قازاقستاندى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتەن ايىرىپ، ءبىرتۇتاس قوس ءتىلدى ازاماتتىق ۇلتقا اينالدىرۋ كونتسەپتسياسىن كوكسەۋشىلەر بەل الا باستادى. ءورىستىلدى باق رف ايداپ سالۋىمەن «مەملەكەتتىك ءتىل ءوز قىزمەتىن ورىنداي الماۋدا» دەگەن سىلتاۋدى تاعىدا تۋ ەتىپ كوتەرە باستادى. ارماندارى – بەلارۋستەگىدەي ورىس ءتىلىن مەملەكەت ءتىل دەپ جاريالاۋ. 

ياعني، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەر مەن بيۋدجەتتەگىلەر اراسىنداعى ءتىلدى بىلمەۋشىلەر مەن بىلگىسى كەلمەۋشىلەرگە بايلانىستى قولدانىلاتىن جازا تۇرلەرى قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدا قولدانىلماۋى كەرەك ەكەن-مىس. ءارى قازاقتى ۋكرايناداعى جاعىمدى فاكتور تىلدىك تاۋەلسىزدىك قازاققا كەرەكسىز مودەل ەكەن. قازاق ءتىلى ۋكرايناداعىداي تولىققاندى كۇشىنە ەنسە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تەرريتوريالىق بولىنۋشىلىككە باستاپ باراتىن ۇلتارالىق تەكەتىرەستىك تاعدىرى قازاقستاننىڭ باسىنا ورنايدى-مىس. كەرەك دەسەڭىز «مەن قازاقپىن» دەيتىن قازاق ۇلتشىلدىعى «باسەكەگە قابىلەتسىز ۇلتشىلدىق» بولىپ تابىلادى ەكەن.

گيمران ەرعاليەۆتىڭ «قازاقستان ءوزىنىڭ ءتىل ساياساتىندا قوس تىلدىلىك ۇلگىسىنەن ۇلتتىق باسىمدىق باعىتىنا باعدار ۇستانۋعا بەت الدى» («كازاحستان يدەت پو پۋتي پەرەحودا وت بيلينگۆالنوي مودەلي يازىكوۆوي پوليتيكي ك ناتسيونالنو دومينيرۋيۋششەي») اتتى ماقالاسى سانامىزعا كوپ وي سالادى. اۆتور پەتر سۆويك،  جەڭىس بايقوجا، عازيز ابىشەۆ جانە ميحايل روزوۆتاردىڭ جەكە باستىق پىكىرىن جۇرتقا ءوزى قويعان ساۋالدارىنا بەرىلگەن جاۋاپتار ارقىلى جايىپ سالادى. ءبىز وسى Zonakz.Net سايتىنا شىققان ماقالانى اباي كز وقىرماندارىنا اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىز. 4 ساۋال: 4 پىكىر ءام 4 ۇستانىم. وسىلاردىڭ ىشىندە تەك ميحايل روزوۆ قانا «قازاق ءتىلى ءتۇبى سالتانات قۇرادى» دەپ كوڭىلىمىزدى ورنىنا ءتۇسىردى. 

– «تىلدەر تۋرالى زاڭنىڭ ورىندالماۋى – قازاقستانداعى ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ كەپىلى مە؟» 

پەتر سۆويك: 

– مەن بۇنى 30 جىلدىق مەرەيتوي قارساڭىنداعى «ورىس ءتىلدىنىڭ» وي-تولعامى دەر ەدىم.  تاپ: 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە كسرو-نىڭ قۇلاپ تىناتىندىعى ەلدىڭ ويىنا كىرىپ شىقپاعان شاقتا، قايتا قۇرۋ بۇرىن ەشكىمنىڭ ويىندا بولماعان دۇنيەنى بىزگە سىيعا تارتتى. قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ «ءتىل تۋرالى» زاڭىن قابىلدادى. وندا قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ال، ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى دەپ تۇجىرىمدالدى. سول سەبەپتى بۇگىنگى قاڭتار ايىندا ءبىز وتىز جىلدان ارتىق ۋاقىت مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بار قازاق تىلىنە قول جەتكىزدىك. وسى كەزەڭدە ومىرگە كەلگەن ءبىر بۋىن ەرجەتتى، مۇمكىن بولعاننىڭ ءبارىن ۋاقىت ءوز ورنىنا كەلتىردى. ارى قاراي “جۇزەگە اسپايتىن دۇنيەنىڭ جۇزەگە اسىرىلماۋى” جايلى سەنىمىمىز نىعايا ءتۇستى.

