورسەتىلگەن تاعى ەكى جەدەلحات كەتتى. الايدا كەلىسسوزدى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءوزى ءۇزدى. سونىڭ جانە ازامات سوعىسىنىڭ باستالۋى سالدارىنان الاش وردا قانتوگىسكە ارالاسۋعا ءماجبۇر بولىپ، ۇكىمەت قۇرامىندا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرى مەن مىندەتتەرى جۇكتەلگەن اسكەري كەڭەس قۇرىپ [3, ح ت.، 464 ب.]، ۇلتتىق ارمياسىن جاساقتاپ، اقتار قوزعالىسىمەن بىرگە ءسىبىر مەن بىرقاتار قازاق وبلىسىندا قىزىلدارعا قارسى شايقاستى. ايتا كەتەتىنى، الاش وردانىڭ بىرنەشە مىڭ جاۋىنگەرلىك ارمياسى (ب.ابدىعاليۇلىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، الاش وردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ 2 مىڭدىق، تورعاي، اقمولا، جەتىسۋ جانە ت.ب. اتتى اسكەرلەرىن ايتپاعاندا، ءبىر ءسىبىر ارمياسىنىڭ قۇرامىندا 5 پولكتەن تۇراتىن اتتى قازاق 2 بريگاداسى مەن 1 دەربەس  اتتى پولكتى)[14, 72 ب.] جاتتىقتىرىپ، قارۋلاندىرىپ، قامتۋى – ۇلتتىق اۋتونوميانىڭ الدىنعى باسقارۋ جۇيەسى قيراعان الاساپىران جاعدايدا ۇلتتىق دەربەس باسقارۋ قابىلەتىنىڭ بولعانىن ايقىن اڭعارتادى.

ساياسي احۋالدىڭ قانشالىقتى شيەلەنىستى بولعانىن مۇستافا شوقاي بىلاي سيپاتتادى: «ەگەر قازاقتار العاشىندا ورتالىق كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋعا قۋانا كەلىسسە...، ونىڭ سەبەبى، بالشەبەكتەر وزدەرىنىڭ... ۋادەسىن... ادال ورىنداعاندا... قازاق دالاسىندا ... اۆتونوميالىق باسقارۋ تولىق جۇزەگە اسقان بولار ەدى. بىراق بالشەبەكتەر «بۋرجۋازيالىق» ادالدىقتى ەلەمەدى دە، قازاقتار الدانىپ قالدى. قازاقتار العان بەتىنەن-اق وزدەرىنە «بۇراتانا» دەپ قىرىن قاراعان ءسىبىر ديكتاتورىنا دا (ا. كولچاك. – اۆت. ەسكەرتۋى.) ەش ءۇمىت ارتپادى. قازاقتار... اقىر اياعىندا ءسىبىر رەاكتسياسى مەن رەسەيلىك كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولدى» [5, ءىى ت.، 84 ب.].

(№ 1 فوتو. الاش اۆتونومياسى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىر-ءبىرىن مويىندايتىنى تۋرالى الاش وردانىڭ ءوزىنىڭ وبلىستىق جانە ويازدىق كوميتەتتەرىنە 1918 جىلدىڭ 16 ساۋىرىندە جولداعان جەدەلحاتتارىنىڭ ءبىرى)

(№ 2 فوتو. الاش اۆتونومياسى مەن كەڭەس وكىمەتى اراسىنداعى ءبىر-ءبىرىن مويىنداۋ تۋرالى ەكىجاقتى كەلىسسوزى بارىسىندا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ركفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.لەنينگە 1918 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە جولداعان جەدەلحاتتارىنىڭ ءبىرى)

1918 ج. الاش وردا اتىنان كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن ح.عابباسۇلى، بىلاي دەپ ەسكە الادى:  «1918 ج. باسىندا [1919 ج.] بوكەيحان سەمەيگە كەلىپ، ءماجىلىس شاقىردى... بوكەيحان احۋالدى بايانداپ بەردى دە، ساياسي وقيعالار پاتشالىق [مونارحيالىق] جۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا دامىپ كەلە جاتقان جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك دەگەن ماسەلە قويدى. مۇنداي جاعدايدا ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىنا ءۇمىت ارتۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان كەڭەس وكىمەتىمەن بايلانىسۋ قاجەت... مىنە سوعان بايلانىستى ءبىز ماسكەۋگە بايتۇرسىنۇلىن جىبەردىك» [12, ءىى ت.، 9-10 بب.].

