بەكىتىلگەن الىپبيدەگى كەمشىلىكتەر بيلىك تاراپىنان مويىندالىپ، تۇزەتۋگە رۇقسات بەرىلگەننەن كەيىن ءالىپبيدى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى پىكىر ايتۋشىلار مەن ءالىپبي ۇسىنۋشى اۆتورلار سانى كۇرت ارتتى. بۇل ءۇردىس جاڭا قازاق ءالىپبيى قانداي بولۋى كەرەك، جاڭا ءالىپبي ۇلتتىق جازۋدىڭ قانداي تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الۋى كەرەك دەگەن ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋىنە وڭ ىقپال ەتىپ جاتقانىن ايتا كەتكەن ورىندى. «ءتىل-قازىنا» ورتالىعىنا رەسمي تۇردە جولدانعان ءالىپبي جوبالارى مەن ۇسىنىستاردى جيناقتاي كەلە ءالىپبي قۇرىلىمىنا قاتىستى بىرنەشە باعىتتاعى كوزقاراس بار ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا:

1) ءالىپبيدى اعىلشىننىڭ 26 تاڭباسىمەن عانا جاساپ شىعۋ. ياعني 26 ءارىپتىڭ شەگىنەن شىقپاي ءتول دىبىستارىمىزدى دا سوعان باعىندىرۋ. مىسالى:

ءا دىبىسى: ا (an – ءان), اا (aاn – ءان), , اھ (aھn – ءان), ءاى ء(aىn – ءان); 

ءو دىبىسى: o (on – ءون), oh (ohn – ءون), oe (oen – ءون), ءoى ء(oىn – ءون);

ءۇ دىبىسى: u (un – ءۇن),  ue (uەn – ءۇن), uh (uھn – ءۇن),   jj (jjn – ءۇن); 

ع دىبىسى: g (gana – عانا), q (qana – عانا), gh (ghana – عانا);

ڭ دىبىسى: ng (tang – تاڭ), nh (tanh – تاڭ), ت.ب. مىسالداردان كورىپ وتىرعانىمىزداي، دياكريتيكالىق بەلگىلەردى الماي جاساعان ءالىپبي نۇسقالارى قابىلداۋعا اۋىر، ساۋات اشاتىن بالاعا قيىن ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر، ەكىنشىدەن بۇنداي ءالىپبي ءتول دىبىستاردى جوعالتىپ الۋ قاۋپىن تۋىنداتادى. 

2) ءتول دىبىستاردى قازىرگى نۇسقاسىمەن نەمەسە فونەتيكالىق تاڭباسىمەن الۋ. مىسالى، ءا ء(اn – ءان), ɛ (ɛn – ءان), ءو ء(وn – ءون); ʊ (ʊn – ءۇن), ŋ (وŋ – وڭ) ت.ب. الايدا باستى ماقسات لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ بولعاندىقتان، الىپبيدەگى بارلىق ارىپتەردىڭ تۇرقى لاتىننەگىزدى بولعانى ابزال. 

3) ەكى دىبىستى ءبىر تاڭبامەن بەرۋ. مىسالى، k ارپىمەن ك/ق، g ارپىمەن گ/ع، y ارپىمەن ءى/ى، u ارپىمەن ءۇ/ۇ دىبىستارىن تاڭبالاۋ. ءارىپ سانىن ازايتۋ ماقساتىندا قولدانىلعان بۇل ءادىس ساۋاتىن ەندى اشىپ جۇرگەن بالانىڭ tysy ءسوزىن تىسى ما، ءتىسى مە، un ءسوزىن ۇن با، ءۇن بە دەپ ءسوز ماعىناسىن بىردەن تاني الماي قينالۋىنا، kyskasy, byrak تۇرىندە جازىلعان سوزدەردى كىسكاسى, بىراك دەپ قاتە وقۋىنا ىقپال ەتەدى.  

4) كيريلدەگى 42 تاڭبانىڭ بارلىعىنا ءارىپ ارناۋ. مىسالى،  ە – ەھ، يۋ – jh, يا – yh, شش – sci, جىڭىشكەلىك بەلگىسى – ءحى، جۋاندىق بەلگىسى – حھ. ماسەلەن، parolxi (پارول), balxizam (بالزام), twsciy (تۇششى) ت.ب.   لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدەگى باستى ماقساتتىڭ ءبىرى – قازىرگى ءالىپبيدى  ارتىق تاڭبالاردان تازارتۋ، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە جوق ارىپتەردەن قۇتىلۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇنداي ءالىپبي جۇيەسى ساۋاتسىزدىققا اپارارى ءسوزسىز. 

5) دياكريتيكالىق بەلگىلەردى قولدانۋ. ءالىپبي تۇزۋدەگى «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» دەگەن باستى ۇستانىم دياكريتيكالىق بەلگىلەردى قولدانۋ ارقىلى عانا شەشىلەتىنى بەلگىلى. وسى ورايدا اكۋت نەمەسە ۋملاۋت دياكريتيكاسىن تاڭداۋ جولى تۇر. الەم تىلدەرىندە اكۋت بەلگىسى داۋىستىلارعا دا، داۋىسسىزدارعا دا قويىلا بەرەدى، بىراق دىبىستىڭ سوزىلىڭقىلىعىن، جىڭىشكەلىگىن نەمەسە ەكپىندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن قويىلادى.

قازاق الىپبيىندە دياكريتيكا سانىن ازايتامىز دەسەك اكۋت بەلگىسىن ءتول دىبىستاردى تاڭبالاۋدا الۋعا بولادى: ءا، ءو، ءۇ، ع، ڭ . الايدا بۇل ورتاق تۇركىلىك جازۋ جۇيەسىنەن الشاقتاتىپ جىبەرەدى. ەگەر ۋملاۋتتى تاڭداساق، ونى تەك داۋىستىلارعا عانا قويا الامىز دا، باسقا ءتول داۋىسسىز دىبىستاردى تاڭبالاۋدا دياكريتيكا سانى (برەۆيس، تيلدا)  كوبەيىپ كەتۋى مۇمكىن. ءدال قازىرگى تاڭدا ءتول دىبىستار ءۇشىن دياكريتيكا تاڭداۋدا ەكى جول تۇر: اكۋت نەمەسە ۋملاۋت. بۇل ماسەلەنى عالىمدار اسا ىجداھاتتىلىقپەن شەشۋى كەرەك. دەسەك تە قازاق ءالىپبيى ءۇشىن ۋملاۋت دياكريتيكاسىنىڭ تاڭدالعانى دۇرىس. ش دىبىسىن سەديلمەن (ş) بەرگەن قولايلى، سەبەبى اپوستروف بەلگىسىمەن ۇسىنىلعان s تاڭباسى شىعۋ، شىعىس ت.ب. ءتارىزدى سوزدەردى جازۋدا قولايسىزدىق تۋدىراتىنى كەزىندە قوعام تاراپىنان ايتىلعان. 

قورىتا ايتقاندا، 4-ءشى رەت بەكىتىلەتىن ءالىپبي بۇرىنعى كەتكەن كەمشىلىكتەردى قايتالاماۋى ءتيىس جانە وسى كۇنگە دەيىن كەلىپ تۇسكەن ۇسىنىستار مەن ەسكەرتپەلەردى نازارعا الا وتىرىپ جاسالاۋى كەرەك.  

گۇلفار مامىربەك

Abai.kz