ونىڭ ۇستىنە 1995 جىلعى ەگەمەن قازاقستاننىڭ اتا زاڭى قابىلدانعان تامىز رەفەرەندۋمى ناتيجەسىندەگى تالاپ ەتۋدى ورىنداۋ ءۇشىن 1997 جىلى  ومىرگە كەلگەن زاڭ بۇرىنعى تىلدىك ساياساتتىڭ اينا-قاتەسىز جالعاسى بولىپ تابىلدى.

قاداپ ايتارىم: قازاق ءتىلى مەملەكەت قۇرۋدىڭ ءتۇپ قازىعى بولىپ تابىلادى. ول – بىردەن-ءبىر ءام ەش الماستىرىلمايتىن قاراعايعا قارسى بىتكەن قيسىق بۇتاق. جۇرتتىڭ ءبارى وزگە بارشا مەملەكەت ءام ونىڭ ازاماتتارى مەملەكەتشىلدىلىك پەن ەلىشىلىك كەلىسىمنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلاتىن ءبىر عانا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيدى دەگەندى ايتادى. بىراق وسىنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىڭ ءوزى دە ءوز مەملەكەتتىك ءتىلىن قاجەت ەتپەيتىندىگى، ونىڭ ازاماتتارىنىڭ باسىم بولىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى مۇلدەم مەڭگەرمەۋى شىندىعىندا تاپ وسىنداي مەملەكەتتىڭ ەڭ ۇلكەن باس اۋرۋى (پروبلەماسى) بولىپ تابىلادى. بۇل ماسەلەنى مەملەكەت جۋىق ارادا قولعا الىپ، ءارى ءوزىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن ازاماتتىق تىنىم-تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن بايىپتى تۇردە وتە تەز تۇبەگەيلى شەشۋى كەرەك.

ءبولىپ جارىپ ايتارىم: قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى «تەرەزەسى تەڭ بولۋدىڭ ورنىنا» تەك ءىس-قاعازدارىن اۋدارۋدىڭ شەڭبەرىمەن عانا شەكتەلىپ وتىر. «ورىس تىلدىلەر» ءۇشىن لاتىنعا كوشۋ مەن قالالار مەن كوشەلەردىڭ اتاۋىن وزگەرتۋدى ەسەپكە الماعاندا قازاق مەملەكەتىندەگى تاعدىر-تالايلارى تۋرالى دابىلدار جەتىپ ارتىلادى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز قازاقستاننان «ورىس تىلدىلەردىڭ» بىرەن-ساراڭدارى عانا سىرتقا كەتكەنىمەن، ەشقايسى جاپپاي كوشىپ جاتقان جوق؟ وسى جاقسى ءومىر ىزدەگەن بىرەن-ساراڭداردىڭ ىشىندە جاس ءام ءبىلىمدى قازاقتاردىڭ سانى تىپتەن از.

مەنىڭ سىزدەرگە ايتارىم، قازاق مەملەكەتىنىڭ ءتىل زاڭناماسىننىڭ قاتاڭدىعى ورىندالۋىنىڭ مىندەتتى ەمەستىگىمەن تۇككە جارامسىز بولىپ قالادى.  مىسالعا، زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اكتىلەرى مەملەكەتتىك تىلدە جوبالانىپ قابىلدانۋى كەرەك، قاجەت جاعدايدا ونىڭ جاسالىنۋى مەن قابىلدانۋى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى دەلىنگەن.  بۇل شەندىلەردىڭ ءوز ەنشىسىندە قالدىرىلعان «قۇزىرەتتىلىك»، بىراق اتالعان جاعداي ەش بالاماسىز ارتىقشىلىق رەتىندە قازاقستان مەملەكەتىندەگى زاڭ اكتىلەرى ەشقاشان مەملەكەتتىك تىلدە جاسالمايدى ءام قابىلدانبايدى دەگەن ءسوز. 