ارحيۆتەردەن تابىلعان (قر پا، رف ما، ءرماستا) تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، الاش اۆتونومياسىن قىرعىز (قازاق) اكسر ەتىپ قايتا قۇرۋ ءىسى الاش وردا مەن كەڭەستەر اراسىنداعى ۇزاق سوزىلعان (1919 ج. جەلتوقسانى – 1920 ج. تامىزى) كەلىسسوزدىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسقان. كەلىسسوز بارىسىندا بولاشاق قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مەن شەكاراسى تالقىلانعان. ماسكەۋلىك تاريحشى، پروف. د.امانجولوۆا ءوزىنىڭ «نا يزلومە. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا» اتتى ەڭبەگىندە جازعانىنداي، «الاشورداشىلار وزدەرى ءاۆتونوميزمدى قۇرىپ راسىمدەگەن ۋاقىتتان - 1917 جىلدان بەرى قورعاپ كەلگەن شەكارا اۋماعىندا رەسپۋبليكا قۇرۋعا ورتالىقتىڭ (كرەملدىڭ) كەلىسىمىن الۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ بۇكىل ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە ينتەللەكتۋالدىق كۇش-قۋاتىن جۇمىلدىردى»[13, 412 ب.]. مىسالعا، ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە كەلەشەك قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر اۋماعى (تەرريتورياسى) تۋرالى بايانداما جاساعان الاش وردا مۇشەسى ءا.ەرمەكۇلى قىرعىز اكسر تۋرالى دەكرەتكە قويۋدىڭ قارساڭىندا بولعان مىناداي ءساتتى ەسىنە الادى:

«ۆ.ي.لەنين ءوزى توراعالىق ەتكەن العاشقى ءماجىلىستىڭ اياعىندا، اۆتونوميانى قۇرۋ جونىندە قازىر ستالينگە بارىپ پىكىرلەسىڭدەر، وندا دايىنداعان جوباسى بار، سونىمەن تانىسىپ، بار ويلارىڭدى تۇيىستىرىڭدەر، - دەپ كەڭەس بەردى. 

ماجىلىسكە قاتىسۋشىلار تەگىس ۇزىلىسكە دالىزگە شىقتىق. قازاقستاندىق دەلەگاتسيا 15-تەي ادامبىز. ءاليحان بوكەيحاندى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن بىرگە وڭاشا پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعان بولاتىن. ءبىر 15-20 مينۋتتان كەيىن ول كىسى دە شىقتى. بىزدەر ءسىزدى ستالينگە كىرۋگە توسىپ تۇرمىز، - دەلىندى.

ءاليحان بارىمىزگە سالقىنداۋ قاراپ: «ستالين نە شەشەر دەيسىڭ، ونىڭ نە ويى، نە ءبىلىمى كولەمدى ەمەس، قانشا ءبىر جەتىسكەن جوبا بار دەيسىڭ. ونان دا ءوزىمىز جەكە شەشكەن دۇرىس»، - دەپ ءجۇرىپ كەتتى.

ءبىز ءبارىمىز دە اڭتارىلىپ قالىپ، الەكەڭە ىلەسىپ كرەملدەن شىعىپ كەتتىك»[6, 12 ب.].

(№ 3-4 فوتو. قازاقتىڭ تاريحي ءتول اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ونى ورىس تىلىندە «كازاح» دەپ جازۋ تۋرالى قازاق اكسر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىلارى)

ءا.ەرمەكۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ءا.بوكەيحان مەن ۆ.لەنين ستۋدەنتتىك شاعىنان تانىس بولعان [6, 25 ب.]، 1893 ج. س.-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتى كۋرسىن ەكستەرن تۇردە بىرگە تاپسىرعان. اراعا 27 جىل سالىپ ەكەۋى جەكە قالعاندا نە تۋرالى اڭگىمەلەسكەنى بەيمالىم. بىراق «وسى ماجىلىستەن كەيىن ءبىر جەتى وتكەن سوڭ ۆ.ي.لەنين قازاق اسسر-ءىن قۇرۋ جونىندەگى دەكرەتكە قول قويادى»، - دەيدى ءا.ەرمەكۇلى. كوپ ۇزاماي «قازاق» دەگەن تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرگەن ءدال وسى رەسپۋبليكا اراعا 70 جىل سالىپ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان زاماناۋي مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق، تەرريتوريالىق جانە ەكونوميكالىق نەگىزىنە اينالدى.

مىنە وسىلايشا قىرعىز (قازاق) اكسر جوق جەردە قۇرىلماعانىن كەسىپ ايتۋ كەرەك. بارىنەن بۇرىن ول قازاق حالقىنىڭ دەربەس ۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە دەگەن ۇمتىلىسى مەن قۇلقىنىڭ جەمىسى. وعان الاش وردا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ح. عابباسۇلىنىڭ 1918 ج. 21 ساۋىردە ۆ.لەنين مەن ي.ستالينگە جولداعان جەدەلحاتى ايعاقتايدى: «قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسى ماسەلەسى قازاق حالقىنىڭ نە ءومىر، نە ءولىم ماسەلەسى... الايدا جەرگىلىكتى دەپۋتاتتار كەڭەسى (كەڭەستىك. – اۆتورلىق ەسكەرتۋى) تاراپىنان تاراپىنان حالىقتىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىن ەسكەرمەۋ تيىلمادى، قازاق ۇيىمدارىن قۋدالاۋ، ولاردىڭ مۇشەلەرىن تۇتقىنداۋ قالىڭ قازاق بۇقاراسىن وزىنە قارسى قويادى، ۇلتتىق جىكشىلدىكتى تەرەڭدەتە تۇسۋدە... قازاق حالىق كەڭەسى (الاش وردا. – اۆت. ەسكەرتۋ), قازاق حالقىنىڭ مىزعىماس تالاپ-تىلەگىن ورىنداي وتىرىپ، اۆتونوميا يدەياسىن مەيلىنشە ەرتەرەك جۇزەگە اسىرۋدى ءوزىنىڭ مىندەتى دەپ سانايدى».