ياعني، زاڭدى ورىنداماۋ، ونىڭ ورىندالماعانىن قاپەرگە الماۋ، نە بولماسا، مىڭ سىلتاۋ ايتىپ اقتالۋ، ەگەر وسىنى ورىنداماعانى ءۇشىن بىرەۋ نازارعا ىلىكسە، ەشتەڭكە بولماعاندىقتى تانۋ قانىمىزعا سىڭگەن داعدىعا اينالىپ ۇلگەردى. جابىلعان قازان جابىلعان كۇيىندە قالۋشىلىق قانىمىزعا ابدەن ءسىڭدى.

زاڭدى قالىپتاسقان ومىرىلىك شىندىققا جاقىنداتۋ ءۇشىن، زاڭداعى شىندىقپەن سايكەستەندىرۋ ءۇشىن، ەڭ ۇعىنىقتىسى: ەكى مەملەكەتتىك ءتىلدى زاڭداستىرۋ كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بيلىك پەن باسقارۋ ورگاندارىندا ورىنتاق يەلەنۋشىگە ءام قازاق، ءام ورىس ءتىلىن ءبىلۋ تالاپ ەتىلەدى. بۇل جاعدايدا ۇلتتىق مەملەكەتتىك قازاقتىقپەن تولىعادى جانەدە ءوزىنىڭ تاس قامال كەپىلدىگىن يەلەنەدى، ءارى «ورىس تىلدىلەر» قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا اتسالىسا الاتىن بولادى. قازاقستان بارشامىز ءۇشىن ءبىرتۇتاس قوس ءتىلدى ازاماتتىق ۇلتقا اينالادى.

– «قازاق بولۋ بولماۋىڭ شارت ەمەس، بىراق قازاقشا بىلۋگە مىندەتتىسىڭ...» 

جەڭىس بايقوجا:

– وتكەن جىلدىڭ اياعىنان باستاپ، بارلىق قازاقستاندىقتاردى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ، ونى قولدانۋعا مىندەتتەيتىن زاڭنامالىق نورمالاردى ەنگىزۋدى تالاپ ەتۋشىلىك كۇش الا باستادى. بۇل ورايدا ۇلتتىق-پاتريوتتىق باعىتتاعى قوعام قايراتكەرلەرىن ءسوز ەتپەگەندە، بىرقاتار قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ جانە ءتىلشى-عالىمدارىنىڭ وكىلدەرى ەل الدىندا ءوز ويلارىن جايىپ سالعاندىعىن ەسكە العانىمىز ءلازىم. 2019 جىلدىڭ شىمىلدىق جابارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ جانە عىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇرات باقتيارۇلى قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ اتىنا ساۋال جىبەردى.

بۇگىنگى كۇنگى قولدانىستاعى زاڭدا «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى» (4 باپ) دەپ جازىلعان. بىراق پارىز دەگەنىمىز – مىندەتتى دەگەندى بىلدىرمەگەندىكتەن، وسى ءبىر جاعدايات رەسپۋبليكامىزدىڭ تىلدىك كەڭىستىگىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزسىز ءام تولىققاندى جەڭىسكە جەتۋىن قالاۋشىلاردى قاتتى قاپالاندىرادى.

قىسقاسىن ايتقاندا، جاۋاپكەرشىلىكسىز مىندەتتىلىك دەگەنىمىز – ەشبىر دەكلاراتسيامەن بەكەمدەلمەگەن، بوس لەپىرمەشىلىك. دەمەك، «ا»-نى ايتقان سەناتور «ءا»-ءنى دە ءسوز ەتۋى كەرەك ەدى. ياعني، ءتىلدى بىلمەۋشىلەر مەن بىلگىسى كەلمەۋشىلەرگە بايلانىستى  قولدانىلاتىن جازا تۇرلەرى جالپىلاما تۇردە بولسا دا ەش اۋىزعا الىنبادى. اقشالاي ايىپپۇل ما؟ كاسىبي قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان ايىرۋ ما؟ ءماجبۇرلى قوعامدىق ەڭبەك پە؟ اكىمشىلىك قاماۋعا الۋ ما؟ اتا-بابا داستۇرىمەن جانىنا باتىرىپ دۇرە سوعۋ ما؟ بالكىم، ەتەگىن كەسىپ، ەلدەن قۋ ما؟