الاش قايراتكەرلەرى تۋعان حالقىنىڭ ماقسات-مۇراتىن ارقالاپ، ونى تاباندى تۇردە قورعاۋ مەن جۇزەگە اسىرۋعا وزدەرىنىڭ بۇكىل ءبىلىم-پاراساتى مەن كۇش-قايراتىن جانە ءتىپتى ءومىرىن دا اياماي سارپ ەتۋى – ولاردىڭ وشپەس تاريحي قىزمەتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ دەكرەتى حالىقتىڭ وسى ماقسات-مۇراتىن مويىنداۋى جانە الاش اۆتونومياسىنىڭ ىرگەتاسىن كوتەرگەن ۇلت زيالىلارىنىڭ قيان-ەسكى كۇرەسىنىڭ زاڭدى جەمىسى، تاريحي اكتىسى ەدى. ونىڭ ايقىن ايعاعى رەتىندە اۆتونوميانىڭ جەر اۋماعى مەن شەكاراسىن بەكىتۋ سىندى جاندى ماسەلەنى تالداۋ بارىسىندا قازاق (الاش) وكىلدەرى بۇلتارتپاس دالەلى مەن ءۋاجى ەسەبىندە 1897-1901 جج. ف.ششەربينا مەن 1902-1903 جج. س.شۆەتسوۆ ەكسپەديتسيالارىنىڭ عىلىمي مالىمەتتەرىن العا تارتتى. قازاقتىڭ جەر-سۋىن، ەگىن، مال شارۋاشىلىقتارىن زەرتتەگەن ەكسپەديتسيالارعا ءا.بوكەيحان باستان-اياق قاتىستى. ۆ.لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن حالكوم كەڭەسىندە ءا.ەرمەكۇلى ءتىزىپ كەلتىرگەن وسى ايعاق-دەرەكتەر جەرلەردىڭ تاريحي تۇرعىدا قازاق حالقىنا جاتاتىنى مۇلتىكسىز دالەلدەدى. ناتيجەسىندە 1917 ج. 12 جەلتوقساندا ءىى جالپى قازاق-قىرعىز سيەزى الاش جەرى دەپ جاريالاعان تەرريتوريانى تۇگەل ساقتاپ، ول قايتا قۇرىلعان قازاق اكسر-نىڭ جەر اۋماعىمەن بىردەي بولىپ شىقتى [13, س. 361].

(5 فوتو. 1920 ج. الاش قايراتكەرلەرى قورعاپ قالعان قازاق اكسر-ءنىڭ 1920-1929 جج. جەر اۋماعىنىڭ كارتاسى)

وسى جانە وزگە دە ارحيۆ قۇجاتتارىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىر ماسەلەنى اشىق مويىنداۋ كەرەك. قازاق اكسر-ىن قۇرۋ ىسىندە قازاق بالشەبەكتەرىنىڭ قوسقان ۇلەسىن (اسىرەسە ۇيىمدىق جاعىنان) تۇبەگەيلى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق ول يگى ىسكە سوناۋ باستان زور سەرپىن بەرىپ، شەشۋشى رول اتقارعان باسقا تۇلعالار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. وعان قوسا 1920-1940 جج. «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقپەن كۇرەستى» جەلەۋ ەتكەن قازاق بالشەبەكتەرى «الاش» قايراتكەرلەرىن جاپپاي قۋدالاۋدى ءوزى باستاپ بەرىپ، ولاردى تۇگەل اتۋعا، ولاردىڭ ورنىنا ەل باسىنا ۇلى دالا حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان اشتىق ارقىلى قىرعان قانىشەر، زۇلىم ساياسي بيلىكتىڭ كەلۋىنە سەبەپشى بولدى (ف. گولوششيوكين). قۇردىمعا تاقاعان حالقىن اشتىق-ازاپتان قۇتقارامىن دەپ ىستەگەن بار امالى تاعى دا سول ستالينگە حات جازۋدان اسا الماعان ولار «قولىن مەزگىلىنەن كەش سەرمەدى». يا، ولار ءوز الدىنا دارىندى، باتىل قايراتكەرلەر-ءتىن. الايدا حالقىن «تار جول-تايعاقتان» امان الىپ شىعۋعا جول تاباتىن، وزدەرىنە ءجون سىلتەيتىن تاجىريبەسى مول اعا بۋىندى «تاپتىق كۇرەس» پەن مانساپ ءۇشىن تالاس-تارتىسىنىڭ قۇربانى ەتتى.

الاشتىڭ كەڭەس رەسپۋبليكاسى بولىپ قايتا قۇرىلۋى، ەۆوليۋتسياسى بەيرەسمي بولسا دا ءا.ن.بوكەيحان باستاعان الاشورداشىلاردىڭ  (ا. بايتۇرسىنۇلى، ا. ەرمەكۇلى، ع. الىبەكۇلى جانە ب.) شەشۋشى رول اتقارعان ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى. ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «بيلىك اق بولسىن، مەيلى قىزىل بولسىن، بىزگە ءبارىبىر، تەك قازاقتىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋگە دەگەن قۇقىن مويىنداسا بولدى» دەگەن پىكىرى الاش جەتەكشىلەرىنىڭ مىزعىماس ۇستانىمى بولاتىن. ولاردىڭ تاريحي  قىزمەتى مەن قوسقان ۇلەسى – «ۋفا ديرەكتورياسى» دا، «رەسەيدىڭ جوعارعى بيلەۋشىسى» ا. كولچاك تا، ودان قالدى - كەڭەس وكىمەتىنىڭ دە ءتاي-ءتاي باسقان قازاق مەملەكەتىن جويماق بولعان بار ارەكەتىنە قاراماستان، الاش قايراتكەرلەرى حالقىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاريحي مۇمكىندىكتەن ايىرىلماۋعا بار كۇش-قايراتىن ايامادى. ءا.ن. بوكەيحاننىڭ «ءبىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق ساياسي ءىسىن ۇعىنباسا، تەزەك تەرىپ، تاريح (تارقى) جولىندا ارتتا قالادى»[3, ت.ح، س.84]، «كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار. وسىنى اڭعار، جۇرتىم قازاق!» [3, ت.ح، س.88] دەگەن ۇندەۋى سوعان دالەل. ولار وزدەرىنە جالپىۇلتتىق سيەز جۇكتەگەن مىندەتتى الاساپىران كەزەڭدە تاباندىلىقپەن اتقارا بەردى. تىعىرىققا تىرەلگەن ساتتە ولار كەڭەس وكىمەتىمەن ىمىرالاسۋعا دەيىن بارىپ، اقىر سوڭىندا ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن ساقتاپ قالدى.  ءوز كەزەگىندە، قازاق جانە باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ قۇرىلۋى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەنەتتەن «سىيى» ەمەس، ونىڭ پراگماتيزمنىڭ كورىنىسى، ۇلتتىق قوزعالىستار مەن ولاردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ىقپالىن مويىنداۋ بولدى. سوندىقتان، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىن، سونىمەن بىرگە ونىڭ كەيىنگى تاۋەلسىزدىگىن، تەك سوۆەت وكىمەتىنىڭ شەشىمدەرىمەن بايلانىستىرۋعا تىرىسۋ، تاريحي فاكتىلەردى بۇرمالاۋ، حالىقتىڭ ەركى مەن ونىڭ باسشىلارىنىڭ باتىلدىعىن تومەندەتۋ.

سونىمەن 1917 ج. 12 جەلتوقسانىندا حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىمەن دۇنيەگە كەلگەن الاش اۆتونومياسى 1920 ج. تامىزىندا ەۆوليۋتسيالىق جولمەن قازاق (العاشىندا قىرعىز) رەسپۋبليكاسى بولىپ وزگەردى. ءوز كەزەگىندە ول 1936 ج. جەلتوقسانىندا كسرو-نىڭ تولىققاندى مۇشەسى مارتەبەسىن الىپ – قازاق كسر-ىنا اينالىپ، 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.

مىنە سوندىقتان دا 2020 جىل – قازاق رەسپۋبليكاسىنا 100 جىل تولاتىن تاريحي دا ساياسي ماڭىزى زور مەرەيتوي جىلى. ءبىز، الاش ۇرپاقتارى، بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ نەگىزىن قالاۋعا بۇكىل سانالى عۇمىرىن سارپ ەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىگى مەن تاريحي قىزمەتىن لايىقتى باعالاپ، ولاردىڭ ارۋاقتارىنا تاعزىم ەتۋگە مىندەتتىمىز.