ۋكراينانى بۇگىنگى جاعدايعا جەتكىزگەن ەڭ باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى سول ەلدە ورىن العان تىلدىك ماسەلە ەكەندىگىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. سەناتور مىرزا تاپ وسىنداي جاعداي، ياعني،  ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تەرريتوريالىق بولىنۋشىلىككە باستاپ باراتىن ۇلتارالىق تەكەتىرەستىك تاعدىرى قازاقستاندا دا ورىن الىپ كەتە مە دەپ ويلاعان سياقتى دەپ ەسەپتەيمىز.

قر ءاربىر ازاماتىنىڭ بويىندا مارتەبەلى كاسىپ پەن قاجەتتى ءىلىم-داعدىعا قول جەتكىزە الۋ سەزىمىن ۇيالاتۋعا بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلى قاۋقارلى ما؟ ارينە، ەش قاۋقارسىز.

قازاق ءتىلى تاپ وسىنداي مارتەبەنى يەلەنۋى ءۇشىن، ناعىز جۇرتقا قالاۋلى بولۋى ءۇشىن جىلداردان جىلدارعا ۇلاسقان تىنىمسىز تەر توگۋ حاراكەتى قاجەت. وزدەرىن «انا ءتىلىنىڭ» قامىن جەۋشىلەرمىز دەپ ساناپ، اق تەر، قارا تەر بولۋشىلار وسى باعىتتا جاندارىن سالا ەڭبەك ەتۋگە ءتيىس. ازىرشە، ولار مىندەتتەۋ مەن ماجبۇرلەۋ سىندى قاراپايىم ادىستەردى ۇسىنادى…

ال، كۇرمەۋى قيىن ءتۇيىندى وڭاي جولمەن شەشە سالۋعا شاقىرۋ دەگەنىمىز – ءبىر سوزبەن ايتقاندا   «پوپۋليزم».

– «قازاقستانداعى ۇلتتىق جوبا ءۇشىن ءۇش جول» 

عازيز ابىشەۆ: 

– قازاقستانداعى وزگەرىسكە ۇشىراعان دەموگرافيالىق جاعداي ۇلتشىلدىق كوزقاراستاعىلاردى ورە تۇرەگەلتتى. ۇلتشىل-پاتريوتتاردىڭ كۇن تارتىبىندە بىرنەشە ماسەلە كوتەرىلۋدە. ولاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىندا قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ ماسەلەسى تۇرادى. ولار ورىس ءتىلىن قر اتا زاڭىنداعى رەسمي ءتىل مارتەبەسىنەن ايىرىپ، سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ازاماتتاردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە الۋعا تىيىم سالۋدى ۇسىنادى. باسقالارى بولسا، «قازاق جەرىندە قازاققا قازاق قانا ەل بولاتىن» مونوەتنيكالىق قوعامدى ارماندايدى. ءوز كەزەگىندە پوستكولونياليستىك دەرت جابىسقان الارميستەر (داڭعازاشىلار) بولسا، وزدەرىن قورشاعان ۇلى قاعاناتتاردىڭ (دەرجاۆالاردىڭ) مادەنيەتىنە سەنىمسىزدىكپەن ءام جەككورۋشىلىكپەن قاراپ، ولاردى قازاق مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ساقتاپ قالۋعا تونگەن قاتەر دەپ سانايدى.

وسە تۇسكەن ۇلتشىل-پاتريوتتىق كوڭىل-كۇيگە قاراماي، تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى جانە ساياسي  ەليتا ءتۇرلى ەتنوس پەن ولاردىڭ تىلدەرىنە قاتىستى تولەرانتتىق تانىتىپ، راديكالدى يدەولوگياعا سىنشىل كوزبەن قارايدى. «تاپ وسىنداي ستراتەگيا جەمىستى بولىپ تابىلا ما؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. بۇعان بەرىلەر جاۋاپ تا وتە قاراپايىم: حالىقارالىق تاريحي تاجىريبەنى جانە بۇگىنگى تاڭداعى الەمدە قالىپتاسىپ وتىرعان الەۋمەتتىك-مادەني جانە گەوساياسي جاعداياتتى ەسكەرە وتىرىپ، ەتنوسارالىق تولەرانتتىق قازاقستان جالىنا جابىسۋعا ءتيىس ەڭ ءتيىمدى دۇنيە بولىپ تابىلادى.

“قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى نەدەن تۇرادى؟” دەگەندى الىپ قارايتىن بولساق، وندا «قازاق حالقى» تاريحي جوباسى تابىستى قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋ ارقىلى تيىمدىلىكپەن جۇزەگە اسادى. ويتكەنى، ءوز دەربەس مەملەكەتى جوق ەتنوستار باسقالاردىڭ كوشىنە ءىلبىپ ىلەسۋشىلەر ساناتىنا جاتادى.  وسىدان شىعارا تۇيىندەر بولساق، وندا «قازاق حالقى» جوباسىنىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ ساتىلانۋى: 1) مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك پەن تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى ساقتاۋدان; 2) ازاماتتارىنىڭ ەكونوميكالىق باققۋاتتىلىعىنان; 3) دەموكراتيا مەن جەكە باس بوستاندىعىنان; 4) حالىقارالىق ارەناداعى دەربەستىگىنەن تۇرادى. وسى ءتورت ماقسات جۇزەگە اسىرىلعان جاعدايدا ۇلتتىق جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ، ميلەتي تابىسقا قول جەتكىزىلەدى.

«قازاق حالقى» تاريحي جوباسى ءوزى العا قويعان مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان شاقتا ۇلت ءوز الدىنان ۇشىراساتىن ءۇش جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءتيىس. ءبىرىنشى جول – داۋسىز ۇلتارالىق تولەرانتتىق. قازاق حالقى قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋ بارىسىندا ەتنوستىق ەمەس، ازاماتتىق پرينتسيپتەرگە سۇيەنگەن قازاقستاندىق ۇلتتى ومىرگە اكەلۋگە ءتيىس.

ەكىنشى جول – باسەكەگە قابىلەتتى رەڭدىك ۇلتشىلدىق. بۇل ۇلتشىلىق فورماسى عاسىرلار بويى تاجىريبە مەن ءبىلىمنىڭ مول قورىن جيناقتاعان الەۋەتتى ينجەنەرلىك ۇلتتارعا ءتان. ماسەلەنىڭ ءمانىسى مىنادا، ماتەماتيكاعا ءبىر ادامدى، ون ادامدى، ءتىپتى ءجۇز ادامدى از ۋاقىتتا ۇيرەتىپ شىعۋعا ابدەن بولادى، بىراق تۇتاس ءبىرۇلتتى كاسىبي-تەحنيكالىق قاتىناستىڭ كورىگىندە وتە از ۋاقىتتا قورعاسىنداي قورىتىپ شىعۋعا ەش بولمايدى.

ەڭ اقىرعى ءۇشىنشى جول – باسەكەگە قابىلەتسىز ۇلتشىلدىق. يمانى كامىل، ويى تۇزىك قازاق پاتريوتى قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي دامۋىندا ءالى كۇنگە دەيىن شارتتى-تاۋەلسىز ء(ابسوليۋتتى تاۋەلسىز ۇلت الەمدە ەش كەزىكپەيدى) ينجەنەرلىك ۇلتقا اينالعان جوق دەپ اشىق مويىندايدى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، بوداندىق بۇعاۋىندا اسىپ-تاسىعاندىق تۇتاس حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى قاسىندا تۇككە تۇرمايدى. قازاقستان قاشاندا قازاق حالقىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىن تاريحي تاسقىننان قورۋشى تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋى كەرەك. بىراق تا قازاقتار ۇلتشىلدىق نەمەسە شوۆينيزم دەڭگەيىندە الاقتاي شوراقتاۋشىلىق عادەتىنەن ادالانۋعا ءتيىس. قوعامداعى بارشا ەتنيكالىق توپتاردىڭ مەسەلىن قايتارمايتىن تولەرانتتى ءام جالپاقشەشەيلىك داۋلەت ءتۇزىپ، وزگە حالىقتاردىڭ ەڭ پايدالى دۇنيەلەرىنەن ءتالىم الىپ، ءوز ءداستۇر سالتىنا ەنگىزۋى شارت.