ەسكە سالا كەتسەك، 2019 جىلدىڭ كوكتەمىندە «اق جول» پارتياسى ۇكىمەتكە وسىنداي ۇسىنىس جولداعان بولاتىن. وعان بۇل ماسەلە زەرتتەۋى كەرەك دەگەن جاۋاپ الىندى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ پىكىرىن سۇرادى. عىلىمي مەكەمە 2019.24.04-دە بەرگەن جاۋابى، تاريحي وقيعانىڭ كەڭەستىك جەلىسىن ۇستانسا دا، اياعىندا «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100-جىلدىعىن... اتاپ ءوتۋ اسا ماڭىزدى. ا.پەرۋاشەۆتىڭ «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100-جىلدىعى» اتاۋىن... رەسمي قولدانۋ تۋرالى ۇسىنىسىن تولىق قولدايمىز» - دەپ مويىندادى.

توقەتەرىن ايتقاندا، رەسمي تاريحشىلاردىڭ وزدەرى دە دۇرىس دەپ شىقتى. ال مەملەكەتتىك ورگاندار ءالى دە ءۇنسىز وتىر.

ازات پەرۋاشەۆ،

«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ توراعاسى، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.

سۇلتان حان اققۇلى،

ل.ن. گۋميلەۆ اتىن. ەۇۋ «الاش» عزي ديرەكتورى.

دەرەككوزدەرىنىڭ تىزبەگى:

• بىلي لي ليدەرى «الاش-وردى» بورتسامي زا نەزاۆيسيموست كازاحستانا؟ ينتەرۆيۋ يسسلەدوۆاتەليا ەتوي تەمى، دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك، پروفەسسورا دينا امانجولوۆا. چيتات زدەس: https://camonitor.kz/32814-byli-li-lidery-alash-ordy-borcami-za-nezavisimost-kazahstana.html
• «ايقىن»، 15.02.2019.
• بوكەيحان ءا. شىعارمالارى – سوچينەنيا. – استانا: «الاشوردا» قوعامدىق قورى، 2018. – 15 توم.
• بيسەمبيەۆ ك. ب. يدەينو-پوليتيچەسكيە تەچەنيا ۆ كازاحستانە ۆ كونتسە ءحىح – ناچالە حح ۆۆ. – الماتى، 1961. – س. 363.
• شوقاي م. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى: ون ەكى تومدىق. – الماتى: دايك-پرەسس، 2012.
• ماكەنباەۆ ق.، سادۋاكاسوۆ ق. التى الاشتىڭ ارداعى – ءالىمحان ەرمەكوۆ. – جەزكازگان، 1992. – 44 ب.
• تومسكى وبل. مەملەكەتتىك ءارحيۆى: 3 قور، ر. 552, 1 تىزبەك، 774 ءىس، 56, 71, 73-74 پپ.
• زاكي ۆاليدي توگان. بوربا نارودوۆ تۋركەستانا ي درۋگيح ۆوستوچنىح مۋسۋلمان-تيۋركوۆ زا ناتسيونالنوە بىتيە ي سوحرانەنيە كۋلتۋر. كنيگا ءى. – ۋفا: «كيتاپ»، 1994. – 400 س.
• رف ما: ر-667 قور، 1 تىزبەك، 16 ءىس، 1-22 پپ.
• قر پا: 811 ق.، 23 تىزبەك، 193 ءىس، 52-54 پپ.
• «قازاق». №№ 91, 98-99, 24 جەلتوقسان، 1914, 23, 26 قاڭتار، 1915.
• دۆيجەنيە الاش: سبورنيك ماتەريالوۆ سۋدەبنىح پروتسەسسوۆ ناد الاشەۆتسامي. ترەحتومنيك. – الماتى: فف «ەل-شەجىرە»، 2011. – ت. ءىى. – 377 س.
• امانجولوۆا د. نا يزلومە. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا. – الماتى: يزداتەلسكي دوم «تايمس»، 2009. – 412 س.
• ابدىگاليۋلى ب. ۆويسكو الاش. كازاحسكيە چاستي ۆ سوستاۆە بەلوي ارمي (1918-1920 گ.گ.) – استانا: فوليانت، 2017. – 416 ب.

Abai.kz