سونىمەن قازاقستان تابىسقا قول جەتكىزەمىن دەسە، اتالعان ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءتيىس. ەتنوسقا كىندىگى جابىسپاعان ازاماتتىق ساياسي ۇلتتى قۇرۋدى – وسى باستان قولعا الىپ، ادامدى كەمسىتۋدىڭ بارشا فورماسىمەن بەل شەشە كۇرەسىپ، اياق-قولعا تۇساۋ بولاتىن بارشا ەسكى نانىم-سەنىمدەردەن ادا-كۇدە ارىلۋ ارقىلى  الەمدىك كەڭ كولەمدى ليبەرالدى جۇيەگە قول جەتكىزۋگە تالپىنىس جاساۋىمىز شارت. الەۋەتتى دە باسەكەگە قابىلەتتى مونوۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا ابدەن بولادى. بىراق ول ءۇشىن بەل شەشە ەڭبەك ەتىپ تاعىدا ونداعان جىلداردى سارپ ەتۋگە بولادى. ءۇشىنشى جول، ياعني، باسەكەگە قابىلەتسىز ۇلتشىلدىق قازاقستاندى تەك كۇيرەۋگە باستاپ الىپ كەلەدى.

– «قازاقستاننىڭ لاتىنعا كوشۋى. ەكىنشى سەريا» 

ميحايل روزوۆ:

 – دەگەنمەن قازاقستاندا ءجۇرىپ جاتقان تىلدىك ساياساتتىڭ جالپى ترەندى – البەتتە، كوزگە ۇرىپ تۇراتىن قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن ودان ارى كەڭەيتۋ. شىرىلداعان شىندىق ءۇشىن اعىنان جارىلىپ ايتارىم: قازاقستاننىڭ بۇرىنعى كسرو-نىڭ كوپتەگەن باسقا ەلدەرىنە قاراعانداعى ەرەكشەلىگى تىلدىك بەزبەننىڭ باسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاراي اۋىن ءۇش ونجىلدىققا سوزدى. وسىلايشا، سوناۋ قازكسر كەزىندەگى 1989 جىلعى «ءتىل تۋرالى» زاڭدا قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك، ال، ورىس تىلىنە – ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى دەگەن مارتەبە بەرىلگەن. تەك، اراعا اتتاي 31 جىل سالىپ، ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس تىلىنە قازاق ءتىلى دە ءۇمىت ەتە باستادى.

وسىلايشا، قازاقستان ءوزىنىڭ ءتىل ساياساتىندا قوس تىلدىلىك ۇلگىسىنەن ۇلتتىق باسىمدىق باعىتىنا باعدار ۇستانۋعا بەت الا الدى. تاياۋ ون جىلدا قازاق تىلىنە «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ ارقىلى جاڭا قۇقىقتىق مارتەبە بەرۋ ماسەلەسى كەڭ كولەمدە كوتەرىلىپ، قىزۋ تالقىعا تۇسەتىن بولادى دەپ ويلايمىن. وسى اتالعان ۋاقىتقا دەيىن دە وسىنىڭ زاڭ قابىلانۋىنا ەش كۇمان كەلتىرمەيمىن. ونىڭ باستى نورماسى ەلىمىزدەگى بارشا ازاماتتارعا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەيتىن باپ بولادى.

ال، ورىس ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا كەلەتىن بولساق، ونىڭ قارىم-قاتىناس جاساۋ اياسى دەموگرافيالىق جانە ساياسي فاكتورلار دۇمپۋىنە بايلانىستى بىرتە-بىرتە تارىلا تۇسەدى. دەگەنمەن بۇل ءۇردىس جۋىق ارادا ەمەس، ەشكىمگە ونشا بىلىنبەي دابىراسىز ورىن الىپ، ەلەۋسىز وتە شىعادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz